Με αφορµή το διάλογο για την Παιδεία (στην πραγµατικότητα, το σπασµένο τηλέφωνο και την ανταλλαγή ύβρεων ως συνήθως) εκθέτω µερικές σκέψεις σχετικά µε τη λειτουργία των πανεπιστηµίων: δικαιούµαι να οµιλώ· έχω φοιτήσει σε πέντε πανεπιστηµιακά ιδρύµατα· το τι έχουν δει τα µάτια µου (δεν) περιγράφεται.
Εκτός του ότι είµαστε πρώτοι στη φοιτητική µετανάστευση (60.000 Έλληνες σπουδάζουν στο εξωτερικό), εκτός του ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 220.000 προπτυχιακοί και 68.000 µεταπτυχιακοί φοιτητές, είµαστε τελευταίοι στην ανάγνωση βιβλίων και στη γενική φιλοµάθεια. Οι επιστήµονες που θα µπορούσαν να εργασθούν ως ερευνητές και διδάσκοντες στα ελληνικά ΑΕΙ αναζητούν θέσεις σε άλλες χώρες ή στρέφονται σε µη-ακαδηµαϊκές δραστηριότητες. Αυτό που τους απωθεί δεν είναι ούτε οι πληµµελείς υποδοµές, ούτε η χαµηλή ποιότητα των συγγραµµάτων, ούτε η ελλιπής χρηµατοδότηση. Tο πρόβληµα είναι το αλλοπρόσαλλο πλαίσιο λειτουργίας των ΑΕΙ τα οποία βρίσκονται σε κατάσταση διάλυσης από το 1974.
Αρχικά, χρειάζεται επαναπροσδιορισµός του «πανεπιστηµιακού ασύλου». Η ελεύθερη διακίνηση ιδεών και η προστασία της έρευνας και της διδασκαλίας από επεµβάσεις της εξουσίας πρέπει να θεωρούνται δεδοµένες. Όµως το άσυλο έχει υπονοµευθεί από τους πιο φανατικούς του υποστηρικτές. Το πανεπιστήµιο δεν είναι Φαρ Γουέστ: έχει γίνει παρεξήγηση· το ότι κάθε διαµαρτυρόµενη κοινωνική οµάδα οχυρώνεται στον πανεπιστηµιακό χώρο, καταλαµβάνει κτήρια, προπηλακίζει διδάσκοντες και επιδίδεται σε ασχήµιες και καταστροφές αποτελεί εγχώρια και παγκοσµίως µοναδική ερµηνεία του πανεπιστηµιακού ασύλου. Τα προβλήµατα της παιδείας δεν λύνονται µε την κατάλυση των θεσµών, λύνονται µε την ενίσχυσή τους.
Το πολίτευµα πρέπει να εγγυάται την ελεύθερη διακίνηση ιδεών (όλων των ιδεών, «ελκυστικών» και µη) και να εξασφαλίζει το σεβασµό στους νόµους στον πανεπιστηµιακό χώρο. Άρα, το άσυλο, υπό τη σηµερινή έννοια, πρέπει να καταργηθεί.
Στη συνέχεια, µε προϋπόθεση τη νοµιµότητα, χρειάζεται αναβάθµιση, εκσυγχρονισµός και εντατικοποίηση των σπουδών. Ωράρια, µαθήµατα, υποχρεωτικές παρουσίες, εργαστήρια, δραστική µείωση των διακοπών (παρά το δυσµενές κλίµα, το διαρκές καλοκαίρι), διαλέξεις, ξανά µαθήµατα. Η παρακολούθηση µαθηµάτων χιλιάδων ωρών και η µελέτη άλλων τόσων χιλιάδων ωρών είναι αναγκαίες για πτυχία µε περιεχόµενο. Πράγµατι πολλοί φοιτητές ανθίστανται στην εντατικοποίηση· σε όποιον όµως δεν αρέσει η µόρφωση και η εξειδίκευση µπορεί να στραφεί σε άλλες δραστηριότητες, οι οποίες µάλιστα ίσως αποβούν πιο κερδοφόρες. Έτσι κι αλλιώς, στην Ελλάδα όποιος µπαίνει στο πανεπιστήµιο –δηλαδή ο µισός νεανικός πληθυσµός– κυνηγάει την αποκατάσταση και µέχρι προσφάτως την αναρρίχηση στη µεσαία τάξη· τέτοια είναι η παιδεία µας και η νοοτροπία µας· συντηρητική, µικροαστική· οι στόχοι µας και τα µέσα που χρησιµοποιούµε ανήκουν σε κοινωνία του 19ου αιώνα· ούτε καν των αρχών του 20ού. (Reality check: παρά τις προσδοκίες, τα πανεπιστήµια παράγουν ανέργους, υποαπασχολούµενους και πικραµένους.)
Η σηµερινή κατάσταση διαµορφώνεται περίπου ως εξής: οι πανεπιστηµιακοί αµελούν τα καθήκοντά τους λόγω οκνηρίας ή πολυθεσίας ή και τα δύο (εξαιρέσεις υπάρχουν)· επίσης λόγω συστηµατικής κολακείας των φοιτητών (να µην πιέζουµε «τα παιδιά»! τα «παιδιά» είναι οι πελάτες µας και οι ψηφοφόροι µας)· όσο για τους φοιτητές, επιζητούν εύκολα πτυχία που να αποτελούν τη φυσική συνέχεια του χαµηλού επιπέδου του σχολείου. Και απαιτούν αυτά τα πτυχία να αντιστοιχούν σε εργασιακές θέσεις και µάλιστα σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Χρειάζεται λοιπόν ωράριο εργασίας: η διδασκαλία δεν είναι πάρεργο και χόµπι. Πουθενά αλλού οι φοιτητές δεν διαπρέπουν τόσο στο τάβλι και στους φραπέδες, στο χαζολόγηµα στα τραπεζάκια των πολιτικών νεολαιών και στους βανδαλισµούς. Xρειάζεται ιεραρχία, εργασιακό ήθος· έλεγχος. Και πάλι: σε όποιον δεν αρέσει ας παραιτηθεί. Όποιος δεν πειθαρχήσει να απολυθεί. Χρειαζόµασε περισσότερες διδακτικές ώρες, περισσότερες ώρες συνάντησης φοιτητών-καθηγητών, περισσότερες ώρες έρευνας. Υπάρχει πράγµατι φαύλος κύκλος: τα λεγόµενα «κεκτηµένα» δικαιώµατα των φοιτητών, του διδακτικού προσωπικού και των διοικητικών υπαλλήλων: ο καθένας προωθεί τα δικά του συντεχνιακά αιτήµατα· όσο για τις φοιτητικές διεκδικήσεις ταυτίζονται µε τη µείωση παροχής γνώσης.
Επίσης, θεωρώ απαραίτητη τη δηµιουργία διετούς φοίτησης κατά την οποία θα διδάσκονται µαθήµατα γενικής γνώσης και θα προετοιµάζεται ο σπουδαστής για την επαγγελµατική του επιλογή. Ακόµα κι αν τελικά δεν κάνει καµιά επιλογή, θα έχει κερδίσει δυο χρόνια εκπαίδευσης µετά το σχολείο. Τα τελευταία πενήντα χρόνια, ζητείται από παιδιά 15-16 ετών να αποφασίσουν για το µελλοντικό τους επάγγελµα: είναι πάρα πολύ νωρίς. Άρα, µετά το λύκειο, διετής ανώτατη εκπαίδευση και, στη συνέχεια, αν µπορούµε και θέλουµε, ανώτατη επαγγελµατική εκπαίδευση κύρους. Πράγµα που σηµαίνει κατάργηση των φροντιστηρίων· ένα ακόµα πρόβληµα που διαρκεί µισόν αιώνα. Η ιδιωτική εκπαίδευση θα ατονήσει µόνον αν υπάρξει δηµόσια εκπαίδευση στο ύψος των περιστάσεων. Η παιδεία πρέπει να είναι δωρεάν και υποχρεωτική µέχρι το απολυτήριο.
Παραλλήλως, επιβάλλεται δραστική µείωση του ποσοστού συµµετοχής των φοιτητών στις εκλογικές διαδικασίες: οι εκπρόσωποι των φοιτητών είναι όργανα των κοµµάτων· τα κόµµατα παράγουν ποίµνια· έτσι, εισάγονται εξωγενή, κοµµατικά κριτήρια σε αποφάσεις και επιλογές: κοµµατικοποιηµένοι φοιτητές αποφασίζουν για θέµατα περί των οποίων δεν έχουν ιδέα. (Όσο για τις φοιτητικές εκλογές, οι υποψήφιοι θα έπρεπε να κατεβαίνουν ως άτοµα, όχι ως παρατάξεις.) Εκτός του ότι πρέπει να ελεχθεί το ποιος αναδεικνύεται διδάσκων, πρέπει να επιβληθούν αυστηρά κριτήρια για τη µονιµότητα, για τους «αιώνιους φοιτητές», για την παραβατική συµπεριφορά (αντιγραφή, λογοκλοπή, «φιλικές» σχέσεις διδασκόντων-διδασκοµένων κτλ) ώστε να σταµατήσει η ισοπέδωση προς τα κάτω. Η χαµηλή χρηµατοδότηση της έρευνας, η υπεραριθµία των διδασκόντων (ή η έλλειψή τους), η κατάχρηση της δωρεάν διανοµής συγγραµµάτων αποτελούν λεπτοµέρειες µιας γενικής εικόνας όπου κάθε φιλοδοξία καταπνίγεται ως «καπιταλιστική» συµπεριφορά. Έχουµε ήθη σοσιαλιστικής γραφειοκρατίας.
Σηµαντικές ευθύνες για την κατάσταση των ΑΕΙ –για το χαµηλό επίπεδο των σπουδών, για τη «χαλαρότητα» του ακαδηµαϊκού προγράµµατος, για τις χαµένες ώρες, για την αποσύνθεση της ακαδηµαϊκής ζωής και την έλλειψη δηµοκρατικών αξιών– έχουν όλες οι µεταπολιτευτικές κυβερνήσεις που πήραν λαϊκιστικές και πρόχειρες αποφάσεις. Έχει συζητηθεί πολλές φορές η θεσµική «κρίση» και η ανάγκη ενός ανοιχτού, αλλά στέρεα οργανωµένου, πανεπιστηµίου που να συµµετέχει στην οικονοµική και πολιτιστική ζωή. Όλα έχουν συζητηθεί· κι όλα παραµένουν απαράλλακτα· ή, δεν µένουν απαράλλακτα· επιδεινώνονται. Ακόµα και στην πιο αβάσταχτη κατάσταση υπάρχει περιθώριο επιδείνωσης.
18°
