Οι βλέψεις της Τουρκίας στη Μεσόγειο και πώς θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε μια ισορροπημένη μεταναστευτική πολιτική
Στις 27 Νοεμβρίου 2019 υπεγράφη στην Κωνσταντινούπολη ένα Μνημόνιο Κατανόησης (MoU) μεταξύ της τουρκικής κυβέρνησης και της αναγνωρισμένης από τον ΟΗΕ «Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας» (GNA) της Λιβύης, δηλαδή μιας οντότητας που δεν εκπροσωπεί όλους τους Λίβυους· οι Λίβυοι είναι εδώ και δεκαπέντε χρόνια περισσότερο από διχασμένοι· έχουν οπισθοδρομήσει στην προγονική κοινωνική κατάσταση των φυλών (tribes). Εν πάση περιπτώσει, το μνημόνιο οριοθετεί τις θαλάσσιες περιοχές δικαιοδοσίας (ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα) μεταξύ των δύο χωρών στην ανατολική Μεσόγειο. Βάσει αυτού, η Τουρκία διεκδικεί –και η Λιβύη αποδέχεται– μια οριοθέτηση με βάση τη μέση γραμμή και χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα ελληνικά νησιά, ιδιαίτερα η Κρήτη, η Ρόδος και τα Δωδεκάνησα.
Το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο, οι βλέψεις της Τουρκίας και το νέο μεταναστευτικό κύμα
Έτσι, όπως ήταν αναμενόμενο, το Μνημόνιο προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από την Ελλάδα, την Κύπρο, την Αίγυπτο και το Ισραήλ, καθώς θεωρήθηκε παράνομο και γεωγραφικά αβάσιμο σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και τη Σύμβαση UNCLOS. Η ελληνική πλευρά το χαρακτήρισε νομικά ανυπόστατο και μη δεσμευτικό για τρίτες χώρες, ενώ η ΕΕ επεσήμανε (χλιαρά) ότι «παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων κρατών». Το 2021 η Βουλή της Ανατολικής Λιβύης και το Ανώτατο Δικαστήριο της Βεγγάζης το ακύρωσαν, αλλά η αξιοπιστία των λιβυκών θεσμών δεν επαρκεί ούτε για ακύρωση ούτε για επικύρωση διμερών συμφωνιών. Πόσο μάλλον ενόσω η συγκεκριμένη συμφωνία εντάσσεται στη διεκδικητική στρατηγική της Τουρκίας «Γαλάζια Πατρίδα» (Mavi Vatan), η οποία έχει στόχο τη διεύρυνση της τουρκικής επιρροής στο Αιγαίο, στην ανατολική Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα και συνοδεύεται από άλλες συμφωνίες ασφάλειας και στρατιωτικής συνεργασίας, με παράλληλη αποστολή τουρκικών στρατευμάτων στη Λιβύη.
Εδώ μια μεγάλη παρένθεση για όσα συμβαίνουν στη Λιβύη. Οι αντιμαχόμενες πλευρές συγκροτούν ένα περίπλοκο πλέγμα πολιτικών, στρατιωτικών και διεθνών συμφερόντων, το οποίο διαμορφώθηκε από την πτώση του Καντάφι το 2011 και κλιμακώθηκε μετά το 2014 σε de facto εμφύλιες συρράξεις. Οι αντιμαχόμενες πλευρές είναι οι εξής: κατ’ αρχάς, η λεγόμενη Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (GNU) με έδρα την Τρίπολη (δυτική Λιβύη) και επικεφαλής τον Abdul Hamid Dbeibeh· αυτόν τον «παίκτη», που έχει σχέσεις με την Τουρκία και το Κατάρ, αναγνωρίζει ο ΟΗΕ. Η GNU διαθέτει τρεις ξεχωριστές ένοπλες ομάδες, οι οποίες προσπαθούν να αποτρέψουν την επέκταση της κυβέρνησης της ανατολικής Λιβύης προς τα δυτικά.
Αυτή η δεύτερη «κυβέρνηση», που ονομάζεται Εθνικής Σταθερότητας (GNS), έχει έδρα τη Βεγγάζη και στο Τομπρούκ (δυο παραλιακές πόλεις που απέχουν πάνω από 400 χιλιόμετρα μεταξύ τους), με de facto πρωθυπουργό από το 2023 τον Osama Hammad αλλά ισχυρό άνδρα τον στρατηγό Khalifa Haftar, ο οποίος ηγείται του Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA). Η κυβέρνηση Εθνικής Σταθερότητας έχει συνάψει συμμαχίες με την Αίγυπτο, με τα Εμιράτα, με τη Ρωσία (παλιότερα με την ομάδα Wagner), με τη Γαλλία (παλιότερα) και προσπαθεί να αποκτήσει τον έλεγχο ολόκληρης της χώρας και να απομακρύνει τη κυβέρνηση της Τρίπολης.
Αλλά η κατάσταση είναι εξαιρετικά συγκεχυμένη με εναλλασσόμενες συμμαχίες και ένοπλες ομάδες ορμώμενες από διάφορες πόλεις (Μισράτα, Φεζάν κ.λπ.), ενώ οι ξένες χώρες —Τουρκία, Αίγυπτος, Εμιράτα, Ρωσία— στηρίζουν άλλοτε τη μία, άλλοτε την άλλη. Πάντως, ο ΟΗΕ, οι ΗΠΑ και η ΕΕ ζητούν, όπως πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, πολιτική λύση με εκλογές και αποστρατικοποίηση της χώρας. Δεν είναι εύκολο: ο Haftar ενισχύει τη διπλωματική του παρουσία, στηρίζει το τουρκο-λιβυκό μνημόνιο και συνεργάζεται με εταιρείες όπως η ρωσική Rosneft και η γαλλική Total Energies, ενώ ισχυρίζεται ότι μάχεται εναντίον των φανατικών ισλαμιστών. Η κατάσταση είναι χαοτική.
Πρόκειται για το αποτέλεσμα μιας αλυσίδας γεγονότων που ξεκινούν από την Αραβική Άνοιξη του 2011, τον βίαιο θάνατο του Καντάφι και την αποτυχία δημιουργίας ενιαίου και λειτουργικού κράτους. Υπενθυμίζω τα γεγονότα θέλοντας να τονίσω ότι, για μία ακόμα φορά, οι ΗΠΑ έδρασαν χωρίς σχέδιο, με βραχυπρόθεσμη στρατηγική και τακτική. Η λαϊκή δικτατορία του Μουαμάρ αλ-Καντάφι ξεκίνησε το 1969 κι από τότε ο Λίβυος ηγέτης συγκέντρωσε την απόλυτη εξουσία, αλλά η χώρα, ως πετρελαιοπαραγωγική, απολάμβανε σχετική σταθερότητα. Παρά την απουσία δημοκρατικών θεσμών και την καταστολή των αντιφρονούντων, οι Λίβυοι ζούσαν τη ζωή τους όπως ήξεραν κι όπως μπορούσαν. Οργανωμένος κρατικός στρατός δεν υπήρχε: η ασφάλεια της χώρας στηριζόταν σε tribal ομάδες και σε παραστρατιωτικές πολιτοφυλακές.
Μέσα στην αναμπουμπούλα, τον Οκτώβριο του 2011, ο Καντάφι δολοφονήθηκε στη Σύρτη
Μετά τις εξεγέρσεις του 2011, που οι Δυτικοί έσπευσαν να χαρακτηρίσουν Αραβική Άνοιξη- στην πραγματικότητα οι Λίβυοι ζητούσαν «ψωμί», όχι δημοκρατία—, ο Καντάφι έχασε τον έλεγχο μεγάλου μέρους της χώρας και το ΝΑΤΟ (Γαλλία, ΗΠΑ, Βρετανία) επενέβη στρατιωτικά με αεροπορικούς βομβαρδισμούς (ψήφισμα 1973 ΟΗΕ), καταστρέφοντας τις δυνάμεις του Καντάφι, χωρίς να ξέρει αν υπάρχει δυνατότητα διάδοχης κατάστασης και ποια ακριβώς θα ήταν αυτή. Μέσα στην αναμπουμπούλα, τον Οκτώβριο του 2011, ο Καντάφι δολοφονήθηκε στη Σύρτη: τους δολοφόνους του, μέλη του επιλεγόμενου «Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου» (NTC), διευκόλυνε η γαλλική αεροπορία. Μιλάμε για γκάφα μεγάλης ολκής ως προς τη γεωπολιτική και για έγκλημα ως προς την ηθική τάξη. Έτσι, η Λιβύη βρέθηκε σε κενό εξουσίας.
Στη διετία που ακολούθησε ιδρύθηκε το Γενικό Εθνικό Κογκρέσο (GNC) —από βαρύγδουπα ονόματα πάμε καλά— που στηριζόταν σε ένοπλες πολιτοφυλακές, τα μέλη των οποίων είναι στενά συνδεδεμένα με κάποια φυλή της ερήμου, με κάποιον τόπο και κάποια ισλαμιστική τάση. To 2014 o Haftar έγινε αρχηγός του Λιβυκού Εθνικού Στρατού (LNA) και η χώρα διχοτομήθηκε επισήμως· το 2015 υπεγράφη η Συμφωνία του Σχιράτ (μαροκινό θέρετρο), που οδήγησε στη δημιουργία της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας (GNA), με επικεφαλής τον Fayez al‑Sarraj — όμως όλα πήγαν στραβά. Το 2016 η GNA εγκαταστάθηκε στην Τρίπολη αλλά ο Haftar δεν την αναγνώρισε και τρία χρόνια αργότερα ξεκίνησε επιχειρήσεις για κατάληψη της Τρίπολης, εξασφαλίζοντας, όπως είπα, στήριξη από την Αίγυπτο, τα Εμιράτα, τη Ρωσία (την ομάδα Wagner). Από την πλευρά της, η GNA ζήτησε βοήθεια από την Τουρκία, η οποία το 2020 απέκρουσε τον Haftar έπειτα από στρατιωτική εμπλοκή.
Το 2021-2023, ο ΟΗΕ επέβλεψε διαπραγματεύσεις για μεταβατική κυβέρνηση (GNU) με επικεφαλής τον Abdul Hamid Dbeibeh. Προγραμματίστηκαν εκλογές για τον Δεκέμβριο του 2021, οι οποίες ωστόσο δεν διεξήχθησαν ποτέ· η δε Βουλή του Τομπρούκ απέρριψε τον Dbeibeh κι έστησε δική της κυβέρνηση (GNS) με τη στήριξη του Haftar. Έτσι, διαμορφώθηκαν οι δύο παράλληλες κυβερνήσεις —GNU στην Τρίπολη (Dbeibeh, στήριξη Τουρκίας) και GNS στη Βεγγάζη/Τομπρούκ (Hammad, στήριξη Haftar – Αίγυπτος, Ρωσία)—, ενώ στις νότιες περιοχές δεν έχει δικαιοδοσία καμία από τις δύο· ορισμένες ζώνες βρίσκονται υπό τον έλεγχο ισλαμιστικών ομάδων τύπου ISIS. Με λίγα λόγια, η Λιβύη είναι σήμερα η κατ’ εξοχήν basket case της Μεσογείου.
Τις εντάσεις στη Μεσόγειο επιδείνωσε η υπογραφή νέου ενεργειακού MoU μεταξύ της Libyan National Oil Corporation και της τουρκικής TPAO για τη διεξαγωγή γεωλογικών και γεωφυσικών ερευνών σε τέσσερις θαλάσσιες ζώνες. Η κυβέρνηση της ανατολικής Λιβύης εξέφρασε τη στήριξή της προς το μνημόνιο —ο πρωθυπουργός Hammad τόνισε ότι είναι «θεμιτό σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο»—, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση επανέλαβε για μία ακόμα φορά πως η συμφωνία «παραβιάζει τα κυριαρχικά δικαιώματα τρίτων χωρών» και ο Έλληνας ΥΠΕΞ Γ. Γεραπετρίτης μετέβη στη Λιβύη με σκοπό να ακυρωθεί η συμφωνία.
Είναι σαφές ότι η ενεργειακή δραστηριότητα από τη Λιβύη και την Τουρκία αποτελεί αντιευρωπαϊκό ισλαμικό άξονα και περιλαμβάνει εκβιασμούς για μαζική διοχέτευση μεταναστών από την Αφρική προς την Ελλάδα. Κοντολογίς, οι Λίβυοι φύλαρχοι προσπαθούν να σωθούν μέσω των πρώτων υλών που διαθέτει η χώρα τους —τα αποθέματα υδρογονανθράκων προσελκύουν την BP και τη Shell για την επανεκκίνηση των γεωτρήσεων—, συνάπτοντας στενή συνεργασία με την Τουρκία και υιοθετώντας την αντιευρωπαϊκή της στάση (την περασμένη εβδομάδα απελάθηκαν από τη Βεγγάζη αξιωματούχοι της ΕΕ ως ανεπιθύμητοι).
Φτάνω στο θέμα του νέου μεταναστευτικού κύματος, το οποίο πρέπει να αποδοθεί σε συνδυασμό παραγόντων, από τη χρόνια πολιτική αστάθεια που τροφοδοτεί τα ένοπλα δίκτυα μέχρι τις συγκεκριμένες, στοχευμένες πρακτικές της Λιβύης και της Τουρκίας με σκοπό να αποσπάσουν χρήματα από την ΕΕ. Τα μεταναστευτικά κύματα, ως «κύματα», αυξάνονται ή μειώνονται σε συνάρτηση με τις συνθήκες διαβίωσης (πολιτικές, οικονομικές, κλιματικές), με τη δραστηριότητα των ομάδων διακίνησης και με την πολιτική των χωρών υποδοχής. Αυτή τη στιγμή, η Λιβύη συγκεντρώνει όλους τους απωθητικούς παράγοντες που αναγκάζουν πολλούς ανθρώπους να πάρουν των ομματιών τους — υπό αυτή την έννοια, ανάμεσα στο πλήθος που κινείται προς την Ευρώπη υπάρχουν πολλοί πρόσφυγες, όχι μόνο από τη Λιβύη αλλά και από το Σουδάν κι από άλλες υποσαχάριες περιοχές.
Η εκμετάλλευση των ροών εκ μέρους των γεωπολιτικών και πολιτιστικών εχθρών της Δύσης πρέπει να θεωρείται δεδομένη
Η Λιβύη λειτουργεί ως κέντρο διαμετακόμισης: αλλά, αν και οι λαθρέμποροι και οι ομάδες διακίνησης πλοηγούν ανθρώπους στη θάλασσα προς την Ευρώπη, το κύμα, «οι ροές», όπως συνηθίζουμε να λέμε, δεν είναι δικό τους έργο· είναι έργο της βίας και της καθυστέρησης που επικρατεί σε πολλά μέρη της Αφρικής. Η εκμετάλλευση των ροών εκ μέρους των γεωπολιτικών και πολιτιστικών εχθρών της Δύσης πρέπει να θεωρείται δεδομένη και είναι απολύτως απαραίτητο να αναγνωριστεί το πρόβλημα απ’ όλους, συμπεριλαμβανομένης της Αριστεράς, που δεν καταλαβαίνει τίποτα: τα πλήθη των εξαθλιωμένων είναι μοχλός πίεσης και υπονόμευσης. Ωστόσο, για την πολιτική αστάθεια σε ορισμένες χώρες είναι συχνά συνυπεύθυνες οι δυτικές χώρες, οι οποίες παρεμβαίνουν σε προβληματικές καταστάσεις επιδεινώνοντάς τες — επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά την ίδια καταστροφική τακτική ήδη από την αρχή του Ψυχρού Πολέμου (Ιράκ, Αφγανιστάν, Συρία, Αϊτή, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, Γουατεμάλα, Ιράν).
Τι κάνουμε τώρα με τις μεταναστευτικές «ροές»;
Κατ’ αρχάς χρειάζεται διπλωματική απάντηση στις χώρες που πιέζουν με αυτόν τον τρόπο την Ευρώπη· όχι στάση εθελοτυφλίας ή δειλίας. Και σίγουρα όχι εθνική, απομονωτική στάση: απαιτείται ευρωπαϊκή ενότητα και επιμονή στην ενιαία ευρωπαϊκή ταυτότητα. Δεύτερον, καθώς, όπως είπα, πολλοί άνθρωποι είναι πρόσφυγες και άλλοι τόσοι έχουν κάποια προσόντα για να εργαστούν εντίμως στην Ελλάδα και ευρύτερα στην ΕΕ, πρέπει να γίνουν δεκτοί και να μπουν σε πρόγραμμα ένταξης (γλώσσα, εκπαίδευση στον νομικό πολιτισμό). Τρίτον, η πολιτική αποτροπής μέσω «κακού μενού» στις δομές και γενικότερα μη ελκυστικών συνθηκών υποδοχής πρέπει να θεωρηθεί «μη πολιτική»: για να αντιμετωπίσουμε μεγάλο αριθμό ξένων χρειάζεται προσεκτική, κάπως «κλινική» εφαρμογή των ευρωπαϊκών και διεθνών κανόνων, όχι δημαγωγικές τερατολογίες.
Προπάντων είναι απαραίτητο να αναγνωρίσουμε ότι, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, είμαστε πάντοτε τόσο απροετοίμαστοι, τόσο πρόχειροι, ώστε μας αιφνιδιάζουν τα πιο προβλέψιμα γεγονότα. Υπάρχει λύση; Υπάρχει, αλλά απαιτεί σκέψη και σκληρή προσπάθεια: πρώτον, η Δύση πρέπει να πάψει να ανακατεύεται σε ξένες υποθέσεις τη φύση των οποίων δεν κατανοεί· δεύτερον, μπορεί, αν το αποφασίσει, να γίνει χωνευτήρι, όπως ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες παλιότερα, προτού υιοθετήσουν το μοντέλο της πολυπολιτισμικότητας —το οποίο, εξάλλου εφαρμόζεται από μόνο του, χωρίς κοινωνική μηχανική. Αν το να δεχόμαστε μη Ευρωπαίους στο έδαφός μας είναι αναπόφευκτο, πρέπει να τους αφομοιώνουμε·όποιος δεν αφομοιώνεται δεν έχει θέση στις δυτικές χώρες. Το μείζον πρόβλημά μας στη Δύση δεν είναι οι μετανάστες αυτοί καθαυτοί, αλλά η μη ένταξή τους, το σύστημα του κοινοτισμού που έχει διχάσει τις κοινωνίες, έχει ενισχύσει τους δημαγωγούς της Δεξιάς και απελευθερώσει τα ένστικτα του όχλου.
15°
