Γάμοι Ρομά | Το Κέντρο Ημέρας για Ρομά της ΚΛΙΜΑΚΑ συμμετέχει στη διακρατικό έργο «Roma Influencers», για να μπει ένα τέλος στον κύκλο των πρώιμων γάμων και της πρώιμης μητρότητας στις κοινότητες των Ρομά
Είχε μαύρα μάτια, κατάμαυρα μακριά μαλλιά και μια ομορφιά εξωτική. Θα ’μουνα 12-13 χρόνων, τόσο θα ήτανε κι εκείνη. Κάθε καλοκαίρι πηγαίναμε στο χωριό και στην άκρη, καμιά εκατοστή μέτρα από τα τελευταία σπίτια, κατασκήνωνε μια ομάδα Ρομά. Ένα μεγάλο τσούρμο από γυναίκες και κορίτσια γυρνούσαν στα σπίτια και διακόνευαν, έτσι έλεγε η μάνα μου, ζητώντας ψωμί, πατάτες, λάδι, τέτοια πράγματα. Ένα μεσημέρι πέρασαν κι από το σπίτι μας, τότε την είδα. Όλες τις άλλες ημέρες δεν ξαναπήγα για μπάνιο με την οικογένεια, καθόμουνα σπίτι μήπως ξαναπερνούσαν, και τα βράδια τη σκεφτόμουν.
Μια παιδική αγάπη που δεν ξαναείδα ποτέ. Θυμόμουν αυτή την ιστορία οδηγώντας προς το Ζεφύρι. Πολύ εύκολο: παίρνεις τη Λιοσίων κι όλο ευθεία βγαίνεις στο Καματερό, μέχρι που ένα φανάρι σε πάει δεξιά, στην Παναγίας Γρηγορούσας, κι έφτασες. Εκεί, απέναντι από το 2ο Γυμνάσιο, βρίσκεται εδώ και 25 χρόνια το Κέντρο Ημέρας για Ρομά της ΚΛΙΜΑΚΑ, η οποία συμμετέχει στη διακρατικό έργο «Roma Influencers», βάζοντας τέλος στον κύκλο των πρώιμων γάμων και της πρώιμης μητρότητας στις κοινότητες των Ρομά (Ελλάδα, Ρουμανία, Ιρλανδία, Πορτογαλία).
Ήταν η ώρα του σχολάσματος και μεγάλες ομάδες παιδιών έφευγαν από το σχολείο φωνάζοντας και γελώντας, άλλα από την πόρτα άλλα πηδούσαν τα κάγκελα. Μου φάνηκε ότι ήταν σχεδόν όλα αγόρια. «Η σχολική διαρροή για τα κορίτσια είναι πολύ μεγαλύτερη, γιατί οι οικογένειές τους τα ετοιμάζουν για να παντρευτούν», λέει η Ευγενία Ζαρόκωστα, συντονίστρια του Κέντρου τα τελευταία 5 χρόνια. Τι είναι ο πρώιμος γάμος; «Όταν ο ένας ή και οι δύο στο ζευγάρι είναι κάτω των 18. Δεν είναι κάτι που αφορά μόνο την κοινότητα των Ρομά ούτε μόνο την Ελλάδα, είναι κάτι ανεξάρτητο από χώρα, πολιτισμό, θρησκεία. Στη χώρα μας πρώιμοι γάμοι γίνονται και στην κοινότητα των μουσουλμάνων της Θράκης, και στην κοινότητα των μεταναστών, αλλά και στον γενικό πληθυσμό», λέει η Ε. Ζαρόκωστα.
Στην κοινότητα των Ρομά, η ηλικία γάμου ξεκινά από την ηλικία των 13 ετών και, συνήθως, μέχρι τα 18 έχουν παντρευτεί όλοι. «Είναι εξαιρετικά σπάνιο κάποιος να είναι 30 χρονών και ανύπαντρος, κι αν υπάρξει η κοινότητα θα θεωρεί ότι έχει κάποιο κουσούρι», λέει η Ε. Ζαρόκωστα. Και σημειώνει ότι ο πρώιμος γάμος είναι ένα είδος καταναγκαστικού γάμου, γιατί τα παιδιά δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στη ζωή τους, γιατί δεν μπορεί να είναι ελεύθερη και πλήρης η συναίνεσή τους.
Στην κοινότητα των Ρομά υπερισχύει ο εθιμικός γάμος. Παντρεύονται με «λόγο». Aν παντρευτούν με θρησκευτικό ή πολιτικό γάμο ή αν έρθουν σε σύμφωνο συμβίωσης, αυτό θα γίνει αργότερα ή ποτέ. Και στις περισσότερες περιπτώσεις οι άνδρες δεν αναγνωρίζουν τα παιδιά τους. Έτσι, αν χωρίσουν, εναπόκειται στη… διακριτική τους ευχέρεια να βοηθήσουν την πρώην γυναίκα τους και τα, πολλά συνήθως, παιδιά τους.
Λέει η Ε. Ζαρόκωστα: «Ο πρώιμος γάμος αποτελεί έναν εθιμικό κανόνα, με παράδοση πολλών αιώνων και με πολλές αιτίες. Μία από αυτές είναι ο τρόπος ζωής των Ρομά, οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσής τους, που έχουν συνέπεια τόσο την αυξημένη παιδική θνησιμότητα όσο και το χαμηλότερο μέσο όρο ζωής – τουλάχιστον 10 χρόνια κάτω από τον γενικό πληθυσμό. Η πραγματικότητα αυτή “επισπεύδει” όλες τις δραστηριότητες που έχουν σχέση με τη ζωή, μεταξύ αυτών τον γάμο και την αναπαραγωγή. Μια άλλη αιτία είναι η εμμονή της κοινότητας των Ρομά στις κοινωνικές αντιλήψεις περί παρθενίας της κοπέλας, την οποία ένας γάμος σε πολύ νεαρή ηλικία θα προστατεύσει».
Οι «απαγωγές» των κοριτσιών και τα έθιμα ανάμεσα στις φάρες Ο Μάκης είναι 18 χρονών. Παντρεύτηκε στα 17 του και η γυναίκα του ήταν 16. «Γνωριστήκαμε στο ΤikΤok και τα φτιάξαμε. “Μ’ αγαπάς”, της λέω, “να έρθω να σε πάρω;”. Δώσαμε ένα ραντεβού, μάζεψε μερικά ρούχα και την έκλεψα. Ο πατέρας της ήξερε ότι κάναμε παρέα και με πήρε τηλέφωνο. “Ναι”, του είπα, “εγώ την έχω κλέψει”». Ο πατέρας της κοπέλας είχε κάποιες αντιρρήσεις αρχικά, αλλά τελικά οι δύο οικογένειες τα βρήκανε. «Όπου υπάρχουν αντιρρήσεις, υπάρχουν και οι λύσεις», λέει ο Αντώνης Τσακίρης, παππούς του Μάκη. Κάτσαμε στην αυλή του σπιτιού του κι απέναντι δεν υπήρχε τίποτα, μόνο το βουνό. Κι ένας διπλός ελληνικός στη χόβολη, που μας έφτιαξε η νύφη του, βάλσαμο για το κρύο.
Ο Α. Τσακίρης είναι 61 χρονών, έχει πέντε παιδιά και δεκαέξι εγγόνια. Είναι, επίσης, κοινωνικός διαμεσολαβητής της ΚΛΙΜΑΚΑ και πρόεδρος του Σωματείου Ελλήνων Τσιγγάνων «Η Φιλική Εταιρεία». «Παλιότερα οι γάμοι γίνονταν πιο πολύ με προξενιά. Κι εγώ με προξενιό παντρεύτηκα, στα 19, μετά τον στρατό. Δεν την είχα δει τη γυναίκα μου, οι γονείς μου τη ζήτησαν και τα συμφώνησαν οι δύο οικογένειες. Την είδα κι εγώ μετά, μου άρεσε, “πάμε”, είπα, “βαράτε”. Σήμερα έχει αλλάξει αυτό, παντρεύονται και από έρωτα. Γνωρίζονται από τα κινητά και κλέβονται. Μετά πέφτουνε στη μέση οι οικογένειες, οι συγγενείς και τις πιο πολλές φορές τα βρίσκουνε. Αλλά θα πρέπει να συμφωνήσει ο πατέρας. Αν ο γαμπρός είναι όλη μέρα στα φρουτάκια και στα καφενεία τι να τον πάρεις να τον κάνεις, να τον φορέσεις στον λαιμό;».
Πώς γίνονται τα προξενιά; «Πάμε είτε οι ίδιοι στην άλλη οικογένεια είτε βάζουμε διαμεσολαβητές. Ο άλλος, αν δεν σε ξέρει, σου λέει κάτσε να δούμε, να μάθουμε ποιος είσαι και τι κάνεις. Κάποιοι ρωτάνε τα παιδιά τους, ή πριν το προξενιό ή μετά. Κάποιοι όχι. Καλό είναι να τα ρωτάς. Και καλό είναι να φτάνουν τα παιδιά τουλάχιστον 17-18 χρονών για να παντρευτούνε. Μπορεί ένα παιδί 13 χρονών να γίνει μάνα; Αφού είναι παιδί ακόμα. Και μη νομίζεις, μιλάμε, το πολεμάμε να μην παντρεύονται μικρά τα παιδιά, λέμε ότι θα το κάνουμε, αλλά να που τελικά δεν το κάνουμε».
Ο γάμος του Αντώνη κράτησε 4 μέρες. «Έτσι γινότανε παλιά. Και το τελευταίο βράδυ έφευγε το ζευγάρι να “κοιμηθεί” και γυρνούσε με το σεντόνι της παρθενιάς. Τώρα ο γάμος κρατάει μια μέρα, αλλά το έθιμο με το σεντόνι ισχύει». Κι αν κάποια κοπέλα δεν είναι παρθένα; «Αυτά ξηγιούνται από την αρχή. Και ή το δέχεσαι ή δεν το δέχεσαι».
«Ρομά» είναι ένας ορισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης προκειμένου να ενοποιήσει, κατά κάποιον τρόπο, την κοινότητα. Οι φυλές ή φάρες είναι πολλές. Οι ίδιοι οι Ρομά, ανάλογα με το επάγγελμα, τη χώρα καταγωγής κ.λπ., αυτοαποκαλούνται με διάφορες ονομασίες και έχουν διαφορετικά έθιμα. Είναι οι Ρουντάρηδες, οι Χαλκιδαίοι, τα Χαντούρια, οι Κατσίβελοι, τα Φουτσήρια και πολλές άλλες φυλές. Στο Ζεφύρι αυτές που κυριαρχούν είναι οι Τσιγγάνοι και οι Ρουμανόβλαχοι. Ο Αντώνης είναι Τσιγγάνος. «Εμείς όταν παντρευόμαστε πληρώνουμε τους γαμπρούς. Πόσα; Εξαρτάται από τις οικονομίες του πατέρα, 10 χιλιάδες, 15 χιλιάδες, 20 χιλιάδες, 50 χιλιάδες ακούστηκαν».
Η Ειρήνη Θεοδώρου ανήκει στη φυλή των Ρουμανόβλαχων. Γεννήθηκε στον Βόλο, η μητέρα της είναι από την Ημαθία και ο πατέρας από την Καρδίτσα. Πήγες σχολείο; «Βεβαίως. Μέχρι την τρίτη δημοτικού. Μετά η μάνα μου με σταμάτησε, “εντάξει, έμαθες γράμματα”, μου είπε, “τώρα θα γίνεις νοικοκυρά”. 16 χρόνων παντρεύτηκα και ο άντρας μου, ο Παναγιώτης, ήτανε 21. Είχαμε κάποιο δεσμό, αλλά η μάνα μου ήθελε να με δώσει σε κάποιον που είχε λεφτά. Μέχρι και ξύλο έφαγα για να τον πάρω, αλλά δεν τον πήρα. Είπα του Παναγιώτη να μου στείλει προξενιό, μου έστειλε, οι γονείς μου τότε δεν απάντησαν αμέσως αλλά μετά από μια βδομάδα-δέκα μέρες, και τελικά τα βρήκαμε. Κάναμε τον αρραβώνα και μετά από 8 μήνες τον γάμο».
Η Ειρήνη έχει τρία παιδιά και δεν θέλει να παντρευτούν μικρά, θέλει να πάνε σχολείο. Ο μεγάλος της γιος είναι 18 και δουλεύει. Της έχουν στείλει αρκετές φορές προξενιά για τον γιο της, απ’ όταν ήταν ακόμα 14 χρόνων, αλλά αρνείται. «“Δεν έχω παιδί για παντρειά”, τους λέω». Οι Ρουμανόβλαχοι έχουν διαφορετικά έθιμα από τους Τσιγγάνους. «Εμείς, όταν παντρεύουμε τα κορίτσια μας, ζητάμε κάποιο χρηματικό ποσό. Για το γάλα της μάνας, που λέμε. Τα πιο πολλά που έχω ακούσει είναι 30.000 ευρώ, αλλά αυτά τα ποσά πλέον δεν υπάρχουν, τουλάχιστον όχι εδώ. Τα κρατάνε οι γονείς και υποτίθεται ότι θα προικίσουν το κορίτσι, ότι θα της ψωνίσουν με αυτά τα χρήματα», λέει η Ειρήνη. Τι είναι μια καλή οικογένεια, που θα προσελκύσει το ενδιαφέρον για προξενιά; «Ό,τι είναι και παντού. Να μην κλέβεις, να μην πουλάς ναρκωτικά, να μην κάνεις τοκογλυφία, να μην ασχολείσαι με παράνομα πράγματα, αυτό δεν είναι;»
Μαθήματα γραφής και ανάγνωσης Το Κέντρο Ημέρας Ρομά της ΚΛΙΜΑΚΑ είναι μονάδα ψυχικής υγείας, εποπτευόμενη από το υπουργείο Υγείας, αλλά παρέχει και άλλες υπηρεσίες. «Η βελτίωση της υγείας και της ψυχικής υγείας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με άλλες παραμέτρους όπως η εκπαίδευση, η στέγαση και η απασχόληση», λέει η Ε. Ζαρόκωστα. Το τμήμα εκπαίδευσης παρέχει ενισχυτική διδασκαλία στα παιδιά που πάνε σχολείο, ενώ υπάρχει και τμήμα αλφαβητισμού, δηλαδή βασικές γνώσεις γραφής και ανάγνωσης για τους ενήλικες οι οποίοι ετοιμάζονται να δώσουν εξετάσεις για το απολυτήριο δημοτικού. Τέτοιες εξετάσεις προκηρύσσονται κάθε 3-4 μήνες και στη συνέχεια οι άνθρωποι μπορούν να φοιτήσουν σε ένα σχολείο δεύτερης ευκαιρίας και να πάρουν σε δύο χρόνια το απολυτήριο γυμνασίου. Πολλούς τους ενδιαφέρει, γιατί θέλουν να εργαστούν ως οδηγοί ταξί και το απολυτήριο γυμνασίου είναι προϋπόθεση.
Υπάρχει, επίσης, τμήμα στήριξης για την απασχόληση και όποτε βγει κάποια προκήρυξη το Κέντρο βοηθάει με τη διαδικασία της αίτησης. Η Ε. Ζαρόκωστα λέει ότι με αυτή τη διαδικασία έχουν βρει δουλειά πάνω από 150 άτομα, κυρίως ως σχολικές καθαρίστριες και καθαριστές. Αυτή η διαδικασία από σπόντα οδηγεί κάποιους να αναγνωρίσουν τα παιδιά τους, για να έχουν περισσότερα μόρια και να έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να βρούνε δουλειά. Είναι και η ψηφιακή διακυβέρνηση που δημιουργεί προβλήματα στην κοινότητα. «Εκτός από αναλφάβητοι, είναι και ψηφιακά αναλφάβητοι, οπότε ό,τι γίνεται μέσω Gov το κάνουμε από εδώ. Επίδομα παιδιών, επίδομα υπερηλίκων, αναπηρική, όλα αυτά περνάνε από εμάς. Και ραντεβού σε γιατρό, γιατί κι αυτό είναι μια δύσκολη διαδικασία. Το τηλεφώνημα κοστίζει ενάμιση ευρώ το λεπτό και πολλές φορές υπάρχει μεγάλη αναμονή. Για όλα αυτά περνάνε καθημερινά περισσότερα από 50 άτομα από το Κέντρο», λέει η Ε. Ζαρόκωστα.
Οι επιπτώσεις του πρώιμου γάμου και της πρώιμης μητρότητας Ο αστικός κώδικας μέχρι το 1983, επέτρεπε τον γάμο κοριτσιών από 14 και πάνω (!). Από τότε άλλαξε και απαγορεύεται ο γάμος κάτω των 18. «Υπάρχει όμως ένα παραθυράκι, καθώς περιλαμβάνει μια εξαίρεση, για σπουδαίους λόγους, τους οποίους, ωστόσο, δεν καθορίζει, και είναι αρμοδιότητα του δικαστηρίου. Μπορεί, δηλαδή, κάποιος να επικαλεστεί εγκυμοσύνη της ανήλικης ή απειλή της τιμής της οικογένειας και της τιμής του κοριτσιού και το δικαστήριο να δώσει άδεια για την τέλεση του γάμου. Αυτό το παραθυράκι πρέπει να κλείσει», λέει η Ε. Ζαρόκωστα. Αυτά, βέβαια, αφορούν τον θρησκευτικό και πολιτικό γάμο και το σύμφωνο συμβίωσης, στον εθιμικό γάμο δεν παρεμβαίνει.
«Οι συνέπειες των γάμων ανηλίκων είναι καταστροφικές. Σύμφωνα με μελέτες, τα κορίτσια που έχουν παντρευτεί έως την ηλικία των 15 ετών αντιμετωπίζουν 50% περισσότερες πιθανότητες σωματικής και ψυχολογικής κακοποίησης από τους συζύγους τους. Επίσης, οδηγούν στην εκτόξευση των πρόωρων εγκυμοσυνών σε πολύ νεαρή ηλικία. Η εφηβική κύηση αποτελεί κύηση υψηλού κινδύνου, με αύξηση των ποσοστών θνησιμότητας τόσο των ίδιων των εγκύων όσο και των παιδιών τους. Έχουμε πρόωρο τοκετό στις περισσότερες περιπτώσεις, πολλές επιπλοκές κατά την εγκυμοσύνη, αναιμία, υπολειπόμενη ανάπτυξη εμβρύου, τραυματισμό του κόλπου, γιατί οι ιστοί δεν έχουν προλάβει να σχηματιστούν.
Roma Influencers από σπίτι σε σπίτι Η πρόταση του «“Roma Influencers”, βάζοντας τέλος στον κύκλο των πρώιμων γάμων και της πρώιμης μητρότητας στις κοινότητες των Ρομά» ήταν μια ιδέα του Κυριάκου Κατσαδώρου, ψυχιάτρου, προέδρου ΔΣ και επιστημονικού διευθυντή της ΚΛΙΜΑΚΑ, η οποία υποβλήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος Erasmus+, τον Μάρτιο του 2024, και το πρόγραμμα άρχισε να υλοποιείται από την 1η Οκτωβρίου.
«Ξεκινάμε με καταγραφή μέσα από ερωτηματολόγιο που απευθύνουμε στην κοινότητα των Ρομά της περιοχής αλλά και στην Πάτρα. Στόχος είναι η εκπαίδευση γυναικών Ρομά, η κατάρτισή τους στο τι σημαίνουν πρώιμος γάμος και πρώιμη μητρότητα και τι επιπτώσεις έχουν, αλλά και σε θέμα δικαιωμάτων. Οι γυναίκες αυτές θα αποτελέσουν τις Infuencers, κάνοντας περιοδείες σπίτι-σπίτι, γειτονιά-γειτονιά, καταυλισμό-καταυλισμό, για να ενημερώσουν και να ευαισθητοποιήσουν για αυτά τα θέματα και τις άλλες γυναίκες. Στο τέλος, η εμπειρία κάθε συμμετέχουσας χώρας θα αποτυπωθεί σε εθνικά ντοκιμαντέρ μικρής διάρκειας, ενώ θα γυριστεί και ένα διακρατικό ντοκιμαντέρ μεγάλης διάρκειας», λέει η Ε. Ζαρόκωστα και προσθέτει:
«Πρέπει σε αυτή την προσπάθεια να κινητοποιηθεί η κοινότητα των Ρομά, γιατί διαφορετικά δεν θα κάνουμε τίποτα. Αυτό που επιδιώκουμε ως αποτέλεσμα είναι η ευαισθητοποίηση όχι μόνο των Ρομά, αλλά και άλλων φορέων, προκειμένου να έχουμε μια αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς τόσο από την κοινότητα όσο και από την πολιτεία».
→ Οι φωτογραφίες εκτέθηκαν στην έκθεση «Οι Ρομά μέσα από τα μάτια των Ρομά», που πραγματοποίησε το Κέντρο Ημέρας για Ρομά της ΚΛΙΜΑΚΑ τον Οκτώβριο του 2022, υπό την αιγίδα της προεδρίας της Δημοκρατίας.
10°
