28η Οκτωβρίου: Ο Τύπος του ’40. Η Ελλάδα μιλά μέσα απ’ τις εφημερίδες της εποχής

Η δική μου γενιά ήταν η τελευταία που μεγάλωσε ακούγοντας ιστορίες από το Έπος του ’40: για τον τορπιλισμό της «Έλλης», για τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής και για τα τραγούδια της Σοφίας Βέμπο – «Παιδιά, της Ελλάδος, παιδιά, που σκληρά πολεμάτε πάνω στα βουνά…». Η 28η Οκτωβρίου ήταν κομμάτι της οικογενειακής μας μνήμης και περνούσε μέσα από τις αφηγήσεις των παππούδων μας.

Αυτό σκέφτομαι όταν συναντώ τον κ. Θωμά Σιταρά, αθηναιογράφο - συγγραφέα, για να δούμε ένα μέρος από το πλούσιο αρχείο του με σπάνιο υλικό – εικόνες και αποκόμματα εφημερίδων από το φθινόπωρο και τον χειμώνα του 1940-41, σκαναρισμένα από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής. Μαζί κοιτάζουμε το συλλεκτικό υλικό για την 28η Οκτωβρίου 1940: κείμενα, φωτογραφίες, αποκόμματα εφημερίδων και γελοιογραφίες, που αναδεικνύουν το σκηνικό των χιονισμένων βουνών του μετώπου, το μεγαλείο των φαντάρων μας, αλλά και το γενικότερο κλίμα που επικρατούσε στα μετόπισθεν.

Πώς αποτυπώνονταν τα γεγονότα στις εφημερίδες της εποχής

Στις 28 Οκτωβρίου 1940, η Ελλάδα ξυπνά με τον ήχο των σειρήνων και το βάρος μιας λέξης που έμελλε να γραφτεί στην Ιστορία: Όχι. Στις έκτακτες εκδόσεις των εφημερίδων που κυκλοφορούν την «έκτην πρωινήν», οι Έλληνες διαβάζουν για την επίσκεψη του Ιταλού πρέσβη τα μεσάνυχτα στον Ιωάννη Μεταξά και την κήρυξη του πολέμου.

Η επιστράτευση ξεκινά αμέσως και, όπως σημειώνει ο κ. Σιταράς, πραγματοποιείται με υποδειγματική οργάνωση. Μέσα σε λίγες ώρες, μια μικρή χώρα μεταμορφώνεται σε ποτάμι ανθρώπων που τρέχουν να καταταγούν, να προσφέρουν, να πολεμήσουν.

Τα τραμ της Αθήνας γεμίζουν εφέδρους που κατευθύνονται στα κέντρα επιστράτευσης, και στον Σταθμό Λαρίσης γυναίκες και παιδιά αποχαιρετούν τους φαντάρους· η πόλη ζει στους ρυθμούς του «Όχι». Τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, με τίτλους όπως «Υπέρ βωμών και εστιών» και «Αι ελληνικαί δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους», αποτυπώνουν τη γλώσσα του πατριωτισμού: έναν λαό ενωμένο, αποφασισμένο, γεμάτο πίστη.

Στη δίνη του πολέμου, ο ελληνικός Τύπος δεν περιορίζεται στα νέα της πρώτης γραμμής. Τους επόμενους μήνες μέσα από τις σελίδες του ξεπηδούν ιστορίες της καθημερινότητας, ενώ ο εχθρός σατιρίζεται με λαϊκό πνεύμα και ευρηματικότητα. Οι στήλες με χιουμοριστικές ιστορίες, ανέκδοτα και μικρά περιστατικά λειτουργούν σαν βαλβίδα ψυχικής ανάσας και υψώνουν το ηθικό φρόνημα.

Μαζί με τα πολεμικά ανακοινωθέντα, οι εφημερίδες δημοσιεύουν και επιστολές από το μέτωπο: λόγια φαντάρων προς τις οικογένειές τους, γεμάτα απλότητα, συγκίνηση και περηφάνια, αποκαλύπτουν το ήθος της γενιάς του ’40 – την πίστη, τη φιλοπατρία, την αποφασιστικότητα των ανθρώπων που πολεμούσαν στα βουνά.

Το Έπος του '40 και η πίστη στη νίκη

Το Έπος του ’40 είναι η μοναδική στιγμή στη νεότερη ιστορία μας όπου το ελληνικό πνεύμα θριάμβευσε ομόφωνα, κατατροπώνοντας έναν εχθρό που ως τότε προέλαυνε ανενόχλητος στην Ευρώπη. «Το ηθικό, σ’ έναν πόλεμο σώμα με σώμα, μετράει περισσότερο απ’ όσο φαντάζεται κανείς», σημειώνει ο κ. Σιταράς. «Οι Ιταλοί δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν – οι Έλληνες, άνθρωποι της υπαίθρου οι περισσότεροι, γεροδεμένοι και γνώστες της γης και των βουνών, ανέτρεψαν όλα τα προγνωστικά».

Ο κόσμος πίστευε πως ο ηρωισμός στα βουνά της Πίνδου θα έγραφε ιστορία και θα ανάγκαζε τις μεγάλες δυνάμεις να σεβαστούν τη χώρα. Οι εφημερίδες της εποχής – Ακρόπολις, Έθνος, Νέα Ελλάς– κυκλοφορούν με τίτλους όπως «Οι Ιταλοί τρέπονται εις φυγήν», «Η νίκη είναι δική μας», «Η Ελλάς σώζει την Ευρώπην».

Οι πρώτες βόμβες πέφτουν στην Αθήνα στις 31 Οκτωβρίου 1940, κυρίως στον Πειραιά, με σκοπό να κάμψουν το ηθικό των πολιτών και να πλήξουν τον ανεφοδιασμό από τα βρετανικά πλοία. Οι Αθηναίοι τότε μαθαίνουν να διακόπτουν τη δουλειά τους και να τρέχουν στα καταφύγια, που ήταν τα υπόγεια των πολυκατοικιών – συχνά με χιούμορ, τραγούδι ή ειρωνικά σχόλια για «τους φουκαράδες τους Ιταλούς».

Τα κουρεία και τα ινστιτούτα καλλονής διαφημίζουν ότι διαθέτουν καταφύγια ώστε να συνεχίζεται η περιποίηση ακόμη και κατά τη διάρκεια συναγερμού. Στα καφενεία, το χιούμορ ήταν η φυσική άμυνα απέναντι στον φόβο. Και οι οδηγοί λεωφορείων γράφουν στις αυτοσχέδιες ταμπέλες τους «Αθήνα - Ρώμη». Ακόμη και μέσα στις σειρήνες, η Αθήνα του 1940 κρατάει το πνεύμα της. Οι εφημερίδες γεμίζουν με μικρές αγγελίες, σατιρικά σχόλια και διαφημίσεις που έχουν να κάνουν με τον πόλεμο, δείχνοντας ότι η ζωή, εκείνους τους πρώτους μήνες, δεν χάνει ούτε το χιούμορ ούτε τη φιλαρέσκειά της.

Tα νέα από το μέτωπο φτάνουν με ενθουσιασμό. Η προέλαση του ελληνικού στρατού στη Βόρειο Ήπειρο γεμίζει τις εφημερίδες με ελπίδα – μια εποχή που το τιράζ τους ξεπερνά τα 400.000 φύλλα. Οι ελληνικές δυνάμεις, προελαύνοντας μέσα στο φθινόπωρο του 1940 και τον χειμώνα του 1941, αναγκάζουν τους Ιταλούς να υποχωρήσουν βαθιά μέσα στην Αλβανία ως τις ακτές της Αδριατικής. Από εκεί γεννιέται και η φράση «τους ρίξαμε στη θάλασσα», που κυκλοφόρησε σε χίλιες δυο παραλλαγές, αποτυπώνοντας την απρόσμενη ελληνική νίκη.

Στην πρώτη σελίδα δεσπόζει το πολεμικό ανακοινωθέν, όμως στα χρονογραφήματα και στην υπόλοιπη ύλη καθρεφτίζεται η καθημερινή ζωή: λογοτέχνες και γελοιογράφοι επιστρατεύονται για να σατιρίσουν τον εχθρό και να τονώσουν το ηθικό.

Από τον Νοέμβριο του 1940 ως τον Μάρτιο του 1941 κυριαρχεί η πεποίθηση πως η Ελλάδα θα νικήσει και θα γλιτώσει τον γενικευμένο πόλεμο. Την άνοιξη, όλα αλλάζουν. Η αποτυχία της Ιταλίας εξοργίζει τον Χίτλερ· η γερμανική εισβολή της 6ης Απριλίου 1941 από τις πεδιάδες της Μακεδονίας βρίσκει τον ελληνικό στρατό εξαντλημένο. Σε λίγες εβδομάδες οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Αθήνα, και η χώρα βυθίζεται στην Κατοχή. Μετά την εποποιία του ’40 ακολουθούν σκοτεινά χρόνια, όταν οι εφημερίδες λογοκρίνονται και ο κόσμος πεθαίνει στους δρόμους από την πείνα. Η Ελλάδα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πλήρωσε έναν από τους πιο σκληρούς φόρους αίματος στην Ευρώπη.

Κι όμως, ο χειμώνας του 1940-41 παραμένει το πιο φωτεινό κομμάτι της ιστορίας του πολέμου. Αυτό γιορτάζουμε την 28η Οκτωβρίου: τη στιγμή που μια μικρή χώρα, ενωμένη, με αντοχή, πίστη και φρόνημα, είπε «Όχι» και, ενάντια σε κάθε λογική, κατάφερε να νικήσει έναν πολύ ισχυρότερο αντίπαλο, γράφοντας το δικό της έπος.

Τρία χρονογραφήματα της εποχής

Αέραααα!
Το παρατεταμένο ουρλιαχτό της σειρήνας έγινε το τραγικό ξυπνητήρι μας. Η ειρηνική Ελλάδα ξύπνησε τη Δευτέρα το πρωί εμπόλεμη. Ο κακός και ύπουλος γείτονάς μας, ο νικητής των γυμνών Αιθιόπων και ο «ηρωικός» τορπιλητής της αγκυροβολημένης «Έλλης», θέλησε να πατήσει το θρασύδειλο πόδι του στα ιερά χώματα της Ηπείρου, χώματα που τα έχει ποτίσει, τα έχει αγιάσει το ένδοξο αίμα χιλιάδων Ελλήνων.

Δεν ήταν ποτέ δυνατόν, εμείς, οι απόγονοι ενός Λεωνίδα, ενός Κολοκοτρώνη και ενός Κανάρη, να μην απαντήσουμε στη βαριά προσβολή με τον τρόπο που απαντήσαμε. Το ελληνικό τσαρούχι –τύφλα να έχουνε οι μηχανοκίνητες φάλαγγες μπροστά του– όρμησε και πάλι ακάθεκτο προς τη νίκη!

— Αέραααα...
Ο ελληνικός λαός –λαός με ένδοξη ιστορία τριών χιλιάδων ετών– υποδέχτηκε με αφάνταστο ενθουσιασμό το σύνθημα που έδωσε ο Αρχηγός, για τον «υπέρ πάντων» αγώνα. Οι έφεδροί μας, σε κάθε τους εμφάνιση, γίνονται αντικείμενο θερμότατων και συγκινητικών εκδηλώσεων. Παντού, όπου περνά το φρεσκοφορεμένο χακί, το υποδέχονται ζητωκραυγές και επευφημίες.
— Στο καλό και με τη νίκη!
— Στο καλό, λεβέντες μας...
— Να μας ζήσετε!

Μάτια βουρκώνουνε και λευκά μαντίλια μουσκεμένα από τα δάκρυα της δίκαιης εθνικής υπερηφάνειας, αποχαιρετούν τους αυριανούς ήρωες. Γιατί θα είναι ήρωες αυτοί οι απόγονοι των ηρώων! Ο εχθρός έχει, λέει, εργοστάσια που μπορούν να κατασκευάζουν τις νέες πολεμικές μηχανές του σύγχρονου πολέμου. Ασφαλώς όμως δεν έχει και δεν μπορεί να φτιάξει εργοστάσια ψυχών! Τι να σου κάνει ένα τανκ πενήντα τόνων, όταν κλείνει μέσα του κάποιον τρέμοντα φρατέλο, που κινδυνεύει να πάθει συγκοπή στη θέα ακόμη και της φούντας ενός ελληνικού τσαρουχιού!

Θα πολεμήσουμε... Θα πολεμήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις και με όλη μας τη ψυχή. Θα πολεμήσουμε και θα νικήσουμε, γιατί έτσι έχουμε συνηθίσει...

(Χρονογράφημα του Αλέκου Σακελλάριου από την εφημερίδα ΑΣΥΡΜΑΤΟΣ, ένα από τα πρώτα που δημοσιεύτηκαν μετά την έναρξη της ιταλικής εισβολής)

Τα δόντια του τσολιά
Μαζί με τους χθεσινούς πρώτους αιχμαλώτους είναι και ένας ανώτερος αξιωματικός που φέρει ένα βαθύ τραύμα στον αυχένα. Το τραύμα δεν είναι από σφαίρα, ούτε από θραύσμα οβίδας, αλλά από δάγκωμα!...

Ένας ηρωικός τσολιάς, αφού εξάντλησε τα πυρομαχικά του, επιτέθηκε με τα... δόντια του. Ο αξιωματικός τους φώναζε «Άντε ρε παιδιά και θα τους φάμε» και ο τσολιάς μας εκτέλεσε πιστά την διαταγή του: τους έφαγε! Δεν τον έφαγε μόνο, αλλά και τον εξευτέλισε. Ένα τραύμα από σφαίρα ή λόγχη είναι τραύμα τιμητικό ακόμα και για τον ηττημένο. Αλλά ένα δάγκωμα;

Και τώρα ο με την βαθειά πληγή στο σβέρκο αιχμάλωτος, όταν κάποτε επιστρέψει στην πατρίδα του, θα έχει να διηγείται όχι μόνο για το ευζωνικό τσαρούχι, αλλά και για τα ευζωνικά δόντια, που είναι κοφτερά όσο και η λόγχη, και διαφέρουν από τα ιταλικά κατά τούτο μόνο: Δεν «τρώνε» άμαχους πληθυσμούς, αλλά μάχονται και αυτά όταν πρόκειται να υπερασπίσουν βωμούς και εστίες...

Φαντάζομαι τον ηρωικό μας τσολιά, όταν γεράσει, να διηγείται στα εγγόνια του τα ανδραγαθήματα του ελληνικού στρατού, εκεί στα χιονισμένα βουνά της Ηπείρου, και δείχνοντάς τους ένα ζευγάρι παλιά τσαρούχια, μα και ένα δόντι από το οποίο δεν θέλει να αποχωριστεί, να τους λέει: «Με αυτό τους έφαγα, με αυτά τους κυνήγησα!».

(Γράφει ο Τίμος Μωραϊτίνης στο ΕΘΝΟΣ, Νοέμβριος 1940)

Πρωτοχρονιά 1941: Θρίαμβοι και τσαρουχοποίηση
Είμαστε τελικά ένας απίθανος λαός! Όταν ενθουσιαζόμαστε με κάτι το παραλαμβάνουμε και του αλλάζουμε την πίστη... Πόσο μάλλον όταν αυτό το κάτι σχετίζεται με ανεπανάληπτους θριάμβους.

Αυτές τις γιορτές ήρθε η σειρά του τσαρουχιού. Θρυλικό έχει γίνει το ευζωνικό υπόδημα, και με το δίκιο του. Ευφυείς κατασκευαστές φρόντισαν έγκαιρα να μας εφοδιάσουν με χιλιάδες μικροσκοπικά τσαρούχια, που, με τη βοήθεια μιας καρφίτσας, τα μικροσκοπικά αυτά σύμβολα της νίκης μας κοσμούν κομψά πέτα των γυναικείων ταγιέρ, μπλούζες και πουλόβερ, με λίγα λόγια παντού. Και φυσικά, υπερβολικοί όπως είμαστε πάντα, φροντίσαμε να τα συμπληρώσουμε με τσαρούχι-γυναικεία τσάντα, τσαρούχι-μπομπονιέρα, μπιμπελό, ημερολόγιο και ό,τι άλλο μπορείτε να φανταστείτε, ακόμα και κουραμπιέ!
«Κουραμπιέ;»
«Ασφαλώς. Είδα στην οδό Αθηνάς πλανόδιο πωλητή κουραμπιέδων να έχει στήσει το ταψί του γεμάτο κουραμπιέδες σε σχήμα τσαρουχιού. Είδα έναν ταλαίπωρο απέναντι από το Ταχυδρομείο να πουλάει κάδρα που παρίσταναν τσαρούχια φτιαγμένα από πολλά γραμματόσημα κατάλληλα κολλημένα. Φώναζε μάλιστα: "Εδώ τα μοντέρνα πολεμικά κάδρα...", "Εδώ τα κάδρα του αγώνα...". Αφήνω τις τσάντες και άλλα, χίλια δύο. "κομψοτεχνήματα" της τσαρουχοέμπνευσης. Ξέρετε ότι στα καλά χρυσοχοεία πουλιούνται χρυσά και ασημένια τσαρούχια; Αλλά τι θα μου πείτε αν μάθετε ότι είδα σε βασιλόπιτες τσαρούχια σχηματισμένα με αμύγδαλα; Τούρτα-τσαρούχι δοκιμάσατε; Μάλιστα! Την είδα με τα ίδια μου τα μάτια σε βιτρίνα ζαχαροπλαστείου.

»Γενική τσαρουχοποίηση λοιπόν. Και να μη ξεχάσω, τελειώνοντας, πως συνάντησα προχθές κομψότατη κυρία να φορά ωραιότατα τσαρουχάκια με τακούνι έντεκα πόντους!».

(Γράφει ο Δημήτρης Γιαννουκάκης στην εφημερίδα ΝΕΑ ΕΛΛΑΣ, Πρωτοχρονιά του 1941)