Τέμπη | Όταν το πένθος γίνεται δημόσιο: Η συλλογική διεκδίκηση μνήμης και δικαιοσύνης
→ Γράφει η Κ. Νάντια Σερεμετάκη
Η πολυπληθής διαδήλωση που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στον τόπο μας και πέρα «για το έγκλημα των Τεμπών» προκαλεί γόνιμους στοχασμούς. Ακούμε πολιτικούς, ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους να αναφωνούν «Ο λαός σήμερα μίλησε!», εκδηλώνοντας συνειδητά ή ασυνείδητα την έκπληξη ως και τον εντυπωσιασμό τους για την αυτο-κινητοποίηση των πολιτών, μια κινητοποίηση νου και σώματος που υπερβαίνει τη δεδομένη διπλή θεσμική μήτρα του τόπου μας, το πολιτικό κόμμα και το πανεπιστημιακό/μιντιακό κατεστημένο.
Γιατί εξέπληξε όμως τόσο αυτή η «κινητοποίηση»; Ήταν ανέλπιστη ή μήπως υπήρξαν ορατά σημάδια στην καθημερινή ζωή που προοιωνίζονταν το μετέπειτα, σημάδια που ωστόσο πέρασαν και περνούν απαρατήρητα; Ποια θα μπορούσε να είναι η εξήγηση για αυτή την απροσεξία του καθημερινού από ακαδημαϊκούς, πολιτικούς και μέσα ενημέρωσης;
Μήπως φταίει η περιφρόνηση αυτών των φορμαλιστών για το ιδιοσυγκρασιακό και το ιδιαίτερο, για τις φαινομενικά ασήμαντες αν και επαναλαμβανόμενες λεπτομέρειες, με αποτέλεσμα να παραμένουν εγκλωβισμένοι στις αφηρημένες μακροσκοπικές θεωρητικολογίες που αντιλαμβάνονται το καθημερινό ως μια ροή α-ιστορικού χρόνου που πότε-πότε διακόπτεται από εντυπωσιακά γεγονότα π.χ. πολέμους, φόνους, καταστροφές; Ή ίσως, όπως θα έλεγαν οι Καταστασιακοί (Situationists), η τυφλότητα, ασυνείδητα ή συνειδητά επιλεγμένη, είναι η προσπάθεια των ανθρώπων να ξεφύγουν ή να υιοθετήσουν μια στάση αδιαφορίας απέναντι στo ελεγκτικό κράτημα της πόλης, στη σκηνογραφική οργάνωσή της; Ίσως είναι ένας συνδυασμός και των δύο.
Αυτό που είναι σίγουρο όμως είναι πως «το καθημερινό, θεωρούμενο ως δεδομένο, ευθύνεται για μια εκ των υστέρων αντίδραση σε κρίσιμα συμβάντα στην καθημερινή… κοινωνική και πολιτική ζωή από ακαδημαϊκούς και πολιτικούς εξίσου…» (Σερεμετάκη, Αναγνωρίζοντας το Καθημερινό, 2019).
Μήπως υπήρξαν λοιπόν τέτοια μικροσκοπικά γεγονότα του καθημερινού που προοιωνίζονταν μελλοντικές εξελίξεις όπως την πρόσφατη εντυπωσιακή συρροή του κόσμου στο δημόσιο χώρο;Υπήρξαν σημάδια που παρέπεμπαν σε πολύ πιο ουσιαστικά θέματα για τους πολίτες από την απλή πολιτική διαδήλωση για δικαίωση κι αποκατάσταση, δικαστική ή οικονομική;
Παρακολουθώντας την πολύωρη και πανοραμική αποτύπωση της διαδήλωσης «για τα Τέμπη» που κυριαρχούσε στα μίντια επί ώρες και μέρες, κάπου στο παραπέντε και φευγαλέα το «μάτι» της κάμερας μερικών έπιασε γυναίκες και άντρες στον χώρο του εγκλήματος να φυτεύουν με συγκίνηση κι ευλάβεια ο καθένας από ένα «ταφάκι» με την εικόνα και το όνομα του χαμένου παιδιού του και να το περιποιούνται με λουλούδια, χρώματα κι αρώματα. Η εικόνα θύμισε με μιας αυτό που καταμαρτυρήσαμε και παλιότερα, για παράδειγμα μετά από τις πυρκαγιές στην Ηλεία όπου κάηκαν 35 άνθρωποι. Οι πολίτες, προβλέποντας κατά πάσα πιθανότητα τότε τη συνηθισμένη μετά-την-καταστροφή παρέμβαση των τοπικών αρχών ή της κυβέρνησης, την εγκατάσταση δηλαδή μιας επίσημης «άχρωμης» μνημειακής συμβολικής πλακέτας στη μνήμη όλων μαζί των θυμάτων, έσπευσαν να εκφράσουν δημόσια τη δική τους άποψη για τη μνήμη.
Η άμεση και αυθόρμητη αντίδρασή τους ήταν να «φυτέψουν» τριάντα πέντε ατομικούς μικρούς «τάφους» στη σειρά, πάνω στο πεζοδρόμιο ενός κεντρικού δρόμου, για τα θύματα που έχασαν τη ζωή τους από τη φωτιά. Αυτή η συλλογική εμφάνιση μοιάζει με αντιφωνούντα χορό, έναν χορό που σκοπό είχε να εκθέσει ένα αδικαιολόγητο τραύμα και να απαιτήσει μια διαφορετικού τύπου ανάμνηση. Η συνοδευτική μεγάλη επιγραφή δήλωνε «35 νεκροί σε μια μέρα, γιατί;... Δεν ξεχνάμε, δεν συγχωρούμε, απαιτούμε την τιμωρία των υπευθύνων γι’αυτό το έγκλημα!». Παρόμοια πανό έφερε και η πρόσφατη διαδήλωση «για τα θύματα των Τεμπών».
Με τέτοια ταφάκια, όμως, τα αποκαλούμενα «εκκλησάκια», είχε επίσης γεμίσει η χώρα σε κάθε γωνία των δρόμων, αστικών κι αγροτικών, πριν από κάποια χρόνια. Ένα για κάθε «ατύχημα», στο σημείο του θανάτου. Τα «ταφάκια» αυτά, τα οποία ανεγείρονται έξω και πέρα από τα νεκροταφεία και δεν σχετίζονται με καμία επίσημη εκκλησιαστική τελετή, αποτελούν ρωγμές στον καθημερινό χώρο. Υψώνονται ως λιτοί φόροι τιμής στην επανένταξη του θανάτου στη ζωή, του ιερού στο εγκόσμιο, των πόλεων των νεκρών (νεκροταφεία) στις πόλεις των ζωντανών. Εκατοντάδες τέτοιες μικροκατασκευές «φύτρωσαν», που όμως πέρασαν «απαρατήρητες» από πολιτικούς, ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους, γιατί τα μικρά «ταφάκια» του δρόμου θεωρούνται ότι υπάρχουν πέραν αυτού που ορίζεται ως πολιτικό.
Ένα κοινό σημείο σε όλες αυτές τις περιπτώσεις θανάτου είναι η απο-θεσμοποίηση της τελετής της ταφής. Η ιδιωτικοποίηση και η απο-θεσμοποίηση των τελετουργιών παραπέμπουν στην κρίση νομιμότητας των δημόσιων θεσμών. Οι οικογένειες όλων των θυμάτων δήλωσαν ευθέως μέσω των μέσων ενημέρωσης ότι πολιτικοί και μέλη πολιτικών κομμάτων ήταν ανεπιθύμητοι σε εκδηλώσεις πένθους για τα παιδιά τους και τις κηδείες τους. Οι μητέρες όλων των παραπάνω θυμάτων, μαζί με άλλες, των οποίων τα παιδιά είχαν σκοτωθεί ή βιαστεί, ικέτευσαν με το πλέον δραματικό και αξιοπρεπές ύφος «όχι άλλο πόνο στους δρόμους». Ο πόνος τους, σαν φάρμακο, στάλαξε και σταλάζει στο δηλητηριασμένο σώμα της κοινωνίας, και την ίδια στιγμή αποκαλύπτει ένα αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στη θεσμική και τη λαϊκή μνήμη. (Σερεμετάκη, 2019)
Στην πρόσφατη διαδήλωση «για το έγκλημα των Τεμπών» οι πολίτες διεκδικούσαν και έναν δημόσιο χώρο στον οποίο να μπορούν να αποκαταστήσουν την κρίση και τις συνέπειές της
Η μόνη αποζημίωση για την έλλειψη αυτή και για να επιτευχθεί λήθη εκ μέρους του κράτους είναι η οικονομική αποζημίωση. Ενώ παράλληλα καλλιεργείται μια ενδοξοποίηση των αρχαιολογικών ανασκαφών του παρελθόντος. Λες και προωθώντας τη σωτηρία ενός μη πραγματικού παρελθόντος θα εξασφαλίζεται η κατοχή ενός χώρου μέσα στον οποίο το κράτος αισθάνεται πιο ευάλωτο απ’ οπουδήποτε αλλού: στο καθημερινό.
→ Η Κ. Νάντια Σερεμετάκη (C. Nadia Seremetakis) είναι καθηγήτρια ανθρωπολογίας και συγγραφέας 12 βιβλίων στην ελληνική και αγγλική και πολλών άρθρων, που έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες. www.seremetakis.com
15°
