100 μέρες πόλεμος: Τι σημαίνει να είσαι Ρώσος σήμερα;

Σε μια βόλτα του στην Τιφλίδα, πριν από λίγες εβδομάδες, ο Ιβάν Φιλίποφ, συγγραφέας και άλλοτε δημοσιογράφος, σταμάτησε σε έναν υπαίθριο πάγκο για να αγοράσει ένα σαγουαρμά. Ο μικροπωλητής ετοίμασε το έδεσμα,  αλλά αρνήθηκε να πάρει χρήματα. «Για τους Ουκρανούς είναι δωρεάν» του είπε. «Συγνώμη, δεν είμαι Ουκρανός, είμαι Ρώσος» αποκρίθηκε ο Φιλίποφ. Τον μικροπωλητή τον είχε μπερδέψει η καρφίτσα με την ουκρανική σημαία που φορούσε ο πελάτης του στο πέτο. Τον ίδιο τον Φιλίποφ, τον μπέρδευε πια η ταυτότητά του. Τι σήμαινε να είσαι Ρώσος σήμερα;

Είναι ένα ερώτημα που, όπως γράφει στον Guardian, δεν θα σκεφτόταν ποτέ να θέσει στον εαυτό του πριν από τις 24 Φεβρουαρίου. Είχε γεννηθεί στη Μόσχα και είχε ζήσει εκεί όλη του τη ζωή. «Είμαι Ρώσος» θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα απαντούσε σε κάποιον εάν εκείνος τον ρωτούσε ποιος ήταν. Θα έλεγε πως είναι πατέρας, creative executive στην κινηματογραφική εταιρία που εργάζεται σήμερα, συγγραφέας, δημοσιογράφος, podcaster, φίλος. Αλλά Ρώσος; Και τι περισσότερο ήταν αυτό από ένα όνομα στο διαβατήριο;

Ο Φιλίποφ ενηλικιώθηκε τη δεκαετία του 2000, όταν οι άνθρωποι της γενιάς του, ή τουλάχιστον οι άνθρωποι που συναναστρεφόταν εκείνος, αισθάνονταν πολίτες του κόσμου. Στα χρόνια του πανεπιστημίου ταξίδεψε στην Ευρώπη και σκεφτόταν την εθνικότητά του μόνο όταν έπρεπε να πάρει βίζα για να επισκεφθεί κάποια χώρα. Δεν χρειαζόταν – αντίθετα από τους φίλους του από το Νταγκεστάν ή τη Βόρεια Οσετία.

Φυσικά, αγαπούσε τη χώρα του. Αλλά ποτέ δεν ανέμισε τη ρωσική σημαία σε κάποια συγκέντρωση ούτε εξέφρασε δημοσίως τα πατριωτικά του συναισθήματα.  Ο πατριωτισμός ήταν γι’ αυτόν κάτι πολύ συγκεκριμένο: το να νοιάζεσαι για τη χώρα σου, σημαίνει να προσπαθείς να την κάνεις καλύτερη.

Κι αυτό προσπάθησε να κάνει: Επί μία δεκαετία δεν έχασε αντιπολιτευτική  διαδήλωση, ήθελε η χώρα του να γίνει ένα καλύτερο μέρος. Ποτέ δεν τον έπεισε όμως  το εθνικό μάντρα πως η Ρωσία ήταν πολύ μεγάλη ή πως ήταν πολύ μεγάλη και έπρεπε να ξαναγίνει. Τα μεγάλα επιτεύγματα του παρελθόντος – από τον Γιούρι Γκαγκάριν ως τον μεγάλο πατριωτικό πόλεμο- δεν αποτελούσαν μέρος της ταυτότητάς του όπως αποτελούσαν για την «πουτινική πλειοψηφία».

Τώρα όμως η ερώτηση αυτή έχει νόημα. Όταν επομένως λέει στον γεωργιανό μικροπωλητή πως είναι Ρώσος, εκείνος τον ρωτάει απλά: Είσαι δηλαδή με εκείνους; Ο Ιβάν Φιλίποφ θα πρέπει τότε να απαντήσει πως είναι με τη Μαρία Μπελκίνα και τον Κίριλ Ζιβόι, τους συμπατριώτες του που «τρέχουν» στην Τιφλίδα μια οργάνωση εθελοντών για την υποδοχή των ουκρανών προσφύγων. Είναι μαζί τους και μόλις έχουν γεμίσει ένα αυτοκίνητο με προμήθειες για να τις μοιράσουν στους πρόσφυγες.

Ο Φιλίποφ δεν θα ξεχάσει ποτέ την 24η Φεβρουαρίου. Το μέγεθος και ο παραλογισμός του πολέμου, λέει, ήταν ένα χτύπημα που τον έκανε να νιώσει αληθινό πόνο. Στην φούσκα που είχε φτιάξει προσεκτικά και ζούσε δεν υπήρχε ούτε ένας που να υποστήριζε τον πόλεμο. Οι Ρώσοι του κύκλου του αισθάνονταν σαν φύλλα στο μέσο μιας θύελλας.

Κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους έφυγαν από τη Ρωσία και άλλοι έμειναν. Ο Φιλίποφ έφυγε με τον σκηνοθέτη Καντεμίρ Μπαλάγκοφ. Ηταν περασμένα μεσάνυχτα όταν κάθονταν στην έρημη αίθουσα του αεροδρομίου της Κωνσταντινούπολης περιμένοντας την πτήση τους για το Γερεβάν. «Νομίζεις πως πρέπει να μην μιλάμε ρωσικά εδώ;» τον ρώτησε κάποια στιγμή ο σκηνοθέτης. «Πρέπει να ντρεπόμαστε;».

Η απάντησή του ήταν κατηγορηματική: Όχι. Ο Βλαντίμιρ Πούτιν και ο Βολιντίμιρ Ζελένσκι, εξηγεί, μιλούν και οι δυο ρωσικά. Αλλά οι γλώσσες τους δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Ο Ζελένσκι μιλάει με πάθος, η γλώσσα του δονείται, είναι ζωντανή. Η γλώσσα της ρωσικής προπαγάνδας, όμως, είναι ξύλινη, νεκρή.

Ο Φιλίποφ θυμάται το «Χωρίς αγάπη», το αριστούργημα του ρώσου σκηνοθέτη Αντρέι Ζβιάγκιντσεφ που προβλήθηκε στην Ελλάδα το 2017. Η ταινία μιλάει για την απουσία της αγάπης στην καθημερινότητα των Ρώσων. Αυτή είναι η Ρωσία του Πούτιν. Δεν είναι όμως όσων μιλούν διαφορετική γλώσσα.

Ο Ιβάν Φιλίποφ δεν ντρέπεται για την ταυτότητά του. Δεν μπορεί όμως να μην αισθανθεί ένα αίσθημα ντροπής όταν, στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης, συναντά μια Ουκρανή με την κόρη της  που προσπαθούν να επιστρέψουν στην φλεγόμενη χώρα τους. Το ρωσικό του διαβατήριο τον καίει πια σαν κάρβουνο στην τσέπη του. Και ξέρει πως δεν θα μπορέσει να διαβάσει σύντομα ξανά τα αγαπημένα του ρωσικά βιβλία ή να δει τις αγαπημένες του ρωσικές ταινίες.

Ο κόσμος αυτός τελείωσε στις 24 Φεβρουαρίου. Τώρα, λέει, πρέπει να γράψουμε νέα βιβλία, να κάνουμε νέες ταινίες. Και, βήμα – βήμα, να καταλάβουμε τι σημαίνει να είσαι Ρώσος σήμερα.