«Χωριό Ποτέμκιν»: Το πρώτο μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή για το Βερολίνο του 20ού αιώνα

Ο Γιώργος Παναγή, νέος συγγραφέας γεννημένος στη Λεμεσό της Κύπρου, μετά τη συλλογή διηγημάτων του, «Οι μύθοι» (2014), που τιμήθηκε το 2015 µε το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για Νέους Λογοτέχνες και εκπροσώπησε την Κύπρο στη 18η Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών στα Τίρανα, επιχειρεί το πρώτο του μυθιστόρημα. Το «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος, είναι μία σύνθετη ιστορία έξι χαρακτήρων, τοποθετημένη γεωγραφικά στο Βερολίνο, η οποία καλύπτει εκατό χρόνια της ιστορίας της πόλης, από τη δεκαετία του 1920 μέχρι τις μέρες μας. Ο αινιγματικός τίτλος αναφέρεται εμμέσως στη γερμανική πρωτεύουσα, στο σώμα της οποίας έχουν εγγραφεί τόσο έντονα και καθοριστικά τα ρεύματα που επιχείρησαν να αλλάξουν την πορεία της ανθρωπότητας κατά τον 20ό αιώνα.

Ο Γιώργος Παναγή, που σήμερα ζει και εργάζεται στο Βερολίνο, επιλέγει αυτή την κομβικής σημασίας για την εξέλιξη της Ιστορίας ευρωπαϊκή πρωτεύουσα σαν τοποθεσία για το «Χωριό Ποτέμκιν», αντλώντας τόσο από ντοκουμέντα και ιστορικές αναφορές, όσο και από λογοτεχνικά έργα, για να ταξιδέψει τον αναγνώστη στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Λάτρης της Ιστορίας, ο συγγραφέας προσπαθεί, μέσα από την ιστορία των χαρακτήρων του, να καταλάβει σε βάθος, όχι μόνο το παρελθόν της Γερμανίας, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

Πώς είναι τα πράγματα σήμερα για έναν νέο που θέλει να ακολουθήσει την καριέρα του συγγραφέα; Είναι πιο δύσκολο από άλλοτε, ή πάνω κάτω οι δυσκολίες και τα εμπόδια παραμένουν τα ίδια;
Η δημιουργικότητα ενός συγγραφέα είναι αξεχώριστη από τη θεμελιακή ανασφάλεια του δημιουργού: Θα πετύχει αυτό που οραματίζεται; Θα καταφέρει να το περάσει στο κοινό; Αν κάτι, ωστόσο, δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο τον ρόλο του συγγραφέα στην εποχή μας είναι ότι το βιβλίο θεωρείται πλέον μια «παρωχημένη τεχνολογία», σε σύγκριση με τους τεράστιους μηχανισμούς παραγωγής μυθοπλασιών που λειτουργούν σήμερα: Οι άνθρωποι μπορούν να μορφωθούν, να ψυχαγωγηθούν και να συγκινηθούν πολύ πιο άμεσα από μια σειρά του Netflix ή ένα βίντεο στο YouTube. Η σωστή ανάγνωση ενός βιβλίου προϋποθέτει, αντίθετα, την αφοσίωση και τη συνεργασία του αναγνώστη. Σε εποχές σαν τη δική μας, όμως, όπου οι συλλογικές μυθοπλασίες καταρρέουν μπροστά στα μάτια μας, η ανάγνωση μπορεί να αποτελέσει ακόμα μια μοναχική δίοδο προς την αλήθεια των ανθρώπινων πραγμάτων, με τα μέσα της διαύγειας, της κατανόησης και της ομορφιάς. Πρέπει λοιπόν να επιμείνουμε.

Το «Χωριό Ποτέμκιν» είναι το πρώτο σας μυθιστόρημα, για τις εκδόσεις Τόπος, μετά τη βραβευμένη συλλογή διηγημάτων σας, «Οι μύθοι». Πώς θα περιγράφατε την εμπειρία σας, γράφοντας κάτι πιο εκτενές και λεπτομερές αυτή τη φορά;
Στους «Μύθους» υπήρχε ήδη μια ετερογένεια τόσο στη θεματική όσο και στο στιλ γραφής των διαφόρων διηγημάτων. Επίσης σε κάθε διήγημα ο εκάστοτε ήρωας διέτρεχε μια πορεία από την «άγνοια» στην κατάρρευση των «μύθων» που στήριζαν την αφήγηση της ζωής του. Η εμπειρία υπήρξε καθοριστική για τη συγγραφή του «Χωριού Ποτέμκιν», όπου υπάρχουν τα στοιχεία αυτά, αυτή τη φορά, όμως, διευρυμένα και στο φόντο της ιστορίας του Βερολίνου. Όσο για τη μεγαλύτερη έκταση: Από τη μία οι ήρωες έχουν μεγαλύτερο χώρο να «απλωθούν» και να βαθύνουν, κάνοντας σε να δεθείς μαζί τους περισσότερο∙ από την άλλη η διεύρυνση των θεματικών και η γλωσσική ελευθερία που προσφέρει η μεγάλη φόρμα χρήζουν μιας συνεχούς χαλιναγώγησης, προκειμένου η ένταση και η αλήθεια της ιστορίας να μη χαθούν μέσα σε ένα γλωσσικό «όργιο».

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα με πολλά ιστορικά στοιχεία, όχι ακριβώς ένα ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά σίγουρα ένα με πολλές πληροφορίες και πολιτιστικά στοιχεία από την εποχή όπου λαμβάνει χώρα. Τι σας έκανε να διαλέξετε αυτό το «αμάλγαμα» λογοτεχνικών ειδών ως όχημα για το νέο σας βιβλίο;
Το «Χωριό Ποτέμκιν» συνθέτουν έξι ιστορίες, τοποθετημένες σε διαφορετικές δεκαετίες της ιστορίας του Βερολίνου από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα. Σε κάθε ιστορία δεν αλλάζουν μόνο οι ήρωες και οι συνθήκες τους, αλλά το ίδιο το πρόσωπο του Βερολίνου αλλάζει ριζικά, μαζί με τις ιδεολογίες, τη μόδα, την πολιτική και την ψυχολογία των κατοίκων του. Για να μείνει κανείς πιστός στην αληθοφάνεια και την «υπαρξιακή ταυτότητα» κάθε περιόδου απαιτούνται επίσης ριζικές προσαρμογές στη δομή και στο ύφος του κειμένου. Στην ιστορία για το 1920 η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη και η γλώσσα πιο «μπαρόκ», ώστε να αποδώσει τις σύνθετες ψυχικές διακυμάνσεις μιας πλειάδας ηρώων. Στην ιστορία του 1940 η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη, καθώς ο μόνος τρόπος να εκφραστεί χωρίς λογοκρισία η ηρωίδα που είναι εγκλωβισμένη σε μια ακραία συνθήκη της Ιστορίας είναι απευθυνόμενη σε μία λευκή σελίδα χαρτιού –βασίζεται εξάλλου στο πραγματικό ημερολόγιο μιας Γερμανίδας δημοσιογράφου. Στην ιστορία του 2020 το κείμενο είναι διαιρεμένο σε ανεξάρτητες παραγράφους που μάς μεταφέρουν εναλλάξ το πώς βίωσε την πανδημία ένα ηλικιωμένο ζευγάρι. Σε καμία παράγραφο δε δηλώνεται εξαρχής ποιος από τους δύο σκέφτεται και δρα, αποδίδοντας έτσι και δομικά την υπαρξιακή σύμφυρση ενός ζεύγους μετά από χρόνια συμβίωσης. Το «αμάλγαμα των λογοτεχνικών ειδών» δεν είναι αυτοσκοπός αλλά αντανάκλαση του «αμαλγάματος» των ιστορικών και των υπαρξιακών συνθηκών που απεικονίζονται.

Σας δυσκόλεψε η συλλογή των απαραίτητων πληροφοριών για να γραφτεί αυτό το μυθιστόρημα; Ποιες υπήρξαν οι πηγές σας;
Σαν μυθιστοριογράφος ενδιαφέρεται κανείς να θέσει τα κατάλληλα υπαρξιακά ερωτήματα και να εκμαιεύσει τις αντίστοιχες απαντήσεις. Όχι να κυνηγά ιστορικές λεπτομέρειες. Η έρευνα λοιπόν ανήκει αναπόφευκτα στο πιο «γραφειοκρατικό» κομμάτι της δουλειάς του και μπορεί να γίνει κατά περιόδους επίμοχθη. Διάβασα το «A Woman in Berlin», τη «Stasiland» και το «Born in the GDR». Επισκέφτηκα μουσεία και το Hohenschönhausen, τη φυλακή της Στάζι, όπου συζήτησα με ξεναγούς, πολλοί από τους οποίους υπήρξαν πρώην κρατούμενοι, είδα ντοκιμαντέρ και μελέτησα αφιερώματα για τη θρυλική «χρυσή δεκαετία του 1920». Από κει και πέρα οι πραγματολογικές απορίες που προκύπτουν κατά τη σύνθεση μιας σκηνής οδηγούν στην αναζήτηση της αντίστοιχης απάντησης στο διαδίκτυο ή σε κάποια βιβλιοθήκη.

Τι σας συνδέει με την ιστορία του Βερολίνου κατά τον 20ό αιώνα;
Καμία άλλη πρωτεύουσα της Ευρώπης δεν επιχείρησε στη διάρκεια του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα να εφαρμόσει κάθε φορά στην εντέλεια το εκάστοτε πλάνο της Ιστορίας, είτε αυτό λέγεται δημοκρατία, είτε φασισμός, είτε σοσιαλισμός. Ζώντας για χρόνια στη σύγχρονη εκδοχή του Βερολίνου έρχεται κανείς αντιμέτωπος αργά ή γρήγορα με αντανακλαστικά και συμπεριφορές –μέσα του και στους γύρω του– που μοιάζουν ετεροχρονισμένα: Η ελευθεριότητα του θαμώνα ενός βερολινέζικου μπαρ ως απόηχος της παρακμής του 1930∙ μια θεμελιώδης καχυποψία απέναντι στους γύρω του, λες και είναι καταδότες της Μυστικής αστυνομίας. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα το Βερολίνο υπήρξε το προνομιακό πεδίο πειραματισμού για όλες αυτές τις τάσεις. Ανιχνεύοντας την ιστορία του, ανιχνεύει κανείς επίσης τις «υπαρξιακές καταβολές» του σύγχρονου Ευρωπαίου. Στο μέτρο που ζούμε και σκεφτόμαστε ως «Δυτικοί» είμαστε όλοι μας αναπόφευκτα συνδεδεμένοι με την ιστορία του Βερολίνου του προηγούμενου αιώνα.

Η πλοκή του μυθιστορήματος είναι σύνθετη, αναπτυσσόμενη μέσα από τις ιστορίες των διαφορετικών χαρακτήρων, οι οποίοι ζουν σε τελείως διαφορετικές εποχές. Τι προσφέρει αυτή η δομή του έργου στην ιστορία που θέλετε να πείτε;
Το μυθιστόρημα είναι χωρισμένο σε έξι κεφάλαια/δεκαετίες που απέχουν μεταξύ τους μια εικοσαετία: 1920, 1940, 1960 κοκ. Η δομή αυτή –σύνθετη και απαιτητική– προσφέρει στην πλοκή του μυθιστορήματος, που δεν είναι γραμμική (με την έννοια της εξέλιξης ενός στόρι ενός συνόλου χαρακτήρων), αλλά θεματική (η ιστορία του σύγχρονου Βερολίνου και των κατοίκων του) το εξής τριπλό πλεονέκτημα: Πρώτον, η θεματική ενότητα διασφαλίζεται με την τακτικότητα της εναλλαγής των εικοσαετιών, παρότι το στόρι και οι ήρωες κάθε φορά διαφέρουν∙ δεύτερον, το ύφος, η δομή και η γλώσσα κάθε φορά αλλάζουν για να προσαρμοστούν στις ανάγκες της εποχής και όχι από απλή διάθεση πειραματισμού∙ τρίτον, ο καμβάς διευρύνεται, και στην έκταση ενός μόνο βιβλίου ο αναγνώστης διασχίζει την ιστορία των Βερολινέζων –και ίσως των Ευρωπαίων γενικότερα– από τον 20ό αιώνα μέχρι σήμερα.

Τι σημαίνει ο τίτλος, «Χωριό Ποτέμκιν»; Από που προέρχεται και ποια είναι η συμβολική του αξία, όσο αφορά στο μυθιστόρημα;
Ο στρατιωτικός Γρηγόριος Ποτέμκιν αναλαμβάνει κατόπιν εντολής της Μεγάλης Αικατερίνης να προσαρτήσει την Κριμαία. Σύμφωνα με μια εκδοχή του θρύλου, η αυτοκράτειρα επιθεωρεί το 1787, καθισμένη στο ποταμόπλοιο που τη μεταφέρει, τις προσόψεις των πλαστών συνοικισμών που ο Ποτέμκιν είχε εγείρει στις όχθες του Δνείπερου και που έστηνε και ξανάστηνε σε κατοπινότερα σημεία της πορείας της, για να την πείσει ότι τα πράγματα πήγαιναν καλύτερα απ’ ό,τι ήταν στ’ αλήθεια. Ένας γερμανός φίλος μου διάβασε τον θρύλο από το κινητό του, ενόσω πίναμε καφέ στο μπαρ «Ποτέμκιν». Τότε, ως μόνιμος πλέον κάτοικος, ένιωθα την ανάγκη να γράψω κάτι για το Βερολίνο. Και ευθύς οραματίστηκα ένα βιβλίο όπου ο αναγνώστης, καθισμένος στο ποταμόπλοιο της Μεγάλης Αικατερίνης, διαπλέει τις δεκαετίες παρακολουθώντας το Βερολίνο και τους κατοίκους του να στήνουν και να ξεστήνουν τα δικά τους «Χωριά Ποτέμκιν», στις όχθες του περασμένου αιώνα.

Σας αρέσει η Ιστορία και, όπως φαίνεται από τα δύο πρώτα έργα σας, παίζει πάντοτε κεντρικό ρόλο στα γραπτά σας. Τι πιστεύετε πως κερδίζει κανείς μελετώντας την;
Για να καταλάβει τη γενεαλογία και τη φύση των ζώων, ο ζωολόγος τα μελετάει στον βιότοπό τους. Ο μυθιστοριογράφος επιχειρεί να κάνει το ίδιο με τον άνθρωπο και ο βιότοπος του «δυτικού ανθρώπου» είναι, εδώ και δεκαετίες, η Ιστορία που οικοδομεί, συνειδητά ή ασυνείδητα, με τα έργα και τις πράξεις του. Η Ιστορία με ενδιαφέρει για τον υπαρξιακό της πλούτο και μόνο: Μας δείχνει πως ο άνθρωπος είναι αξεχώριστος από τις συνθήκες που τον διαμορφώνουν και οι οποίες μπορεί να τον οδηγήσουν να μεταμορφωθεί σε εκδοχές του που, υπό διαφορετικές συνθήκες, θα ήταν αδύνατον να διανοηθεί.

Ετοιμάζετε κάτι αυτή τη στιγμή; Θα πρέπει οι αναγνώστες σας να περιμένουν ένα νέο μυθιστόρημα ή ένα βιβλίο που θα ανήκει σε τελείως διαφορετικό είδος;
Υπάρχουν πάντοτε καινούριες ιδέες και κατευθύνσεις. Η εμπειρία του «Χωριού Ποτέμκιν» ήταν πολύτιμη, όσο και εξαντλητική. Νιώθω μοιραία την ανάγκη για κάτι λιγότερο εκτεταμένο και σύνθετο. Στην ερώτηση «αν ετοιμάζω κάτι» η πιο ειλικρινής απάντηση που έχω προς το παρόν είναι: «Πού να ξέρω;».