Ο Γιάννης Παπαδόπουλος και τα βιβλία «Αιματοβαμμένες χώρες», «Ο Δρόμος προς την ανελευθερία», «Η Κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας» για τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Όποιος είχε διαβάσει τα δύο βιβλία του Τίμοθι Σνάιντερ που έβγαλαν οι εκδόσεις Παπαδόπουλος το 2017 και το 2018 αντίστοιχα, τις «Αιματοβαμμένες χώρες» και τον «Δρόμο προς την ανελευθερία»(μτφ. Ανδρέας Παππάς) όχι μόνο γνώριζε τα συμφραζόμενα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία αλλά μπορούσε ίσως και να την είχε προβλέψει.
Ο συγγραφέας τους, Τίμοθι Σνάιντερ, είναι ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους ιστορικούς, βαθύς γνώστης της ιστορίας της Κεντροανατολικής Ευρώπης και μαζί ένας δημόσιος διανοούμενος. Χτίζοντας την αφήγησή του με τρόπο που κρατάει το ενδιαφέρον αμείωτο, μας βάζει να «ανακτήσουμε τον ιστορικό χρόνο για λογαριασμό της πολιτικής», όπως λέει. Να κατανοήσουμε δηλαδή πώς ένα σύνολο από αλληλένδετα γεγονότα διαμορφώνει το παρόν μας αλλά και την αντίληψή μας για αυτό.
Ρωτάω τον εκδότη, Γιάννη Παπαδόπουλο, πώς διάλεξε να βγάλει αυτά τα βιβλία τα οποία σήμερα μοιάζουν ανατριχιαστικά επίκαιρα καθώς ρίχνουν άπλετο φως στη δίνη των γεγονότων.
«Πρωτοσυναντήσαμε τον Σνάιντερ σε συζητήσεις με φίλους πανεπιστημιακούς, οι οποίοι μας επαινούσαν τη δουλειά του. Οι “Αιματοβαμμένες Χώρες” είχαν ανακηρυχθεί βιβλίο της χρονιάς, όταν κυκλοφόρησαν το 2010, από πάρα πολλά έγκριτα μέσα (Atlantic, Daily Telegraph, Economist, Financial Times, Independent κ.ά.) και αυτό ήταν εντυπωσιακό. Όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε στην Ελλάδα και είχε καλή υποδοχή,συνεχίσαμε με τα επόμενα βιβλία του, τα οποία αποδεικνύονται τώρα τόσο επίκαιρα...»
Στην τραγική επικαιρότητα του πολέμου τα βιβλία αυτά μοιάζει να μας αφορούν, με τον τρόπο που μας αφορά πια ο ουκρανικός λαός. Δίνοντάς μας παράλληλα γνωστικά εργαλεία για να διακρίνουμε την αλήθεια από την προπαγάνδα.
«Η γραφή του Σνάιντερ, ειδικά σε αυτή τη συγκυρία, εμπλέκει συναισθηματικά τον αναγνώστη, κυρίως επειδή η σύνδεση αυτή προκύπτει φυσικά, δεν εκβιάζεται με τερτίπια. Είναι η τραγικότητα των γεγονότων που παρατίθενται που σε συντρίβει – έστω και αν, ή ίσως κυρίως επειδή, αυτό συμβαίνει με έναν τρόπο αντικειμενικό, βασισμένο σε ατράνταχτες αποδείξεις. Και μας βοηθούν να καταλάβουμε πολλά από τα γεγονότα που τώρα παρακολουθούμε να συμβαίνουν».
«Αιματοβαμμένες χώρες - Η Ευρώπη μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν»
Αιματοβαμμένες Χώρες είναι όρος που εισάγει ο Σνάιντερ για να περιγράψει την περιοχή που εκτείνεται από την κεντρική Πολωνία μέχρι τις δυτικές περιοχές της Ρωσίας. Όποιοι έτυχε να γεννηθούν εκεί γνώρισαν τη φονική μανία των δύο ολοκληρωτισμών, καθώς περίπου 14 εκ. άμαχοι εξοντώθηκαν διαδοχικά από το σοβιετικό και το ναζιστικό καθεστώς. Είναι η ιστορία, διαβάζουμε στην Εισαγωγή, των ανθρώπων που βρήκαν θάνατο λόγω πολιτικών αποφάσεων που πάρθηκαν στη Μόσχα και το Βερολίνο, μέσα από σοβιετικά και γερμανικά αρχεία, μαρτυρίες επιζώντων, ημερολόγια νεκρών. Γιατί θεωρείται εμβληματικό αυτό το βιβλίο;
«Η τραγική μοίρα των λαών αυτών ήταν γνωστή στους ιστορικούς, τους πολιτικούς επιστήμονες κ.λπ. Στο γενικό κοινό βέβαια, λόγω και της πολιτιστικής κυριαρχίας της αριστεράς στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, κανείς δεν τολμούσε να συγκρίνει τον Στάλιν με τον Χίτλερ, και αν αυτό συνέβαινε κάποια χρόνια πριν, πιστεύω θα ξεσηκωνόντουσαν και οι πέτρες. Να όμως που ο Σνάιντερ έβαλε σκοπό της ζωής του με τη μελέτη και την έρευνα να πολεμήσει τους ολοκληρωτισμούς, να καταρρίψει με στοιχεία την προπαγάνδα τους, να αποκαλύψει τα φρικιαστικά εγκλήματα τους. Στις “Αιματοβαμμένες Χώρες” το πέτυχε με τρόπο θριαμβευτικό, θα έλεγα: ακόμα και τώρα σοβαρός επιστημονικός αντίλογος δεν υπάρχει: τα εγκλήματα του Χίτλερ και του Στάλιν είναι συγκρίσιμα, η εξολόθρευση εκατομμυρίων ανθρώπων με τον εκτοπισμό και τη λιμοκτονία, ήταν προσχεδιασμένες, ψυχρά υπολογισμένες κινήσεις στρατηγικής των δύο δικτατόρων».
Η ευκολία με την οποία ο Στάλιν –γράφει ο Σνάιντερ– εξολόθρευε συμπολίτες του ήταν ανάλογη της ευκολίας με την οποία ο Χίτλερ εξολόθρευε πολίτες άλλων χωρών. Είναι συγκλονιστική η περιγραφή του λιμού, μέσα και από μαρτυρίες, της κολεκτιβοποίησης του 1933, που οδήγησε σε θάνατο 3.000.000 Ουκρανούς.
«Άλλο περίπου 1.000.000 πέθαναν σε γκουλάγκ κατά τις εκκαθαρίσεις. Με συνολικά 10.000.000 νεκρούς από το 1933 μέχρι το 1943, η Ουκρανία είναι η χώρα που έχει υποστεί στον 20στό αιώνα την περισσότερη βία από οποιαδήποτε άλλη. Είναι πραγματικά ασύλληπτα τα νούμερα. Και είναι τραγικό να βλέπουμε να επαναλαμβάνεται το ίδιο στον 21ο. Για αυτό και τώρα, με τη ρωσική εισβολή, έχει μια σημασία να ξαναδούμε την ιστορία των Ουκρανών και να καταλάβουμε το τραυματικό παρελθόν τους, που αναπόφευκτα, σε ένα βαθμό τους καθορίζει».
«Ο Δρόμος προς την ανελευθερία»
Στον «Δρόμο προς την ανελευθερία» ο Σνάιντερ ακολουθεί ένα σχήμα που λέει ότι δεν υπάρχει μοίρα για τους λαούς με τον τρόπο που το θέλει ο Πούτιν. Κι ότι η ελευθερία δεν έρχεται σαν αποτέλεσμα της Ιστορίας, είναι μια αξία στην οποία δίνουμε εμείς περιεχόμενο. Δεν το αποδεικνύουν οι Ουκρανοί, τώρα, πολεμώντας ηρωικά τον εισβολέα;
«Ακριβώς, και το καταλαβαίνεις διαβάζοντας το βιβλίο, ότι στην Ουκρανία η μάχη για εθνική επιβίωση και ελευθερία συμβολίζει επίσης τη μάχη των ιδεών: η προκαθορισμένη μοίρα, η πεποίθηση ότι, επειδή ανήκουμε στο ίδιο φύλο και έχουμε κοινή ιστορική καταγωγή, πρέπει και σήμερα να σκύψουμε το κεφάλι στον μεγαλοϊδεάτη “ομογάλακτo” δυνάστη, έναντι της αρχής της αυτοδιάθεσης και του αυτοκαθορισμού μέσω των διαδικασιών της Δημοκρατίας. Η μάχη αυτή ξεκίνησε ήδη από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014, αλλά η Δύση τότε δεν έδωσε σημασία».
Όπως γράφει ο Σνάιντερ, η εισβολή αυτή ήταν ένα είδος τεστ για τη σχέση της ΕΕ και των ΗΠΑ με την πραγματικότητα. Πολλοί διαμορφωτές της κοινής γνώμης προτίμησαν να δεχθούν τη ρωσική προπαγάνδα παρά να υπερασπιστούν το διεθνές δίκαιο και τη νομιμότητα. «Δυστυχώς, από τα ίδια τα γεγονότα αποδεικνύεται πως είναι ένα προφητικό βιβλίο για την επιθετικότητα του Πούτιν. Ο Σνάιντερ είχε “διαβάσει” τους Ρώσους μέσα από την ιδεολογία του ηγέτη τους και των μεντόρων του, και μέσα από το ολοκληρωτικό - αυτοκρατορικό παρελθόν τους που θέλει με κάθε τίμημα να αναστήσει».
Κάθε κεφάλαιο του βιβλίου εστιάζει σε μία χρονιά, από το 2011 μέχρι το 2016. Στο κεφάλαιο για το 2014, περιγράφεται η εξέγερση του Μεϊντάν, η κατάληψη της Κριμαίας και η αρχή του πολέμου στο Ντομπάς. Το Κρεμλίνο λέει ρητά ότι το σχέδιο είναι η στρατιωτική εισβολή με σκοπό τη διάλυση της Ουκρανίας και ότι ο πόλεμος αυτός είναι πόλεμος κατά των δυτικών, φιλελεύθερων αξιών. Παρακολουθούμε πώς στήνεται το ρωσικό αφήγημα για Ουκρανούς φασίστες και ρωσόφωνους που καταπιέζονται.
«Πράγματι, όλα αυτά τα περιγράφει πολύ καθαρά ο Σνάιντερ. Όπως περιγράφει ότι για τους Ουκρανούς η σύνδεση με την Ευρώπη σήμαινε τη διασφάλιση της εθνικής τους κυριαρχίας, την καταπολέμηση της διαφθοράς, την εγκαθίδρυση ενός κράτους δικαίου. Εκ των υστέρων, μας φαίνεται απίστευτο το πώς παρουσιάζονταν εδώ στην Ελλάδα από τα περισσότερα Μέσα η εξέγερση του Μεϊντάν. Για τους περισσότερο από εμάς, μη έχοντας παρακολουθήσει στενά τις εξελίξεις στο πρώην Ανατολικό Μπλοκ, δεν ήταν εύκολο να σχηματίσουμε άποψη για τα γεγονότα. Τα βιβλία του Σνάιντερ μας βοηθούν να καταλάβουμε ακριβώς τι σημαίνει αυτό που ακούμε τους Ουκρανούς να μας λένε τώρα: ότι οι πολεμούν για όλους μας.
»Δυστυχώς η Ιστορία απ’ ό,τι φαίνεται δεν έχει τελειώσει ακόμα και η ιδεολογική μάχη εξελίσσεται πάλι σε κανονικό πόλεμο: αλλά όποιος κερδίζει στην Ιδεολογία, κερδίζει και στον πόλεμο, και η φιλελεύθερη δημοκρατία προσφέρει στην κοινωνία των πολιτών πλεονεκτήματα που κανένα σύστημα δεν πλησιάζει καν. Πιστεύω ότι η μάχη του Πούτιν είναι χαμένη πριν καν ξεκινήσουν οι πολεμικές επιχειρήσεις. Πάντως, η ρωσική προπαγάνδα είναι κάτι κοινώς γνωστό πλέον στη Δύση, και η διαβρωτική της επίδραση αρχίζει πλέον να γίνεται απεχθής. Πιστεύω ότι με κάποιες κινήσεις αποκεφαλισμού του τέρατος (που ήδη έγιναν, απότομα και μαζικά, μετά την εισβολή) η αξιοπιστία τους θα πληγεί ανεπανόρθωτα και θα επιβιώσει μόνο σαν ο ενωτικός μύθος κάποιων περιθωριακών ομάδων και ευκαιριακών συμμαχιών ακραίων στοιχείων».
«Η Κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας - Μαθήματα για τη σύγχρονη Ρωσία»
Να αναφερθούμε και στο βιβλίο Yegor Gaidar, που κυκλοφόρησαν οι εκδόσεις Παπαδόπουλος τον Μάιο του 2018. Είναι ένα χρονικό για τις βαθύτερες αιτίες που οδήγησαν στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης μέσα από την αφήγηση ενός ανθρώπου που παρατήρησε τα αδιέξοδα του συστήματος και προσπάθησε να το μεταρρυθμίσει. Αν και αρκετά πιο εξειδικευμένο βιβλίο, θεωρείται επίσης πολύ σημαντικό. Τι μας μαθαίνει για τη σύγχρονη Ρωσία;
«Μας μαθαίνει ότι η “κραταιά” Ε.Σ.Σ.Δ., το φόβητρο της Δύσης, κατέρρευσε σαν χάρτινος πύργος υπό το βάρος των οικονομικών αποτυχιών, που οφείλονται στην ιδεολογική της αποτυχία και συγκεκριμένα στην επιμονή της να τηρεί τα δόγματα του κομμουνισμού και του κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας. Στην ιδεολογική της τύφλωση, που όταν την ίδια στιγμή η Δύση θριάμβευε προσφέροντας ασύγκριτα ανώτερο επίπεδο ζωής στους πολίτες της, οι ομιλούσες κεφαλές του Κρεμλίνου πίστευαν ότι με την προπαγάνδα και τα τερατώδη ψέματα θα αποκοίμιζαν τους πολίτες και με κάποιο τρόπο θα μετάλλασαν την ίδια την ανθρώπινη φύση (ο “Σοβιετικός Ανθρωπος”»).
Ο Γκαϊντάρ, εκφραστής στη Ρωσία των φιλελεύθερων αξιών, πέθανε αιφνίδια το 2009 σε ηλικία 53 χρονών από άγνωστη αιτία, ενώ είχε υποστεί δηλητηρίαση δύο χρόνια νωρίτερα. Φαίνεται πως ενοχλούσε το καθεστώς.
«Ο Γιεγκόρ Γκαϊντάρ, υπουργός Οικονομικών και μετέπειτα πρωθυπουργός του Γέλτσιν, ο άνθρωπος που ανέλαβε την ευθύνη να απελευθερώσει τις τιμές εν μια νυκτί και έτσι να θέσει την οριστική ταφόπλακα της κομμουνιστικής οικονομίας, ήταν ένα πραγματικός δρων διανοούμενος, εμφορούμενος από τις ιδέες της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας. Ο Πούτιν έχει δείξει ότι δεν ανέχεται τέτοιους ενοχλητικούς και επικίνδυνους για το αφήγημά του ανθρώπους».
Ένας από τους ομιλητές στην παρουσίαση του βιβλίουτον Νοέμβριο του 2018, μαζί με τους Η. Κανέλλη, Π. Παναγιωτόπουλο, Κ. Μπότσιου, ήταν ο τέως υπουργός Οικονομίας της Ρωσίας, καθηγητής και ηγέτης του κόμματος «Πρωτοβουλία Πολιτών» Andrey Nachayev, μαζί με και τον Δημήτρη Τριανταφυλλίδη, που είναι μεταφραστής του βιβλίου και ήταν συντονιστής και διερμηνέας. Ακούγοντάς τον να μιλάει στο βίντεο της εκδήλωσης μελαγχολικά για το παρόν και το μέλλον της Ρωσίας, δεν μπορείς παρά να μελαγχολήσεις διπλά 4 χρόνια μετά γνωρίζοντας τι θα συμβεί. Και επίσης νιώθεις, όπως και με τα άλλα βιβλία, πως ήταν όλα μπροστά στα μάτια μας απλώς δεν τα θέλαμε να τα δούμε. Εκ των υστέρων, μοιάζει προφητική η πρόσκληση του Νατσάγιεφ και συγκινητική η παρουσία του στην εκδήλωση του βιβλίου.
«Ο Γκαϊντάρ, όπως και ο Νατσάγιεφ, εκπροσωπούν τη Ρωσία που αγαπάμε, και δυστυχώς ανήκουν σε εκείνους που ηττήθηκαν από το καθεστώς. Άλλοτε εξοντώνοντάς τους κι άλλοτε ενσωματώνοντάς τους».
22°
«Αιματοβαμμένες χώρες - Η Ευρώπη μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν»
