Παιδικό βιβλίο: Μια ασπίδα από λέξεις και εικόνες

Το παιδικό βιβλίο δεν συνιστά μόνο την πρώτη επαφή των μελλοντικών αναγνωστών με την ανάγνωση, ούτε απλώς ένα προγύμνασμα για την αυριανή είσοδό τους στη λογοτεχνία των ενηλίκων. Είναι από μόνο του κάτι πολύ περισσότερο. Είναι ένα αυτόφωτο, μεγάλο σύμπαν, γεμάτο κυριολεκτικά από τα πάντα: από όλα τα συναισθήματα, από όλες τις πτυχές της ζωής, από όλη τη μαγεία. Δεν μπορούμε να φανταστούμε έναν κόσμο από τον οποίο θα απουσιάζει το παιδικό βιβλίο — θα ήταν ένας κόσμος μισερός, αποκαρδιωμένος, και γκρίζος. Όμως για πολλά παιδιά ο κόσμος τους είναι ήδη έτσι. Και μάλιστα είναι έτσι αυτήν ακριβώς τη στιγμή. Είναι ένας κόσμος βίας, ολέθρου και ξεριζωμού. Πώς μπορεί να μιλήσει σε αυτά τα παιδιά το βιβλίο; Και πώς μπορεί να απαντήσει στα ερωτήματα των άλλων παιδιών, των τυχερών, αυτών που παρακολουθούν με απορία, από την ασφάλεια του σπιτιού τους, όσα γίνονται σήμερα στη μαρτυρική Ουκρανία; Και πώς οι εικόνες των παιδικών βιβλίων, οι ζωγραφιές τους, τα αναπαριστούν όλα αυτά; Και έως ποιο σημείο μπορούν ή «πρέπει» να το κάνουν;

Για τον φετινό εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού βιβλίου, θέσαμε τρεις επίκαιρες ερωτήσεις σε εκδότες και υπεύθυνους έκδοσης παιδικού βιβλίου από δέκα εκδοτικούς οίκους: Δομινίκη Σάνδη (Ψυχογιός). Αλεξάνδρα Αυγερινού (Διόπτρα), Βασίλης Παπαθεοδώρου (Καστανιώτης), Ασημίνα Γιαννοπούλου (Κλειδάριθμος), Θεόδωρος Τσώλης (Μεταίχμιο), Μαριάννα Ψύχαλου (Μικρή Σελήνη), Γιάννης Κωνστανταρόπουλος (Μίνωας), Χριστίνα Παπαδοπούλου (Παπαδόπουλος), Έλενα Πατάκη (Πατάκης) και Νίκος Χατζόπουλος (Φουρφούρι). Τους ευχαριστώ πολύ. Όπως ευχαριστώ πολύ τη Ναταλία Καπατσούλια για την εικονογράφηση του εξωφύλλου.

Γιατί είναι τόσο σημαντική και απαραίτητη η παιδική λογοτεχνία, ειδικά σε περιόδους κρίσης και πολέμου;

Δομινίκη Σάνδη (Ψυχογιός): Η παιδική και νεανική λογοτεχνία είχε και συνεχίζει να έχει τη μαγική ιδιότητα να μεταφέρει τον αναγνώστη του σε μέρη και σε καταστάσεις που δεν μπορεί, και στη συγκεκριμένη περίπτωση, και μακάρι να μη ζήσει. Μέσα από τα μάτια μυθοπλαστικών παιδιών μπορεί να βιώσει τις καταστάσεις, να τις ζήσει αλλά και να μάθει τρόπους με τους οποίους μπορεί να τις χειριστεί και να τις κατανοήσει. Το κείμενο αλλά και η εικόνα μπορούν να περάσουν μηνύματα και συναισθήματα στο παιδί για να καταλάβει τι συμβαίνει.

Αλεξάνδρα Αυγερινού (Διόπτρα): Ο πόλεμος στην Ουκρανία μάς άφησε όλους μουδιασμένους να παρακολουθούμε μια φριχτή πραγματικότητα. Τα Μέσα μάς κατακλύζουν με σκληρές εικόνες και θα θέλαμε πολύ να γινόταν να ξυπνήσουμε από τον εφιάλτη των τραγικών γεγονότων. Τα παιδιά εκτίθενται και αυτά στην υπερπληροφόρηση, είτε από το σχολείο είτε από την τηλεόραση και το διαδίκτυο. Δεν μπορούμε και δεν χρειάζεται να αποφύγουμε τη συζήτηση. Είναι καλύτερο να μιλήσουμε ανοιχτά για αυτό που συμβαίνει, για την απώλεια και τον θρήνο, για τους ανθρώπους που αναγκάζονται να φύγουν από τα σπίτια τους και την πατρίδα τους για να προστατευτούν. Μέσα από τα βιβλία μπορούμε με ειλικρίνεια να μιλήσουμε για τα γεγονότα.

Βασίλης Παπαθεοδώρου (Καστανιώτης): Αισθάνομαι άβολα να ισχυρίζομαι ότι είναι τόσο σημαντική και απαραίτητη σε περίοδο πολέμου, τη στιγμή που άνθρωποι βομβαρδίζονται, λιμοκτονούν ή θρηνούν τους δικούς τους στα συντρίμμια, καθώς το σημαντικό σε εκείνες τις στιγμές είναι άλλο. Όμως σε κάθε περίπτωση η παιδική λογοτεχνία είναι δυνατόν να προσφέρει ένα είδος παρηγοριάς και δύναμης. Πιστεύω ωστόσο ότι μπορεί να δώσει και απαντήσεις σε παιδιά που βρίσκονται εκτός εμπόλεμων περιοχών και —μην καταλαβαίνοντας τι γίνεται— απορούν.

Ασημίνα Γιαννοπούλου (Κλειδάριθμος): Παρηγοριά, αγάπη, δύναμη, χαρά: το παιδικό βιβλίο τα χαρίζει όλα στα παιδιά, και τα στηρίζει πάντα, σε κάθε στιγμή της ζωής τους, κρατώντας τα από το χέρι και ψιθυρίζοντάς τους στο αυτί λόγια που μόνο μέσα από τις σελίδες τους μπορούν να βγουν. Το παιδικό βιβλίο ζεσταίνει τις πιο όμορφες ημέρες ενός παιδιού. Τα παιδιά του πολέμου δεν μπορούν, βέβαια, να σωθούν από ένα βιβλίο, αλλά όλα τα υπόλοιπα μπορούν να καταλάβουν μέσα από τα βιβλία τους τι σημαίνει πόλεμος και γιατί γεμίζει φόβο τον κόσμο.

Θεόδωρος Τσώλης (Μεταίχμιο): Η παιδική λογοτεχνία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία ιδιότυπα «στρατευμένη» λογοτεχνία στην πλευρά του φωτός, από τη στιγμή που είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα προσπαθεί να «μορφώσει» τους καλύτερους ανθρώπους του μέλλοντος, μέσω της προαγωγής ιδανικών όπως η φιλία, η δημοκρατία, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη και η ελευθερία. Ως εκ τούτου, σε περιόδους ανθρωπιστικών κρίσεων και πολέμων είναι εξαιρετικά σημαντική, αφού αποτελεί τον αντίθετο πόλο στο σκοτάδι και στην αποτυχία που συνιστούν αυτές οι καταστάσεις για την ανθρωπότητα.

Μαριάννα Ψύχαλου (Μικρή Σελήνη): Η Τέχνη είναι το καταφύγιο της ελπίδας. Για αυτό και η παιδική λογοτεχνία μπορεί να αποτελέσει ένα ασφαλές και ανακουφιστικό περιβάλλον για την ψυχή και τη φαντασία ενός παιδιού. Ένα καταφύγιο που έχει πάντα θέση για όλους σαν μια τεράστια αγκαλιά. Αρκεί να υπάρχουν βιβλία.

Γιάννης Κωνστανταρόπουλος (Μίνωας): Κανονικά οι έννοιες παιδικό βιβλίο και πόλεμος δεν θα έπρεπε καν να συνυπάρχουν σε μια πρόταση. Δυστυχώς, όμως, ο πόλεμος είναι μια πραγματικότητα και δεν σταματά ποτέ να υπάρχει κάπου στον πλανήτη μας. Το παιδικό βιβλίο μπορεί και οφείλει να γαλουχήσει ανθρώπους που μελλοντικά θα μάθουν να αποστρέφονται τον πόλεμο και να εκτιμούν την αξία της ειρήνης.

Χριστίνα Παπαδοπούλου (Παπαδόπουλος): Τα παιδικά βιβλία μάς ταξιδεύουν σε κόσμους φανταστικούς, μας εμπνέουν και μας προσφέρουν ανεκτίμητες γνώσεις. Το σημαντικότερο, συμβάλλουν στην κατανόηση πανανθρώπινων αξιών και δύσκολων καταστάσεων. Προκαλούν ευχάριστα συναισθήματα αλλά και την αίσθηση της ασφάλειας, ψυχαγωγούν και, τελικά, λειτουργούν ως καταφύγια ψυχής για μικρούς και μεγάλους.

Έλενα Πατάκη (Πατάκης): Θα σας απαντήσω με μια ερώτηση. Γιατί είναι απαραίτητη μια ισορροπημένη καθημερινότητα για ένα παιδί σε περίοδο κρίσης και πολέμου; Γιατί σε μια μεγάλη απώλεια ο γιατρός θα υπογραμμίσει πως πρέπει να κάνεις τα απαραίτητα, όπως να πλένεσαι, να μαγειρεύεις για να τρως και να κινείσαι; Θέλω να πω πως κάνετε την ερώτηση σ’ έναν άνθρωπο που θεωρεί το βιβλίο βασικό κομμάτι της καθημερινότητας και της υγείας ενός παιδιού, ενός ατόμου γενικότερα. Φυσικά μιλάτε για οριακές καταστάσεις. Δεν ξέρω αν ένα παιδί που τρέχει να σωθεί, που ανεβαίνει σε μια βάρκα, που παίρνει τον δρόμο της προσφυγιάς έχει ανάγκη ένα βιβλίο. Είμαι σίγουρη όμως πως ένα παιδί που έχει διαβάσει πολλά βιβλία τις περιόδους κρίσης μπορεί να τις διαχειριστεί καλύτερα. Επίσης από τη μεριά των ενηλίκων πιστεύω πως μ’ ένα βιβλίο μπορείς να μιλήσεις για πολλά που δυσκολεύεσαι να μιλήσεις.

Νίκος Χατζόπουλος (Φουρφούρι): Ο κόσμος των παραμυθιών αποτελεί κρησφύγετο που θωρακίζει τις παιδικές ψυχές από την οδυνηρή συνθήκη του πολέμου. Τελικά ο στόχος που έχει κάθε παιδική ιστορία που ασχολείται με τον πόλεμο είναι το παιδί να συντονίζεται ξανά με τις πανανθρώπινές αξίες ενάντια στον διαμελισμό της ανθρωπιάς σε περιόδους κρίσης.

Μπορεί το παιδικό βιβλίο να γίνει ασπίδα απέναντι στα τραύματα που επιφέρει μια εισβολή;

Δομινίκη Σάνδη (Ψυχογιός): Σ’ ένα παιδί που ζει μια εισβολή, το παιδικό βιβλίο μπορεί να του προσφέρει μια φυγή αλλά ίσως και την ελπίδα για κάτι όμορφο και ειρηνικό. Συνήθως το βιβλίο βοηθά τα παιδιά εκτός μιας πολεμικής κατάστασης να κατανοήσουν την κακή αυτή πλευρά της ανθρωπότητας, αλλά για τα παιδιά εντός της κατάστασης τα βιβλία προσφέρουν το όνειρο για ειρήνη, καλοσύνη, ασφάλεια και ανθρωπιά.

Αλεξάνδρα Αυγερινού (Διόπτρα): Θεωρητικά ναι. Είναι σημαντικό να μαθαίνουν και τα παιδιά τα δεινά που επιφέρει ο πόλεμος, η απληστία και η μισαλλοδοξία. Δεινά που δυστυχώς δεν έχουν εκλείψει στις μέρες μας, όμως πολλοί από εμάς αποφεύγουμε να δείχνουμε στα παιδιά μας, γιατί είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσεις σε ένα πολύ μικρό παιδί τι είναι ο πόλεμος, γιατί γίνεται και τι μπορεί να σημαίνει για τη ζωή των ανθρώπων. Ένα βιβλίο μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο για να κατανοήσουμε καλύτερα την αδικία, την ανασφάλεια και την εμπιστοσύνη.

Βασίλης Παπαθεοδώρου (Καστανιώτης): Βλέποντας εικόνες από καταφύγια στην Ουκρανία, όπου παιδιά τραγουδάνε ή παίζουν βιολί, κάνοντας τους συνομήλικούς τους να ξεχάσουν έστω και για λίγα δευτερόλεπτα τη φρίκη που βιώνουν, πιστεύω πως, ναι, μπορεί να γίνει ασπίδα. Αν δεν έβλεπα αυτές τις εικόνες, ενδεχομένως να απαντούσα διαφορετικά, αλλά αυτές οι ελάχιστες στιγμές κανονικότητας δείχνουν τη δύναμη που μπορεί να έχει η Τέχνη ή η Λογοτεχνία. Γιατί σε τέτοιες περιπτώσεις ακόμα και το ελάχιστο μπορεί να είναι πάρα πολύ.

Ασημίνα Γιαννοπούλου (Κλειδάριθμος): Είμαι απολύτως σίγουρη. Το έχουμε δει πολλές φορές, το ξέρουμε καλά, το βλέπουμε και τώρα. Και, αναφορικά με την Ουκρανία, θα το δούμε και στη συνέχεια. Μπορεί τώρα τα παιδιά να προστατεύονται στα καταφύγια, αλλά αύριο κιόλας θα ζητήσουν παρηγοριά στις αγκαλιές, στους φίλους τους, αλλά και στα όμορφα παιδικά βιβλία. Τα βιβλία είναι μια μεγάλη παρηγορητική αγκαλιά, που δεν σε προδίδει ποτέ. Η πιο ζεστή.

Θεόδωρος Τσώλης(Μεταίχμιο): Το παιδικό βιβλίο μπορεί να λειτουργήσει ως ασπίδα της παιδικής ψυχής και με τους δύο κύριους θεματικούς του άξονες: τον ρεαλιστικό και τον φανταστικό. Σε ρεαλιστικά βιβλία όπως ο «Μεγάλος περίπατος του Πέτρου» της Άλκης Ζέη, τα παιδιά μπορούν να ταυτιστούν με τους ήρωες, και μέσω των δικών τους παθών και της δικής τους επιβίωσης να βρουν ίαση για τα τραύματά τους και κουράγιο για να αντέξουν τα δεινά που αντιμετωπίζουν. Αντίθετα, σε βιβλία που πλάθουν φανταστικούς κόσμους, βρίσκουν διέξοδο από τη φρίκη που τα περιτριγυρίζει, αφού οι βομβαρδισμένες πόλεις και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης θολώνουν μπροστά στη Χώρα του Ποτέ ή στους κόσμους της Νάρνια.

Μαριάννα Ψύχαλου (Μικρή Σελήνη): Ένα παιδικό βιβλίο μπορεί να λειτουργήσει παρηγορητικά. Μπορεί να κρατήσει ζωντανό το δικαίωμα στη χαρά, στην απόλαυση και τη διασκέδαση. Μπορεί να συμφιλιώσει, να δώσει χώρο και χρόνο στο τραύμα, να ανοίξει νέους δρόμους, να κρατήσει τη φαντασία ζωντανή ή πολύ απλά, όπως λέει ο μικρός μου γιος, να σε ηρεμήσει και να σε βάλει γλυκά για ύπνο. Το παιδικό βιβλίο είναι ένα χάδι. Άρα περικλείει μέσα του όλες τις δυνάμεις που έχει αυτό το ευγενικό άγγιγμα.

Γιάννης Κωνστανταρόπουλος (Μίνωας): Φυσικά και μπορεί. Οι γονείς συχνά καταφεύγουν στα βιβλία για να μιλήσουν στα παιδιά τους για «δύσκολα» θέματα. Και επειδή στα ερωτήματα και στους προβληματισμούς των παιδιών απαντάμε μόνο με ειλικρίνεια, πάντα τα βιβλία ήταν, είναι και θα είναι καταφύγιο για όλα τα παιδιά του κόσμου.

Χριστίνα Παπαδοπούλου (Παπαδόπουλος): Όταν αναφερόμαστε σε τέτοιες σκληρές καταστάσεις, ό,τι έχει κανείς μαζί του βοηθάει. Τους ανθρώπους του, τα κατοικίδιά του, τα αγαπημένα του βιβλία. Είναι σαν να έχεις δίπλα σου καλούς φίλους που θα σε προσέχουν και θα σε στηρίζουν όταν τους έχεις ανάγκη. Ανοίγοντας ένα βιβλίο και ξεκινώντας την ανάγνωση —ή ακούγοντάς την—, μεταφέρεσαι αλλού, μαθαίνεις, διασκεδάζεις, αναρωτιέσαι και, μερικές φορές, δυναμώνεις ψυχικά.

Έλενα Πατάκη (Πατάκης): Ναι, είμαι σίγουρη. Το βλέπουμε συχνά, παιδιά που δυσκολεύονται να μιλήσουν για οριακές στιγμές της ζωής τους και για μεγάλα τραύματα να βρίσκουν τον τρόπο να τα επουλώνουν μέσα από ένα βιβλίο που θα αγαπήσουν. Κανένα βιβλίο δεν μπορεί να αντικαταστήσει το σπίτι, τη γειτονιά, τους αγαπημένους που μπορεί ένα παιδί να χάσει. Όμως, το παιδί αναγνώστης μπορεί να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα από τις ζωές των άλλων, είτε για να κατανοήσει όσο είναι δυνατόν τη συνθήκη που ζει είτε για να ονειρευτεί το μέλλον του. Αν είναι τυχερό και βυθιστεί στην ανάγνωση ενός βιβλίου, ένα παιδί μπορεί για λίγο να ταξιδέψει, να ξεχαστεί και να γυρίσει πίσω πιο δυνατό. Σίγουρα ένα βιβλίο δεν θα μας σώσει από τον πόλεμο. Μπορεί όμως να είναι το χέρι που θα μας βγάλει λίγο στην επιφάνεια, θα μας θυμίσει πως πρέπει να αναπνέουμε και να συνεχίζουμε.

Νίκος Χατζόπουλος (Φουρφούρι): Προσωπικά ως εκδότης αυτό εύχομαι από καρδιάς. Οι λέξεις και οι εικόνες να αποτελέσουν το αερόστατο για να ξεφεύγει το βλέμμα και η καρδιά του παιδιού που βιώνει τέτοιες απάνθρωπες συνθήκες. Αλλά φοβάμαι πως αυτό από μόνο του δεν αρκεί.

Υπάρχουν όρια στην εικονογράφηση ενός παιδικού βιβλίου που θέλει να αναπαραστήσει μία άβολη πραγματικότητα;

Δομινίκη Σάνδη (Ψυχογιός): Τα παιδικά βιβλία που αναπαριστούν τέτοιου είδους πραγματικότητες, συνήθως το κάνουν μέσω του χιούμορ, του συμβολισμού, της αλληγορίας και της μεταφοράς. Το πόσο αληθινά και κοντά μια εικονογράφηση μπορεί να φτάσει στην αναπαράσταση κάποιας κατάστασης εξαρτάται απόλυτα από την ιδιοσυγκρασία και την ανεκτικότητα της κάθε κουλτούρας. Όπως και να περιγράφεται ένας πόλεμος, μια πανδημία, ή κάποια δύσκολη κατάσταση σ’ ένα παιδικό βιβλίο, το τελικό μήνυμα παραμένει ίδιο. Θέλουμε ειρήνη, θέλουμε υγεία, θέλουμε αγάπη και χαρά.

Αλεξάνδρα Αυγερινού (Διόπτρα): Ίσως το ζητούμενο να μην είναι η ακριβής αναπαράσταση, αλλά το ταξίδι που θα κάνουν οι μικροί αναγνώστες. Μπορεί να υπάρχουν όρια, μπορεί και όχι. Η εικονογράφηση σκοπό έχει να αναδείξει το κείμενο και να εμπνεύσει το παιδί να φτιάξει τη δική του πραγματικότητα που να μην είναι ζοφερή σαν του πολέμου, αλλά μια ελπίδα ζωντανή για όλο τον κόσμο. Είναι πολύ σημαντικό η εικονογράφηση να μεταφέρει το ύφος του συγγραφέα, να χαρακτηρίζει την κατηγορία του βιβλίου και να λαμβάνει υπόψη σε ποια ηλικία απευθύνεται. Θα μπορούσε να έχει έναν μελαγχολικό τόνο σε μια αφήγηση, να είναι ακριβής σε βιβλία γνώσεων ή ζωομορφική όταν απευθυνόμαστε σε μικρά παιδιά. Είναι σημαντικό ένα βιβλίο με αυτή τη θεματολογία να αποπνέει συναισθήματα, αναμνήσεις με άρωμα Ιστορίας και μηνύματα για τις πανανθρώπινες αξίες, όπως ευγένεια, ενσυναίσθηση, αγάπη προς τον συνάνθρωπό μας. Γιατί οι άνθρωποι υποφέρουν παντού και πάντα σε κάθε πόλεμο.

Βασίλης Παπαθεοδώρου (Καστανιώτης): Τα όρια στην εικονογράφηση είναι αισθητικά και σχετίζονται με τον βαθμό κατανόησης της κάθε ηλικίας. Η άβολη πραγματικότητα μπορεί να αναπαρασταθεί εικονογραφικά, με τα χρώματα, με σκιές, είτε με δεύτερα επίπεδα εικονογραφικής ανάγνωσης. Το σημαντικό είναι πως δεν αποσιωπάται και δεν γίνεται να αλλοιωθεί ως προς το νόημά της.

Ασημίνα Γιαννοπούλου (Κλειδάριθμος): Η εικονογράφηση των παιδικών βιβλίων είναι σπουδαία τέχνη. Είναι η πρώτη επαφή των ανθρώπων με τα εικαστικά, με την τέχνη, με τις εικόνες που δεν βγαίνουν μέσα από μια τηλεόραση ή από μια άλλη οθόνη. Και, όχι, δεν έχει όρια, ούτε φραγμούς. Αντιθέτως, ξέρει πολύ καλά πώς να λέει πολλά δείχνοντας «λίγα», ή δείχνοντας κάτι «άλλο», υπαινισσόμενη και αφήνοντας στη φαντασία και στην καρδιά να καταλάβουν πολύ περισσότερα. Για όλα τα παιδικά βιβλία ισχύει. Και, ναι, και για τα βιβλία που μιλούν για τον πόλεμο και τον ξεριζωμό.

Θεόδωρος Τσώλης (Μεταίχμιο): Η εικονογράφηση ενός παιδικού βιβλίου καλείται να φιλτράρει τα άσχημα και επώδυνα, ώστε να μην τραυματίζουν τον μικρό αναγνώστη, ανακαλύπτοντας τους σωστούς κώδικες για να επικοινωνήσει ακόμα και τα πιο άβολα μηνύματα. Υπό αυτή την έννοια, δεν λογοκρίνεται ως προς τα όριά της, αλλά εφευρίσκει τρόπους έκφρασης κατάλληλους για τις προσλαμβάνουσες του κοινού της. Έτσι, σκληρές εικόνες μπορούν να βρουν τη θέση τους σε ένα παιδικό βιβλίο, διατηρώντας ακέραια τη δύναμή τους.

Μαριάννα Ψύχαλου (Μικρή Σελήνη): Η εικονογράφηση είναι μια μορφή τέχνης. Δεν μπορώ να φανταστώ όρια στην καλλιτεχνική δημιουργία. Το αντίθετο. Η εικονογράφηση μπορεί να δώσει ευκαιρίες σε ένα παιδί να κατανοήσει μια πληροφορία που δύσκολα μπορείς να πεις με λόγια. Αυτή είναι η δύναμη της τέχνης. Να αναπαριστά ή να αντλεί έμπνευση από το τραύμα χωρίς να τραυματίζει.

Γιάννης Κωνστανταρόπουλος (Μίνωας): Δεν υπάρχουν όρια με την έννοια της απαγόρευσης. Τα όρια τίθενται αυτομάτως σε ένα εικονογραφημένο βιβλίο γιατί οι ανάγκες κάθε ηλικιακής ομάδας στην οποία απευθύνεται ένα βιβλίο είναι συγκεκριμένες και οφείλουμε να τις σεβόμαστε. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε πως σε ένα εικονογραφημένο βιβλίο οι εικόνες «αναζωπυρώνονται» από το κείμενο. Μέσα από τη συνεργασία εικονογράφου, συγγραφέα και εκδότη κάθε «άβολη» πραγματικότητα αποτυπώνεται αρμονικά.

Χριστίνα Παπαδοπούλου (Παπαδόπουλος): Τα πάντα μπορούν να εικονογραφηθούν αναλόγως με το στιλ του εικονογράφου και τον τρόπο που επιλέγει να αναπαραστήσει μια δύσκολη σκηνή. Το πώς θα «διαβαστεί» αυτή η εικόνα εξαρτάται από την ηλικία του παιδιού, από τον τρόπο που ένας ενήλικας θα του το μεταφέρει κ.ο.κ. Αρκετά παιδικά βιβλία με θέματα πολέμου ή προσφυγιάς υποστηρίζονται από αξιοθαύμαστες εικονογραφήσεις, ενώ οι διαφορετικές προσεγγίσεις του ίδιου θέματος κάνουν το βιβλίο ένα πολύτιμο εργαλείο, μια ασπίδα απέναντι σε κάθε δύσκολη κατάσταση.

Έλενα Πατάκη (Πατάκης): Ο Μαγιακόβσκι το έγραψε και ο Μικρούτσικος το έκανε τραγούδι για να μην το ξεχάσουμε ποτέ: «Η τέχνη δεν πρέπει ν’ αντανακλά σαν τον καθρέφτη, μα σαν φακός να μεγεθύνει». Στην τέχνη της εικονογράφησης συναντάμε σπουδαίους καλλιτέχνες που μπορούν να εκφράσουν τη φρίκη του πολέμου χωρίς να καταγράφουν όσα κανένας δεν θέλει να θυμάται. Δεν θα μιλούσα για όρια που επιβάλλονται έξωθεν, αλλά για ουσία του ανθρώπινου πνεύματος και για μέτρο, αυτά δηλαδή που σε έναν ώριμο καλλιτέχνη είναι ούτως ή άλλως ζητούμενα.

Νίκος Χατζόπουλος (Φουρφούρι): Υπάρχουν πολλοί τρόποι να παραθέσεις ένα θέμα μέσα από σχήματα, χρώματα και λέξεις. Εκεί εντοπίζεται η αλήθεια, η αισθητική και η ευρηματικότητα του συγγραφέα και του εικονογράφου. Το παιδικό βιβλίο είναι μια φαντασιακή κατάσταση που ωθεί το παιδί πέρα από την πραγματικότητα και ταυτόχρονα το προσγειώνει σε αυτήν όμορφα και μαλακά. Αυτή η πραγματικότητα μπορεί να είναι βολική αλλά και άβολη — όπως η ζωή.