Η θεατρική παράσταση στην οποία οι θεατές λιποθυμούν από αηδία

Η τραγωδία «Τίτος Ανδρόνικος» είναι το πιο φρικιαστικό έργο του Σαίξπηρ και μια νέα παραγωγή δίνει στους θεατές της Βρετανίας την πιο ακραία εκδοχή της αφήγησης του βάρδου. Δεν είναι η πρώτη φορά που το έργο ανεβαίνει στη Βρετανία. Και δεν είναι η πρώτη φορά που οι θεατές δεν αντέχουν μέχρι το τέλος της θεατρικής παράστασης. Ωστόσο, αυτή τη φορά οι συντελεστές έχουν βουτήξει στην άβυσσο αίματος του Τίτου Ανδρόνικου και αυτό που συμβαίνει στο Royal Shakespeare Academy θεωρείται ό,τι πιο ακραίο έχει λάβει χώρα ποτέ στη θεατρική σκηνή της χώρας.

Ένα από τα πρώτα έργα του βάρδου, γραμμένο το 1591-2, και σχεδόν σίγουρα η πρώτη του τραγωδία, ο Τίτος Ανδρόνικος είναι μια ιστορία βίαιης εκδίκησης (και μια θεατρική παράσταση που απαιτεί πολύ γερό στομάχι): Ο Τίτος, στρατηγός της Ρώμης, επιστρέφει από τους πολέμους εναντίον των Γότθων με τη βασίλισσά τους, την Ταμόρα, και τους γιους της αιχμάλωτους. Όταν ο μεγαλύτερος γιος της θυσιάζεται από τον Τίτο, η Ταμόρα ορκίζεται εκδίκηση – θέτοντας σε εφαρμογή μια σειρά από κλιμακούμενα βίαιες ενέργειες που καταλήγουν σε μια διαβόητη σκηνή που περιλαμβάνει το ψήσιμο μιας πίτας... Με 14 θανάτους, είναι το πιο βίαιο από όλα τα έργα του Σαίξπηρ - και τώρα επιστρέφει στη σκηνή, με μια νέα παραγωγή που εγκαινιάζεται στο Royal Shakespeare Company του Ηνωμένου Βασιλείου στο Stratford-upon-Avon.

Η κυμαινόμενη φήμη της θεατρικής παράστασης

Ήταν λογικό, όλη αυτή η βία του έργου να καταστήσει τον Τίτο Ανδρόνικο, έναν αιματηρό λεκέ στην εργογραφία του Σαίξπηρ. Δεν ήταν Άμλετ ή Οθέλλος αυτό το έργο. Έπειτα, υπάρχει και ο ενίοτε ανατριχιαστικός τόνος του: οι υπερβολές μπορούν να μετατρέψουν τον Τίτο σε μια χαρούμενα μακάβρια, μανιακή κωμωδία (μια πτυχή που υιοθετείται επίσης στο gore-fest του Μπέιλι). Ας πούμε απλώς ότι οι Βικτωριανοί δεν ήταν οπαδοί του.

Όμως η φήμη του έργου άρχισε να αναβιώνει στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Μόνο στη Royal Shakespeare Company, υπήρξαν αρκετές σημαντικές παραγωγές τα τελευταία 70 χρόνια, με πρωταγωνιστές τον Λόρενς Ολίβιε (1955), τον Πάτρικ Στιούαρτ (1981), τον Μπράιαν Κοξ (1987) και τον Ντέιβιντ Μπράντλεϊ(2003), ενώ ο σερ Άντονι Χόπκινς που υποδύθηκε τον Τίτο στην οθόνη στην επιδραστική, μαύρη κωμωδία και κινηματογραφική εκδοχή της Julie Taymor το 1999, βοήθησε σίγουρα στην αναβάθμιση του έργου.

Κάποιες από αυτές τις παραγωγές στηρίχθηκαν επίσης σε μεγάλο βαθμό στον τρόμο: υπήρξαν λιποθυμίες και αποχωρήσεις στην αμείλικτη παραγωγή της Ντέμπορα Γουόρνερ το 1987, για την οποία ο Κοξ ισχυρίστηκε κάποτε ότι ήταν το πιο ενδιαφέρον έργο που είχε κάνει και η καλύτερη σκηνική ερμηνεία που είχε δώσει ποτέ. Αλλά επεσήμανε επίσης το περίεργο χιούμορ του έργου, χαρακτηρίζοντάς το «ένα έργο νεαρών ανδρών... γεμάτο ενέργεια, χαρά της ζωής και γέλιο που συχνά εντυπωσιάζει τους ανθρώπους ως γελοίο».

Τη μια στιγμή σκέφτεσαι «ποιο είναι το νόημα της τραγωδίας σε σχέση με την ανθρώπινη φύση;» - και μετά πολύ γρήγορα καταλήγεις στο «πόσες σφουγγαρίστρες μπορεί να κρατήσει το βοηθητικό προσωπικό [για να καθαρίσει το αίμα];», όπως εξηγεί ο βραβευμένος σκηνοθέτης της παράστασης Μαξ Γουέμπστερ.

Ο Τίτος Ανδρόνικος δεν σκηνοθετείται πάντα με ανατριχιαστική κυριολεξία: στην παραγωγή του Πίτερ Μπρουκ με πρωταγωνιστή τον Ολίβιε, ο ακρωτηριασμός της κόρης του Τίτου, Λαβίνια, υποδηλώθηκε με στυλιζαρισμένες κόκκινες κορδέλες - μια αισθητική προσέγγιση που χρησιμοποιήθηκε επίσης στην παραγωγή του ιαπωνικού θιάσου Ninagawa τη δεκαετία του 2000. Πιο πρόσφατα, η αποκλειστικά γυναικεία παραγωγή του 2023 του Jude Christian στο φωτισμένο με κεριά Sam Wanamaker Playhouse του Λονδίνου έθεσε σε εφαρμογή τη βία πάνω στα ίδια τα κεριά, με τους ηθοποιούς να τα μαχαιρώνουν, να τα σπάνε ή να τα σβήνουν.

Στην τελευταία παραγωγή του, ωστόσο, υπάρχει αίμα. Κουβάδες με αίμα. «Μιλάμε για γαλόνια αίματος. Έχουμε φτιάξει ένα είδος υγρού δωματίου [στη σκηνή], έχει σύστημα αποχέτευσης και γάντζο σφαγείου...», εξηγεί ο Γουέμπστερ, ο οποίος έπρεπε να βρει πώς θα σκηνοθετούε περίπου 27 διαφορετικές πράξεις βίας επί σκηνής, από γροθιές μέχρι ακρωτηριασμένα άκρα και κομμένες γλώσσες. Και το μόνο όριο στην ποσότητα του αίματος έχει να κάνει με το πώς και ποιος θα το καθαρίσει.

«Είναι ένα απίστευτα βαρετό πράγμα το πόσα μέλη του συνεργείου και πόσα σκουπίδια χρειάζονται», λέει γελώντας ο ίδιος.

Ο Γουέμπστερ, του οποίου οι αναγνωρισμένες παραγωγές περιλαμβάνουν τη διασκευή του βραβευμένου με Booker Life of Pi και τον πρόσφατο Μάκβεθ με τον Ντέιβιντ Τένναντ, ήθελε να σκηνοθετήσει τον Τίτο Ανδρόνικο για έναν απλό λόγο:

Του το ζήτησε ο Σάιμον Ράσελ Μπηλ, ένας από τους μεγαλύτερους σαιξπηρικούς ηθοποιούς της Βρετανίας. Ο Τίτος ήταν ένας ρόλος που ο Russell Beale ήθελε να παίξει, και η RSC ευχαρίστως του έκανε τη χάρη. Αυτή η εκδοχή είναι επικαιροποιημένη - διαδραματίζεται σε έναν καλοντυμένο σύγχρονο κόσμο που σπαράσσεται από συγκρούσεις, αν και το πού ακριβώς διατηρείται σκόπιμα ασαφές.

«Προσπαθούμε να είμαστε ανοιχτοί - δεν το τοποθετούμε στο Κόσοβο ή στη Γάζα ή στο Σουδάν», λέει ο Webster, προσθέτοντας: «Και δεν θα προσπαθήσουμε να αναπαραστήσουμε τον αμερικανικό στρατό στη σκηνή ή κάτι τέτοιο - προσπαθούμε να δώσουμε νόημα στη Ρώμη ως ”υπερδύναμη της αυτοκρατορίας’’ και όχι ως «Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής». Παρόλα αυτά, θεωρεί τον Τίτο ως φρέσκο, ανησυχητικά επίκαιρο, υπό το φως συγκλονιστικών γεγονότων όπως οι επιθέσεις της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου, ο πόλεμος στη Γάζα και η ξαφνική εισβολή ρωσικών στρατευμάτων στην Ουκρανία, η ακραία βία της ιστορίας δεν φαίνεται τόσο αδιανόητη.

Η ψυχολογία πίσω από τη βίαιη ψυχαγωγία

Αλλά ο Titus Andronicus δεν είναι ντοκιμαντέρ- είναι ένα παλιό έργο, που οι άνθρωποι επιλέγουν να ανεβάσουν και επιλέγουν να πληρώσουν για να πάνε να το δουν. Γιατί, λοιπόν, όταν θα μπορούσαμε απλώς να παρακολουθήσουμε τις ειδήσεις, επιλέγουμε να παρακολουθήσουμε ένα τόσο οδυνηρό περιεχόμενο ως τέχνη, ως ψυχαγωγία; Είναι ένα ερώτημα που εν μέρει παρακίνησε τον Russell Beale να κάνει το Titus, όπως δήλωσε στον Guardian την περασμένη εβδομάδα: «Δεν καταλαβαίνω τη βία. Δεν καταλαβαίνω γιατί ως κοινό νιώθουμε ενθουσιασμένοι, διεγερμένοι, προκαλούμενοι από αυτήν- είναι τόσο αδυσώπητη».

Μπορεί να αποφεύχθηκε σε μεταγενέστερους αιώνες, αλλά το αρχικό κοινό του Τίτου Ανδρόνικου το λάτρευε - όπως και πολλές άλλες μορφές άγρια φρικιαστικής ψυχαγωγίας... Ο Τίτος ήταν μια επιτυχία στην ελισαβετιανή Αγγλία, και γράφοντας τον ο Σαίξπηρ μπορεί, στην πραγματικότητα, να έπαιζε για το κοινό: μοιάζει με τις υπερ-βίαιες τραγωδίες εκδίκησης που ήταν δημοφιλείς εκείνη την εποχή, έργα που σπάνια ανεβαίνουν, όπως η Ισπανική τραγωδία του Thomas Kyd και η

Τραγωδία του εκδικητή του Thomas Middleton. Τα έργα αυτά αντλούσαν, τα ίδια, έμπνευση από τις απίστευτα αιματηρές και εξωφρενικές τραγωδίες που έγραψε ο Σενέκας τον πρώτο αιώνα μ.Χ. - μεταξύ των οποίων και ο Θυέστης, πηγή άμεσης έμπνευσης για τον Σαίξπηρ, όπου ο πρωταγωνιστής τρέφεται με μια πίτα φτιαγμένη από τη σάρκα των ίδιων του των παιδιών. Και προφανώς, οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες -ακόμη κι αν κρατούν τις πράξεις βίας εκτός σκηνής- αποτελούν πλούσια και διαρκή πηγή δημιουργικών δολοφονιών μελών της οικογένειας και κύκλων αιματηρής εκδίκησης.

Τέτοιες τραγωδίες, επισημαίνει ο Webster, είχαν τις ρίζες τους σε τελετουργικές παραστάσεις θυσίας. «Υποθέτω ότι το θέατρο προέκυψε από τη θανάτωση κατσικιών στην Αρχαία Ελλάδα... πάντα υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ του θεάτρου και της βίας και των ιερών πραγμάτων».

Φαίνεται ότι η παρακολούθηση των χειρότερων πραγμάτων που μπορεί να φανταστεί κανείς έχει μια ακαταμάχητη γοητεία - όχι μόνο εξακολουθούμε να επιστρέφουμε στις ελληνικές ή τις σαιξπηρικές τραγωδίες, αλλά έχουμε επίσης μετατρέψει τον θάνατο και τη βία σε σημαντικές πηγές ψυχαγωγίας, προφανώς κατάλληλες για καθημερινή κατανάλωση. Ταινίες τρόμου, podcasts αληθινών εγκλημάτων, αστυνομικές περιπέτειες, βιντεοπαιχνίδια με πυροβολισμούς... οι απεικονίσεις πολύ, πολύ κακών πραγμάτων που συμβαίνουν σε σώματα είναι διάχυτες σε όλες τις μορφές τέχνης, συνεχώς. Θα μπορούσαμε ακόμη και να πούμε ότι είμαστε εθισμένοι στην ένεση αδρεναλίνης που λαμβάνουμε από τέτοιες συναισθηματικά συνταρακτικές, ακραίες μορφές ψυχαγωγίας: έρευνες δείχνουν ότι τα αιμοσταγή σκηνικά και η ταχυκαρδία που λαμβάνουμε από τον φόβο είναι κοντά στην ευχάριστη σωματική εμπειρία του ενθουσιασμού.

Από τις σκηνές – σφαγεία σειρών φαντασίας όπως το Game of Thrones και το House of the Dragon μέχρι τις δυστοπικές ανατριχίλες του Squid Game και τη φαινομενικά ατελείωτη όρεξη για τις ταινίες βασανιστηρίων της σειράς Saw, ένα μεγάλο μέρος της δημιουργικής μας παραγωγής θα έκανε τον Σενέκα να τρίβει τα χέρια του. Αλλά πέρα από τις πιθανές σωματικές συγκινήσεις, γιατί μας ελκύει τόσο πολύ η παρακολούθηση τέτοιου βίαιου περιεχομένου;«Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω. Αλλά υπάρχει η λαχτάρα να παρακολουθήσουμε βία επί σκηνής - είναι μια βασική ανθρώπινη ανάγκη», καταλήγει ο Γουέμπστερ.

ΠΗΓΗ: Guardian