Ο Γιώργος Σκεύας μιλά στην ATHENS VOICE για τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» που παρουσιάζει στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Είχε περάσει πολλές ώρες κάτω από το πρώτο ολόγιομο φεγγάρι του Αυγούστου στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου προετοιμάζοντας τους φωτισμούς τη βραδιά πριν μιλήσουμε. «Είναι μαγικό. Έχει κάτι ευλογημένο αυτός ο χώρος, μια ιδιαίτερη ενέργεια που σε αγκαλιάζει» ομολογεί ο Γιώργος Σκεύας.
Στις 4 και 5 Αυγούστου στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, ο γνωστός σκηνοθέτης επιχειρεί το ντεμπούτο του στο εμβληματικό αργολικό θέατρο. Δεν τον τρομάζει αυτή η συνάντηση. «Δεν υπάρχει περιθώριο. Προσπαθείς να δουλέψεις όσο πιο σκληρά γίνεται και να προσεγγίσεις όσο το δυνατόν περισσότερο αυτό που έχεις μέσα σου, αυτό που σου γεννάει το υλικό».
Άλλωστε στην πρώτη του αναμέτρηση με το αρχαίο δράμα μέσα από τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ» πορεύεται με εκλεκτούς συνεργάτες. Για τον ομώνυμο ρόλο δεν μπορούσε παρά να σκεφθεί τον σπουδαίο Δημήτρη Καταλειφό. «Μπορεί να φέρει αυτόν τον κόσμο, έχει την ευαισθησία, την απόλυτη αφοσίωση και, καθώς είναι η πέμπτη φορά που συνεργαζόμαστε, υπάρχει ένας τρόπος που συνεννοούμαστε –αυτό είναι το πιο σημαντικό απ’ όλα».
Σ’ ένα «τοπίο άχρονο, που θα μπορούσε να είναι σήμερα αλλά και πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια» επεδίωξε να τοποθετήσει την άφιξη του άλλοτε κραταιού βασιλιά της Θήβας ο οποίος, τυφλός και εξόριστος ικέτης πλέον, αναζητά τον τόπο της τελικής του ανάπαυσης (σκηνικά-κοστούμια: Λίλη Πεζανού). Στην ορχήστρα κομμένοι κορμοί ελιάς, ριζωμένοι στο χώμα –νεκροί ή θα μπορούσαν άραγε να βλαστήσουν ξανά;– παραπέμπουν στο άλσος των Ευμενίδων και στο ιερό δέντρο της Αθήνας που υμνείται στο πρώτο χορικό του έργου. Μια συνθήκη μεταιχμιακή που αναφέρεται «στη δυνατότητα να πατάς στο παρελθόν και ταυτόχρονα να μπορείς να δεις το μέλλον». Ο χρόνος και η αποτύπωσή του ήταν, άλλωστε, αυτό που τον ενδιέφερε να αποδώσει μέσα από τη σκηνογραφία.
Με τι σκέψεις και τι συναισθήματα στέκεστε μπροστά στην πρώτη σας συνάντηση με την αρχαία τραγωδία; Και γιατί επιλέξατε αυτό το έργο;
Είναι κείμενα που μελετά κανείς γιατί από εκεί ξεκινούν όλα, έχουν αντέξει στο χρόνο και είναι συγκλονιστικός ο τρόπος που μπορούν να παραμένουν ενεργά, ο λόγος τους, οι ιδέες, αυτό που πρεσβεύουν. Όλη η σύγχρονη δραματουργία πατάει στα σχήματα, τα μοντέλα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας.
Μου ασκεί ιδιαίτερη έλξη ο μύθος του Οιδίποδα. Πρόπερσι που ανεβάσαμε στη Μικρή Επίδαυρο την «Κρεουργία» του Γιάννη Μαυριτσάκη, ένα νέο έργο που αντλούσε την έμπνευσή του από τις Βάκχες, οδηγήθηκα σε μια μελέτη του Θηβαϊκού Κύκλου. Ο «Οιδίποδας επί Κολωνώ» είναι η τελευταία τραγωδία που έγραψε ο Σοφοκλής και είναι σαν να έχει δώσει εδώ μια επιτομή όλων των ιδεών του έργου του, για τη μοίρα του ανθρώπου κόντρα στους θεούς, το πώς ανθίσταται κανείς, τη δύναμη να αντέχει. Είναι πράγματα που με απασχολούν και γι’ αυτό με γοητεύει το συγκεκριμένο έργο.
Ο Οιδίποδας αποτελεί ένα ιδανικό παράδειγμα του ανθρώπου, μια εμβληματική μορφή γι’ αυτό και ο μύθος του υπάρχει και σε άλλους λαούς. Είναι ένας Άνθρωπος με όλα τα πάθη και τα δεινά του είδους μας και γι’ αυτό τον μελετούν τόσα χρόνια, μεταξύ άλλων ο Φρόιντ, ο Φουκώ.
Πρώτα απ’ όλα τη γνώση που κατακτιέται μέσα από τα δεινά που περνά ο άνθρωπος, τα βάσανα, τις τρομερές δυσκολίες της ζωής μας. Ότι είμαστε θνητοί, ερχόμαστε και φεύγουμε από αυτή τη ζωή. Όσο το συνειδητοποιούμε τόσο πλησιάζουμε σε ένα είδος γνώσης και μπορούμε να είμαστε ανοιχτοί απέναντι στον συνάνθρωπο. Αυτό είναι που έχει νόημα: να μπορείς να επικοινωνείς με τον άλλον γνωρίζοντας το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η παράσταση φέρνει στο προσκήνιο τη διφορούμενη εκκρεμότητα του τέλους αυτού του ήρωα. Πώς μπορεί να μεταφραστεί σκηνικά αυτός ο μετεωρισμός ανάμεσα στο δίκαιο και στο άδικο, ανάμεσα στην αποδοχή της μοίρας και στην άρνησή της; Ο λόγος του Σοφοκλή, ο λόγος στα χείλη των ηρώων του, του Οιδίποδα, του Θησέα, της Αντιγόνης, της Ισμήνης, του Πολυνείκη, του Κρέοντα, δεν επιδέχεται κανέναν οριστικό διαχωρισμό του καλού απ’ το κακό, του ιερού απ’ το βλάσφημο.
Πώς αντιλαμβάνεστε την έννοια της μοίρας και πόσο βαραίνει στη ζωή μας;
Αυτό που αποκαλούμε πεπρωμένο δεν μπορούμε απόλυτα να το ελέγξουμε αλλά μπορούμε να τοποθετηθούμε απέναντί του και να προσπαθούμε διαρκώς να αντισταθούμε σε κάτι και να βελτιώνουμε τα πράγματα. Δεν μπορεί να μην υπάρχει κάτι ανώτερο, πνευματικό. Διαφορετικά δεν ορίζεται η ζωή μας. Αυτό, λοιπόν, το ανώτερο που κάποιοι το ονομάζουν μοίρα, κάποιοι θεό, χρησμό, θέλημα θεού, έχει τόσες μορφές μέσα στα χιλιάδες χρόνια της ύπαρξης, που όσο περισσότερο καταλαβαίνουμε την αναγκαιότητά του τόσο καλύτερα ορίζουμε οι ίδιοι την ύπαρξή μας.
Είναι η ιστορία του Οιδίποδα μια τραγωδία της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης;
Απολύτως. Το σημαντικό είναι ότι αυτό το διφορούμενο του τέλους –δεν ξέρουμε πώς πέθανε ο Οιδίποδας– είναι ένα είδος δικαίωσης, ενδυνάμωσης. Λυτρώνεται ο ίδιος, ηρωοποιείται, κάνει τις Ερινύες του Ευμενίδες στην Αθήνα, σ’ αυτή την ιδανική πόλη της Δημοκρατίας όπου η ελεύθερη βούληση, η δημοκρατία, η αίσθηση του δικαίου κυριαρχούν. Ο Σοφοκλής έγραψε το συγκεκριμένο έργο προς το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου όταν η Αθήνα ήταν διαλυμένη, οι αξίες της κλονίζονταν συθέμελα θέλοντας, νομίζω, να δώσει στους συμπολίτες του μέσω της τέχνης του έναν δρόμο για να δουν ποιοι είναι και πού μπορούν να πάνε, πνευματικά και πολιτικά.
Τελικά η πόλη αποδέχεται αυτόν τον γέροντα ικέτη παρά τα κακά που κουβαλά.
Είναι μια μοναδική ανθρώπινη αξία, την οποία εξέφραζε η πόλη των Αθηνών, η φιλοξενία, το να δώσεις χώρο και καταφύγιο στον ξένο, να τον ακούσεις. Δεν είναι κάτι καθόλου αυτονόητο. Πρόκειται για ζητήματα ενεργά και σήμερα.
Ποιες είναι οι πιο σημαντικές αξίες που κοινωνεί το έργο;
Η πίστη και η ελπίδα ότι μπορεί τα πράγματα να γίνουν καλύτερα μέσω της αγάπης και της ανάγκης για μοίρασμα, να αφουγκράζεσαι τον άλλο, να του αναγνωρίζεις το δικαίωμα να μιλήσει, να του δίνεις χώρο και να πιστεύεις βαθιά στη δύναμη της ανθρώπινης ύπαρξης και της επικοινωνίας. Θα έλεγα ότι απέχουμε πάρα πολύ από το να τα έχουμε κατακτήσει αυτά στις μέρες μας.
Και η αξία που εσείς αποζητάτε περισσότερο, που πιστεύετε ότι έχουμε ανάγκη;
Το να μη βασιζόμαστε στο υλικό αλλά να τείνουμε προς το πνευματικό, κάτι που ξεχνάμε. Η ανθρώπινη φύση έχει ανάγκη την πνευματική τροφή. Σήμερα το μόνο που μας απασχολεί είναι το πώς θα γεμίσουμε τη ζωή μας με υλικά αγαθά. Ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο κυριαρχεί η εικόνα και η εντύπωση του πενταλέπτου και πολύ λέω. Κανένας, και δεν εξαιρώ τον εαυτό μου, δεν μπορεί να κοιτάξει λίγο βαθύτερα. Αυτή την ανάγκη θέλω να τονίσουμε, το να κοιτάμε πιο πίσω από τα πράγματα, τι υπάρχει πέρα από αυτά.
Ο Οιδίποδας αποτελεί μίασμα και οι Αθηναίοι αρχικά προσπαθούν να τον διώξουν από τον Ίππιο Κολωνό.
Ναι, γιατί προηγείται η φήμη του. Σας θυμίζει κάτι; Είναι τρομερό. Το συναντούμε και στις μέρες μας διαρκώς.
Βλέπετε αναλογίες με την εποχή μας, να αντιμετωπίζουμε ανθρώπους ως μιάσματα;
Θα έπρεπε να είναι κανείς τυφλός σαν τον Οιδίποδα για να μη βλέπει αναλογίες με το σήμερα. Σας έλεγα πριν ότι ζούμε σε μια κοινωνία της εντύπωσης, όπου όλα διαρκούν λίγα δευτερόλεπτα και μετά χάνονται, καταναλώνονται, καταπίνονται και πάμε παρακάτω. Είμαστε έτοιμοι να απορρίψουμε, να κρίνουμε, να επιτεθούμε στον γείτονα, στον φίλο, σε δημόσια πρόσωπα. Ας κοιτάξουμε λίγο προς τον εαυτό μας.
Μια αλαζονεία βαθύτερη, προσκόλλησης στα υλικά αγαθά, που δεν τον αφήνει να δει ποια είναι η πραγματική του φύση. Δεν ξέρουμε ποια είναι η φύση μας, την αναζητούμε, αλλά τουλάχιστον να ξέρουμε ότι έχουμε την ανάγκη να τη δούμε.
Ως φύση μας τι ορίζετε;
Αυτό που μας κάνει να ζούμε τη μια μέρα μετά την άλλη, να ξυπνάμε, να κοιμόμαστε, να συνεχίζουμε. Υπάρχει ένα χορικό στο έργο για τα γηρατειά που λέει: καλύτερα να μην είχε γεννηθεί κανείς αλλά αφού γεννήθηκε ας πάει μια ώρα αρχύτερα πίσω από εκεί που ήρθε. Η φοβερή ειρωνεία του Σοφοκλή σε σχέση με τη μοίρα του ανθρώπου νομίζω ότι εφαρμόζεται και σήμερα σαν αντίληψη. Αλλά αφού ήρθαμε σε αυτόν τον κόσμο, πρέπει να συνεχίζουμε, αλλά να μπορούμε τουλάχιστον να ορίσουμε το προς τα πού πηγαίνουμε. Το να προσπαθεί κανείς είναι μερικές φορές το πιο ιερό πράγμα.
«Οιδίπους επί Κολωνώ»: η παράσταση του Γιώργου Σκεύα που θα δούμε στην Επίδαυρο
Πώς προσεγγίζετε το έργο; Τι καθοδήγησε τον τρόπο που δουλέψατε;
Ο βαθιά ποιητικός λόγος του Σοφοκλή υπαγορεύει μια προσέγγιση σκηνική, η οποία ήθελα να εκφράζεται με τρόπο λιτό, απέριττο και ταυτόχρονα να είναι ζωντανές οι συνδέσεις μεταξύ των προσώπων. Παρά τις στενόχωρες καταστάσεις, το έργο έχει ένα «ευτυχές» τέλος γιατί ο τρόπος που χάνεται ο Οιδίποδας –οδηγείται σ’ έναν μυστηριακό τόπο θανάτου– παραμένει άλυτο μυστήριο. Δηλαδή ο Σοφοκλής κλείνει το έργο του παράγοντας έναν αιώνιο χρησμό για το μυστήριο της ζωής και τη φύση του ανθρωπίνου είδους. Η αισθητική για την οποία μιλώ δεν έχει να κάνει μόνο με την όψη. Πρόκειται για μια βαθύτερη έννοια η οποία αφορά στο χειρισμό του λόγου, των σχέσεων μεταξύ των προσώπων, της μουσικής που παράγεται μέσα από αυτό –την υπογράφει η Σήμη Τσιλαλή.
Τι ατμόσφαιρα θέλατε να δημιουργήσετε;
Δεν ξέρω αν το έχω πετύχει φυσικά, πάντως ήθελα να κινηθώ προς μια αίσθηση ελευθερίας και ονειρικής διάστασης των πραγμάτων, σε σχέση με το πώς μια πνευματικότητα μπορεί να μεταφραστεί σκηνικά, το διφορούμενο στις σχέσεις και τα στοιχεία που απαρτίζουν το έργο.
Ποια φράση από το κείμενο ηχεί ιδιαίτερα δυνατά στη σκέψη σας και ενδεχομένως σας έδειξε και ένα δρόμο ως προς το ανέβασμά του;
«Στην τελευταία μας στιγμή εκεί ξανάρχονται όλα». Είναι μια πύκνωση τρομερή, σαν αυτό που λένε πως συμβαίνει όταν ο άνθρωπος βρίσκεται λίγο πριν το ύστατο πέταγμα κι έρχεται όλη η ζωή του μπροστά στα μάτια του. Έχει κάτι το κινηματογραφικό. Για μένα υπήρξαν καθοριστικοί αυτοί οι στίχοι. Έχει μια διάσταση ονειρική σε σχέση με το πώς πυκνώνεται κάτι χρονικά, δραματουργικά πάνω στη σκηνή και αυτό δημιουργεί μια εκτίναξη η οποία οδηγεί στο τέλος.
Στο τέλος του έργου ο Οιδίποδας αποκαλύπτει ένα μυστικό στον Θησέα. Αναρωτιέμαι τι θα μπορούσε να είναι. Τι πιστεύετε;
Προφανώς είναι ο τόπος του θανάτου αλλά γίνεται ένα πεδίο, ένας ιερός τόπος όλο αυτό και μπορεί να φανταστεί κανείς πολλά πράγματα. Νομίζω ότι είναι η ανθρωπιά, η δυνατότητα να αγαπήσεις τον συνάνθρωπο. Γι’ αυτό υπάρχουμε, αν το σκεφτεί κανείς, για να μπορούμε να αγαπήσουμε. Αυτό το πολύ λεπτό πράγμα που λέγεται αγάπη είναι και το υψηλότερο. Θα μπορούσε να είναι το απόλυτο μυστικό.
Τώρα που κάνατε την αρχή, θα επιδιώξετε ξανά να συναντηθείτε με το αρχαίο δράμα;
Θα το ήθελα, δεν είναι εύκολο, αλλά μου έχει γεννηθεί μια βαθιά επιθυμία. Δεν ξέρω αν θα συνεχίσει στο μέλλον. Τα πράγματα έρχονται με τρόπους που δεν τους φανταζόμαστε.
25°
