SNF Nostos: Ο Ουίλιαμ Κέντριτζ, η Σίβυλλα και ο αλγόριθμος
Πιστεύει στην ανάγκη των αβέβαιων καταλήξεων, κάνει τέχνη για την ανακούφιση που προσφέρει, τον απασχολεί η διεύρυνση του περιθωρίου και της φτώχειας. Ο Νοτιοαφρικανός διάσημος καλλιτέχνης Ουίλιαμ Κέντριτζ για τη «Σίβυλλα» που παρουσιάζεται στο ΚΠΙΣΝ και την εποχή μας
Συνέντευξη: Ο Ουίλιαμ Κέντριτζ για το έργο που παρουσιάζει στο SNF Nostos, τη μοίρα στην αλγοριθμική εποχή μας και την αβεβαιότητα ως συνθήκη
δημιουργίας
Η φωνή του έφθανε από το Γιοχάνεσμπουργκ γαλήνια, με τις μικρές παύσεις στον λόγο να αναδεικνύουν την ηρεμία στο ατελιέ του όπου βρισκόταν εκείνο το απόγευμα και μας μιλούσε. Ήταν στο ίδιο αυτό εργαστήρι στο οποίο ένα χρόνο πριν μας είχε υποδεχθεί ψηφιακά αφού δεν ήταν εφικτή η τότε συνάντησή του με το αθηναϊκό κοινό στο πλαίσιο του φεστιβάλ SNF Nostos. Το νήμα αυτού του ραντεβού όμως αδημονούμε να πιάσουμε σήμερα και αύριο καθώς ο Ουίλιαμ Κέντριτζ βρίσκεται στην Αθήνα για να παρουσιάσει στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος το έργο του «Sibyl».
Ποιητής της ανθρώπινης συνθήκης, ο Νοτιοαφρικανός εικαστικός και σκηνοθέτης έχει πορευθεί δημιουργικά με όχημα την αβεβαιότητα, την αμφιβολία και την προσωρινότητα της στιγμής σε μια πολυσχιδή διαδρομή που, είτε αποτυπώνεται σε σχέδια με κάρβουνο και φιλμ είτε με κίνηση και τραγούδι επί σκηνής, αφήνει ανεξίτηλο στο νου το αποτύπωμά της. Πόσο επίκαιρες, αν μη τι άλλο, φαντάζουν αυτές οι έννοιες στην εποχή της πανδημίας αλλά και της παντοδυναμίας του αλγορίθμου.
Ποια υπήρξε, όμως, η αφετηρία γι’ αυτή τη νέα «γέννα»; Τι κινητοποίησε τη δημιουργία της όπερας «WaitingfortheSibyl» που θα παρουσιαστεί στην αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής;
«Το έργο ξεκίνησε μετά από πρόσκληση να δημιουργήσω μια μονόπρακτη όπερα που θα παρουσιαζόταν στην Όπερα της Ρώμης σε συνδυασμό με ένα έργο του Αμερικανού καλλιτέχνη Αλεξάντερ Κάλντερ, της δεκαετίας του ’60, το οποίο είχε να κάνει με την κίνηση και την περιστροφή των mobiles», διευκρινίζει. «Υπήρχε, λοιπόν, η ιδέα για κάτι που περιστρέφεται, αλλά βγάζοντάς το από την επίσημη, αφηρημένη σφαίρα του Κάλντερ, εξελίχθηκε στα περιστρεφόμενα φύλλα της Σίβυλλας. Οι άνθρωποι που πήγαιναν στο ιερό της Κυμαίας Σίβυλλας για να μάθουν τη μοίρα τους (σ.σ. που η ιέρεια έγραφε σε φύλλα βελανιδιάς) δεν ήξεραν αν παίρνουν τον χρησμό που αφορούσε τη δική τους ζωή ή κάποιου άλλου γιατί τα φύλλα σκορπίζονταν από τον άνεμο. Έτσι, αυτή η ισορροπία, ανάμεσα στη μοίρα που γράφεται αλλά που, επίσης, είναι άγνωστη στον άνθρωπο τον οποίο αφορά, με βοήθησε σε αυτή την ιδέα. Ο τρόπος με τον οποίο είμαστε εγκλωβισμένοι ανάμεσα στην αβεβαιότητα του ποιοι είμαστε και τη γενική βεβαιότητα της γνώσης του πού οδεύουμε όλοι. Το γεγονός του θανάτου τελικά και η πολυάσχολη ζωή πριν από αυτόν. Η αίσθηση ότι μερικές φορές νιώθουμε πως μπορούμε να κάνουμε τη ζωή μας και να πάρουμε αποφάσεις και εκ των υστέρων συνειδητοποιούμε ότι πολλές από αυτές τις αποφάσεις λαμβάνονται για εμάς πολύ νωρίτερα».
Γιατί αποφασίσατε να μιλήσετε για μια ιέρεια με μαντική ικανότητα στην (αλγοριθμική) εποχή μας; Τι σας γοητεύει σε σχέση με τη μοίρα και την ιδέα της μαντείας για το μέλλον;
Το όλο ζήτημα της σχέσης του μάντη ως ένα είδος αναλογικού, προ-ψηφικού αλγορίθμου. Οι άνθρωποι πάντα προσπαθούσαν να καταλάβουν το μέλλον, με ημι-κατανοητά σημάδια και σύμβολα, κοιτάζοντας το σχήμα που είχαν τα σύννεφα το πρωί για να πάρουν μια αίσθηση του τι καιρό θα κάνει την επόμενη μέρα – αρχαίες μνήμες από τα μοτίβα των εποχών ως τρόπος πρόβλεψης σχετικά με το αν θα είναι πιο ζεστός ή πιο κρύος ο χειμώνας και το καλοκαίρι που έρχονται. Όσο και αν οι άνθρωποι να μην είχαν σκεφτεί να προσπαθήσουν να προβλέψουν το μέλλον στο παρελθόν, σήμερα αυτό μετατράπηκε σε μια ψηφιακή δραστηριότητα με τεράστιους όγκους εισερχόμενων δεδομένων. Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι έχουμε όλο και μεγαλύτερη ακρίβεια σε ευρεία κλίμακα, αλλά το προσωπικό κομμάτι των δεδομένων παραμένει τόσο αβέβαιο όσο πριν. Αποφάσεις που λαμβάνονται για τους ανθρώπους βάσει στατιστικών ως προς το τι θα ήταν μακροπρόθεσμα ένα προβλέψιμο αποτέλεσμα για τους πολλούς, αλλά αυτό το προβλέψιμο αποτέλεσμα στις ατομικές περιπτώσεις είναι πολύ αβέβαιο. Υπάρχει, λοιπόν, κάτι στην αναλογική, μη-ψηφιακή φύση της Σίβυλλας ως αντίσταση στην απρόσωπη και αυταρχική φύση του αλγόριθμου.
Μιλήστε μας για το πρότζεκτ «Sibyl» που θα δούμε στο πλαίσιο του φεστιβάλ SNFNostos αλλά και για το πώς το φιλμ «Themomenthasgone» συνδέεται με αυτό.
Επί σκηνής θα δείτε 10 ηθοποιούς και προβολές πάνω σε διαφορετικές επιφάνειες, στις οποίες βλέπουμε το βιβλίο της Σίβυλλας, το δέντρο κάτω από το οποίο κάθεται, τα φύλλα με τους χρησμούς που περιστρέφονται στον αέρα. Κάποιες φορές οι τραγουδιστές είναι οι ίδιοι αυτές οι σελίδες, άλλες υπάρχει χορός που σχολιάζει τη δράση ή βλέπουμε μια χορεύτρια και τη σκιά της στο βιβλίο. To έργο απαρτίζεται από οκτώ επιμέρους σκηνές και δεν έχει αφήγηση, με τον ίδιο τρόπο που η ζωή δεν έχει απαραίτητα αφήγηση-πλοκή, αλλά υπάρχει σίγουρα μια εξέλιξη και μια τροχιά που ακολουθούμε.
To «Themomenthasgone», που παρουσιάζεται ως εισαγωγή στο «Sibyl», είναι ένα έργο δημιουργήθηκε παράλληλα με το «WaitingfortheSibyl» και πολύ από το υλικό τους επικαλύπτεται (π.χ. η παρουσία της Σίβυλλας, τα κείμενα σχετικά με το μέλλον), αλλά έχει γυριστεί κυρίως στο Γιοχάνεσμπουργκ, στη γκαλερί και σ’ ένα ορυχείο. Η κύρια σύνδεσή τους έχει να κάνει με τη μουσική, καθώς οι ίδιοι συντελεστές την υπογράφουν και την εκτελούν και στο φιλμ και στην παράσταση. Υπάρχουν λοιπόν αρκετές επικαλύψεις, αλλά πρόκειται για δύο ξεχωριστά έργα.
Μια σκηνή στο «Περιμένοντας τη Σίβυλλα» έχει να κάνει με τις σωστές και τις λάθος αποφάσεις. Πώς έχετε πορευθεί στη ζωή και στην τέχνη μπροστά σε τέτοιου είδους προκλήσεις; Πώς έχουν καθορίσει τη διαδρομή σας έννοιες όπως η αμφιβολία και η αβεβαιότητα;
Πιστεύω ότι η αμφιβολία και η αβεβαιότητα είναι εκεί, μαζί μας. Μπορεί κάποιος να τις δει ως ενόχληση, ως ατέλειες. Όμως τα 40 χρόνια που έχω περάσει στο εργαστήριο, μου έδειξαν ότι είναι στην πραγματικότητα βασικά δομικά στοιχεία και στρατηγικές για να κάνεις τέχνη, το να επιτρέπεις στο έργο να έχει το δικό του χώρο, να σου δείχνει τι κάνει. Πράγμα που σημαίνει ότι πραγματικά πρέπει να παραιτηθείς από έναν αυστηρό έλεγχο. Πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός σε αυτό που φτιάχνεις και σε αυτό που σου εμφανίζεται από τους ηθοποιούς με τους οποίους συνεργάζεσαι ή το σχέδιο που κάνεις και να ανταποκριθείς σε αυτό με την ελπίδα ότι στο τέλος το έργο θα σου πει τι είναι, από το να δίνεις απλά ένα σύνολο οδηγιών στους ερμηνευτές ή στο χαρτί στο οποίο σχεδιάζεις. Οπότε, όλο και περισσότερο νιώθω ότι η βεβαιότητα ενέχει ένα έντονο αυταρχικό στοιχείο και, ενώ αυτό είναι παρήγορο, είναι επίσης πολύ επικίνδυνο.
Επηρέασε τη δουλειά σας η πανδημία του νέου κορωνοϊού;
Ο COVID-19 είναι προφανώς ένα πολύ ενοχλητικό και περίεργο φαινόμενο. Ως εικαστικός καλλιτέχνης σήμαινε ότι έπρεπε να περάσω στο εργαστήριό μου οκτώ μήνες χωρίς διακοπή, κάτι που υπήρξε ευλογία και ήταν φανταστικό. Αυτή η αίσθηση του αδιάλειπτου, το να μην έχεις να ταξιδέψεις για εκθέσεις και παραστάσεις, αλλά απλά να συνεχίζεις ήσυχα να δουλεύεις στο ατελιέ. Γνωρίζω, βεβαίως, ότι για πολλούς συναδέλφους μου – μουσικούς, ηθοποιούς, χορευτές – ο κορωνοϊός υπήρξε ολέθριος, όχι τόσο γιατί δεν είχαν την ευκαιρία του εισοδήματος αλλά να εξασκήσουν το επάγγελμα, την δραστηριότητα, την τέχνη και την δεξιοτεχνία τους. Και αυτό ήταν σίγουρα εξαιρετικά απογοητευτικό. Για όλους εμάς, λοιπόν, είναι υπέροχο που παίζουμε στην Αθήνα στο φεστιβάλ SNF Nostos, που είμαστε σε θέση να εξασκήσουμε τους δημιουργικούς μας μυς ξανά στον κόσμο της τέχνης.
Η πανδημία θα επηρεάσει το έργο μου στο μέλλον με την έννοια ότι τα ταξίδια θα εξακολουθήσουν να είναι δύσκολα και δεν θα υπάρχει η ευκολία της περιοδείας και της παρουσίασής του σε διαφορετικά μέρη. Αλλά δεν πειράζει, μπαίνω σε ένα διαφορετικό ρυθμό και κύκλο ζωής. Νομίζω ότι αυτό που έχει κάνει επίσης, είναι ότι έφερε στο επίκεντρο της ζωής τόσων πολλών ανθρώπων μια αίσθηση της αβεβαιότητας του μέλλοντος. Κάτι που δεν αποτελεί μεγάλη αλλαγή στο ατελιέ, αλλά δημιουργεί μια ισχυρότερη σύνδεση ανάμεσα στο τι συμβαίνει στο εργαστήριο και τι έξω από αυτό.
«Περίμενε ξανά για καλύτερους θεούς. Περίμενε ξανά για καλύτερους ανθρώπους». «Ο παράδεισος μιλά σε ξένη γλώσσα». Αυτές οι φράσεις επανέρχονται στο έργο που παρουσιάζετε. Τι είδους θεούς, ανθρώπους και παράδεισο χρειαζόμαστε σήμερα;
Υποψιάζομαι ότι δεν χρειαζόμαστε πραγματικά τον θεό-μεσσία, παρότι αυτόν έχουμε: αυτόν που ελέγχει τα πάντα και βρίσκεται μπροστά μας στις επιθυμίες και τις επιλογές μας. Αλλά ξέρετε, αυτός είναι ένας πολύ στρεβλός θεός. Ωθεί τις επιλογές και το γούστο μας σε πολύ στενά όρια και πλαίσια. Δεν είναι, λοιπόν, αυτός ο θεός που αναζητούμε. Τι είδους ανθρώπους χρειαζόμαστε; Ανθρώπους που να είναι λιγότερο σίγουροι, που καταλαβαίνουν ότι για μια φορά είναι καλό να κάνεις λάθος, που αποδέχονται ότι δεν υπάρχουν καλές λύσεις και ότι κάποιος πρέπει να το γνωρίζει αυτό και να αναζητά τη λιγότερο κακή λύση ή τις πιθανές λύσεις. Χρειαζόμαστε την πιθανότητα ενός ανοιχτού τέλους, των αβέβαιων καταλήξεων, του να νιώθουμε ακόμα ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε το δικό μας μέλλον παρά το να πρέπει να ακολουθήσουμε ένα μονοπάτι που είτε έχει σταλεί από τους θεούς είτε από τον αλγόριθμο.
Ποιο είναι το κύριο ζήτημα των καιρών μας που σας προβληματίζει περισσότερο και ποιες οι σκέψεις σας σχετικά; Στην Ελλάδα διανύουμε ένα καλοκαίρι με μεγάλες πυρκαγιές.
Καταλαβαίνω ότι το κεντρικό πρόβλημα του κόσμου σήμερα σίγουρα θα είναι τα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής. Οι ακραίες καιρικές συνθήκες που θα ωθήσουν τους ανθρώπους σε μετανάστευση επηρεάζουν τον κόσμο. Αλλά, επίσης, με ενδιαφέρει πολύ η ανάπτυξη της άτυπης οικονομίας έναντι της επίσημης και το να καταλάβουμε ότι οι άνθρωποι που ζουν στο περιθώριο θα είναι ο κανόνας και οι άνθρωποι που διάγουν άνετο βίο στο κέντρο της κοινωνίας θα αρχίσουν να είναι η εξαίρεση, όπως είναι στη Νότιο Αφρική και θα είναι και σε πολλά άλλα μέρη. Πρόκειται προφανώς για μια περίπλοκη σχέση όσον αφορά τα ζητήματα κλιματικής αλλαγής, το εάν σταματάς την ανάπτυξη στην προσπάθεια να μειώσεις τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ή εάν καταλαβαίνεις ότι πρέπει να υπάρξει κάποια ανάπτυξη σε χώρες όπου υπάρχει τεράστια φτώχεια και πώς το κάνει αυτό κάποιος χωρίς να χτίσει περισσότερες λιγνιτικές μονάδες. Το όλο ζήτημα του πώς κάνουμε τον πλανήτη βιώσιμο, αλλά βιώσιμο όχι μόνο για τους πλούσιους στην Ευρώπη, αλλά για τους ανθρώπους που ζουν σε πολύ πιο περιθωριακές κοινωνίες σε όλο τον κόσμο.
Η Σίβυλλα ζήτησε από τον Απόλλωνα την αιώνια ζωή. Αν είχατε την ευκαιρία να δείτε μια ευχή σας να πραγματοποιείται, ποια θα ήταν;
Δεν έχω ιδέα. Δεν θα ζητούσα αιώνια ζωή ή αιώνια νεότητα (σ.σ. γελώντας). Είμαι σίγουρος ότι θα ήταν πιο προβλέψιμα πράγματα: υγεία στην οικογένεια, παιδιά που θα μεγαλώνουν μπορώντας να φροντίζουν τον εαυτό τους και να ζουν, αυτό που αισθάνονται ως, πλήρη ζωή.
Στο σημείωμά σας σε σχέση με το «Περιμένοντας τη Σίβυλλα» αναφέρετε ότι οι φράσεις που περιλαμβάνονται στο λιμπρέτο και προέρχονται από διαφορετικές πηγές με κάποιο τρόπο απαντούν στην ερώτηση «με ποιο σκοπό»; Γιατί, λοιπόν, κάνετε τέχνη; Τι είναι η τέχνη για σας και ποιος ο ρόλος της;
Ο Μπόρχες είχε πει ότι έγραφε ποίηση και πεζά για να περνούν πιο εύκολα οι ώρες. Δεν είναι το να διευκολύνεις το πέρασμα του χρόνου, αλλά το να βρίσκεις παρηγορία στη δραστηριότητα της εργασίας. Το να βρίσκω την ανακούφιση στη δουλειά στο δικό μου εσωτερικό εργαστήριο και την ενέργεια που προέρχεται από τη συνεργασία με άλλους ανθρώπους (χορευτές, μουσικούς, συντάκτες) στο στούντιο. Υπάρχει μια αισιοδοξία στο το τι σημαίνει να ξεκινάς ένα έργο και να βρίσκεις το δρόμο σου μέσα από αυτό. Μια αίσθηση δυνατότητας και δεν είναι ότι έχεις έναν τελικό στόχο ή έναν κοινωνικό στόχο. Η ίδια η δραστηριότητα ενσωματώνει μια κοινωνική αισιοδοξία.
16°
