Η κριτική της Λένας Ιωαννίδου για την όπερα «Ντον Κάρλο» του Βέρντι που αναβίωσε στην Εθνική Λυρική Σκηνή.
Σπάνια μια σκηνοθεσία όπερας κατορθώνει να ικανοποιήσει τόσο τους λάτρεις των κλασικών προσεγγίσεων όσο και εκείνους που αναζητούν την καινοτομία. Συνέβη με τον «Ντον Κάρλο», που υπογράφει ο Σερ Νίκολας Χάιτνερ. Μια μεγαλειώδης παραγωγή η οποία, στην αναβίωσή της από την Εθνική Λυρική Σκηνή, ευτύχησε να διαθέτει ένα κορυφαίο καστ πρωταγωνιστών και μια ορχήστρα που ξεδίπλωσε όλη την πολυπλοκότητα και την ευαισθησία της μελωδικής γραφής του Βέρντι.
Εκρηκτικές συγκρούσεις, πολιτικά διλήμματα, προδοσία και απαγορευμένοι έρωτες, στην Ισπανία του 16ου αιώνα. Η κοσμική εξουσία απέναντι στη θρησκευτική, ο φιλελευθερισμός απέναντι στην απολυταρχία, το συναίσθημα απέναντι στο καθήκον. Είναι ο «Ντον Κάρλο», η μεγαλύτερη σε διάρκεια από όλες τις όπερες του Βέρντι. Μια αυθεντική «grand opéra». Ένα μνημειώδες δράμα, ένα πολυπρόσωπο και πολυεπίπεδο έργο με καινοτομίες στο μουσικό ύφος του συνθέτη, πυκνή δραματουργία και βαθιά ανθρώπινους χαρακτήρες.
Η πεντάπρακτη ιταλική εκδοχή της Μόντενα που παρακολουθήσαμε την Κυριακή 8 Δεκεμβρίου στην ΕΛΣ, αποτελεί μια συμπαραγωγή της Βασιλικής Όπερας του Λονδίνου, της Μετροπόλιταν Όπερας της Νέας Υόρκης και της Εθνικής Όπερας της Νορβηγίας (Όσλο) που πρωτοπαρουσιάστηκε το 2008, στο Κόβεντ Γκάρντεν. Η σκηνοθετική προσέγγιση του Σερ Νίκολας Χάιτνερ σε αυτό το «άγριο, πεσιμιστικό δράμα», όπως ο ίδιος χαρακτηρίζει τον Ντον Κάρλο, είναι λιτή −για κάποιους ίσως συμβατική− όχι όμως μινιμαλιστική. Γι' αυτό οφείλει πολλά στην κλειστοφοβική ατμόσφαιρα που έπλασε ο Μπομπ Κρώλεϋ, ο ταλαντούχος βρετανός σκηνογράφος που υπογράφει και τα κοστούμια της παράστασης. Με αναφορές στα ανάκτορα-μοναστήρια του Εσκοριάλ που έχτισε ο Φίλιππος ΙΙ έξω από τη Μαδρίτη, τόνισε την ασφυκτική σχέση ανάμεσα στην κοσμική εξουσία και την Καθολική εκκλησία. Μαύροι τοίχοι με μικροσκοπικές γρίλιες που θυμίζουν φυλακή, ορθώνονται σχεδόν σε κάθε σκηνή, είτε βρισκόμαστε στο παλάτι, στους κήπους της βασίλισσας ή στο μοναστήρι του Γιούστε, κυκλώνοντας, απομονώνοντας, παγιδεύοντας τους ήρωες σε έναν κόσμο σκληρότητας και καταπίεσης. Η αίσθηση εγκλεισμού γίνεται ακόμα πιο έντονη με τους ευφυείς «σκοτεινούς» φωτισμούς του Μαρκ Χέντερσον. Ένα παιχνίδι φωτοσκιάσεων όπου το ζοφερό μαύρο κόβεται απότομα από ψυχρές δέσμες φωτός. Μοναδικές εξαιρέσεις, το λευκό της πρώτης πράξης, στο παγωμένο δάσος του Φοντενεμπλό –στις ελάχιστες στιγμές που οι ερωτευμένοι πρωταγωνιστές, ο Ντον Κάρλο και η Ελισάβετ, νιώθουν ελεύθεροι και ευτυχείς− και το κόκκινο φως της τρίτης πράξης, στην εντυπωσιακή σκηνή του auto-da-fé, της δημόσιας μεταμέλειας των καταδικασμένων αιρετικών, μπροστά στον χρυσοποίκιλτο καθεδρικό ναό και την υπερμεγέθη εικόνα του Χριστού, όπου τα πάντα στο τέλος μοιάζει να τυλίγονται στις φλόγες της Ιεράς Εξέτασης.
Το μαύρο χρώμα κυριαρχεί και στα εμπνευσμένα από πίνακες του Βελάσκεθ, εξαιρετικής αισθητικής κοστούμια εποχής των πρωταγωνιστών. Το κόκκινο εμφανίζεται μόνο για να δώσει άλλοτε μια νότα ανεμελιάς −όπως οι βεντάλιες στο «Τραγούδι του Πέπλου» της πριγκίπισσας του Έμπολι− κι άλλοτε για να υπογραμμίσει −στην τελετή του auto-da-fé− τη βασιλική μεγαλοπρέπεια και την ισχύ της εξουσίας απέναντι στο εξαθλιωμένο πλήθος.
Οι πρωταγωνιστές. Ο Ντον Κάρλο είναι μια όπερα που δεν συγχωρεί αδυναμίες στη διανομή. Μολονότι όλες σχεδόν οι φωνές κινούνται σκόπιμα σε μεσαίες και χαμηλές περιοχές, απαιτεί τραγουδιστές με υψηλές φωνητικές και υποκριτικές αρετές για να ζωντανέψουν την ψυχοσύνθεση και τις διαθέσεις και των χαρακτήρων που υποδύονται. Η ΕΛΣ το γνωρίζει καλά και γι' αυτό εξασφάλισε κορυφαίους ερμηνευτές − και για τις δύο διανομές.
Στο καστ της πρεμιέρας, τον ρόλο του παρορμητικού όσο και ευάλωτου Ντον Κάρλο ανέλαβε ο Αργεντινός τενόρος Μαρσέλο Πουέντε. Με στεντόρια φωνή και εκφραστική χροιά −αν και θα προτιμούσαμε να μην ακούγεται τόσο έντονο το βιμπράτο− σκιαγράφησε αριστοτεχνικά τις συναισθηματικές μεταπτώσεις, τη μοναχικότητα του ήρωα και τον απελπισμένο του έρωτα για τη μητριά του. Η υπέροχα εύθραυστη και συγκρατημένη, σε όλη τη διάρκεια της παράστασης, Ελισάβετ των Βαλουά, της διάσημης Ιταλίδας σοπράνο Μπάρμπαρα Φρίττολι, χρειάστηκε λίγα μόλις λεπτά για να μας απογειώσει με το ηχόχρωμα της φωνής και την ερμηνεία της στην περίφημη άρια της τελευταίας πράξης «Tu que la vanita». Στον αντίποδα, η εκρηκτική πριγκίπισσα του Έμπολι της Ρωσίδας μέτζο, Εκατερίνα Γκουμπάνοβα κυριάρχησε στη σκηνή «άμα τη εμφανίσει». Μια βαθιά, πλούσια σε ηχοχρώματα φωνή, ιδανική για το ρόλο της σκοτεινής, δολοπλόκου, αισθησιακής αντιζήλου της βασίλισσας μας χάρισε μια έξοχη, γεμάτη ενέργεια ερμηνεία στην υψηλών φωνητικών απαιτήσεων άρια της τρίτης πράξης «O Don Fatale».
Ο «Ντον Κάρλο» όμως είναι η κατεξοχήν όπερα στην οποία ο Βέρντι μοιράζει στις χαμηλές ανδρικές φωνές, ρόλους-κλειδιά. Και στην παράσταση της Λυρικής είχαμε την τύχη να απολαύσουμε πραγματικά εντυπωσιακές ερμηνείες. Ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος, βαθύς γνώστης του ρόλου, σκιαγράφησε με τη στιβαρή, γαλήνια χροιά της φωνής του ένα συναρπαστικό πορτρέτο του ιδεαλιστή Ροντρίγκο. Ο Πολωνός βαθύφωνος Ράφαλ Σίβεκ έπλασε με τη μορφή και τη φωνή του ένα Μέγα Ιεροεξεταστή, που γεννά δέος και τρόμο. Την απόκοσμη παρουσία του Μοναχού −ή μήπως του φαντάσματος του Καρόλου;− απέδωσε απόλυτα πειστικά ο επίσης βαθύφωνος Πέτρος Μαγουλάς. Όσο για τον Ρώσο βαθύφωνο Αλεξάντερ Βινογκράντοφ, τα λόγια είναι περιττά. Η ερμηνεία του στον σύνθετο ρόλο του βασιλιά της Ισπανίας Φιλίππου Β’ −για πολλούς ο πραγματικός πρωταγωνιστής της όπερας−, ήταν απλά καθηλωτική, με κορυφαία στιγμή τον μονόλογο των εννέα λεπτών "Ella giammai m'amo", της τέταρτης πράξης, όπου με τη φωνή του και μόνο μεταμορφώνει τον αυταρχικό ηγεμόνα σε ένα τραγικό άνθρωπο που υποφέρει.
Η ορχήστρα της ΕΛΣ είχε να αντιμετωπίσει μια πυκνή, απαιτητική παρτιτούρα με χαμηλόφωνα μελωδικά μοτίβα και εκρήξεις των πνευστών, με συναισθηματικές κλιμακώσεις και στιγμές μοναδικής εσωτερικότητας. Κάτω από την μπαγκέτα του Γάλλου αρχιμουσικού Φιλίπ − «φιλοξενούμενος καλλιτέχνης» για τη σεζόν 2019-20− οι μουσικοί φώτισαν με χάρη και ακρίβεια κάθε πτυχή της αναδεικνύοντας τη λυρική ομορφιά του έργου. Τους αξίζουν συγχαρητήρια...
Με μια κουβέντα. Αν έχετε προνοήσει και έχετε βγάλει τα εισιτήριά σας για τον «Ντον Κάρλο» (όλες οι παραστάσεις είναι sold out), θα απολαύσετε όλη τη μαγεία του Βέρντι σε μια από τις ωραιότερες παραγωγές της Λυρικής. Μη σας τρομάξει η μεγάλη της διάρκεια. Η υπόθεση θα κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον σας, τα επιβλητικά σκηνικά, οι φωτισμοί και τα πανέμορφα κοστούμια εποχής θα σας μαγέψουν, η εξαίσια μουσική, η φινέτσα της ορχήστρας και οι σπουδαίες φωνές θα σας συνεπάρουν. Μια Grand opera, μεγαλόπρεπη με όλη τη σημασία της λέξης.
Η μοναδική... κακοφωνία στην πρεμιέρα του Ντον Κάρλο −και πολύ φοβάμαι και των υπολοίπων παραστάσεων− δεν είχε σχέση με την όπερα ούτε με την ΕΛΣ αλλά με την τραγική έλλειψη θέσεων πάρκινγκ. Φτάνοντας την Κυριακή −όχι τελευταία στιγμή, αλλά 45 ολόκληρα λεπτά πριν την έναρξη− στον παράδρομο που οδηγεί στις εγκαταστάσεις του ΚΠΙΣΝ, αντικρίσαμε ένα ακίνητο κονβόι αυτοκινήτων που έφτανε ως τη Συγγρού. Καθώς είχε συμβεί ακριβώς το ίδιο και το προηγούμενο βράδυ που έτυχε να είμαι εκεί για άλλη παράσταση, κατάλαβα αμέσως ότι το πάρκινγκ ήταν πάλι γεμάτο. Φύγαμε για την είσοδο της παραλιακής, αλλά και εκεί η κατάσταση ήταν ίδια και χειρότερη. Εν τέλει, μετά από ατέλειωτους γύρους στα μποτιλιαρισμένα δρομάκια της ευρύτερης περιοχής βρήκαμε μια θέση κάπου στην Καλλιθέα και ασθμαίνοντας καταφέραμε να μπούμε αισίως στην αίθουσα της Λυρικής, στις 18.45, τη στιγμή που ο μαέστρος σήκωνε την μπαγκέτα του. Οι υπόλοιποι καθυστερημένοι θεατές, που προφανώς πέρασαν τα ίδια για μια θέση στο… Νιάρχος, χρειάστηκε να περιμένουν μέχρι την παύση ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη πράξη για να μπουν στην αίθουσα, προκαλώντας αναπόφευκτα, ταραχή και εκνευρισμό σε όλους...
Καταλαβαίνω ότι τέτοιες μέρες έρχονται χιλιάδες άνθρωποι για να κάνουν μια βόλτα στο πάρκο και πως οι θέσεις στο τριώροφο πάρκινγκ του ΚΠΙΣΝ δεν φτάνουν για όλους. Όμως η κατάσταση έχει φτάσει στο απροχώρητο. Μήπως επιτέλους θα έπρεπε να υπάρχει μια πρόβλεψη για τους θεατές των παραστάσεων της Λυρικής που πληρώνουν εισιτήριο −καθόλου φτηνό μάλιστα− ώστε να έχουν προτεραιότητα στο πάρκινγκ ή, ακόμα καλύτερα, να εξασφαλίζουν τη θέση τους, μέσα από ένα σύστημα online κρατήσεων την ώρα που κλείνουν το εισιτήριό τους;
Tip: Επειδή η κατάσταση μάλλον δεν θα διορθωθεί τις επόμενες μέρες, αν ετοιμάζεστε για «Ντον Κάρλο» και θέλετε να δείτε την όπερα... από την αρχή, φροντίστε να βρίσκεστε στο ΚΠΙΣΝ τουλάχιστον μια ώρα πριν την παράσταση.
