Λένια Ζαφειροπούλου: Ανάμεσα στον λυρισμό και την παρωδία - η πρωτοπορία του κλασσικού

Στις 20 Ιανουαρίου, η mezzo soprano και ποιήτρια Λένια Ζαφειροπούλου τραγουδά στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός (πλατεία Καρύτση, 20.30) συνθέσεις με τις οποίες ο Ρόμπερτ Σούμαν «έντυσε» τρεις διαφορετικούς ποιητές, τον Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, τον Χάινριχ Χάινε και τον Γιουστίνους Κέρνερ. Η ιδέα αυτής της διασταύρωσης των ειδών ήταν ερεθιστική και της ζήτησα να μας μιλήσει γι’ αυτό.

Λ.Ζ. Να πω κατ’ αρχάς πως δεν είναι κάτι που το κάνω μόνη μου. Η Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου στο πιάνο δεν με «συνοδεύει» απλά, αλλά είναι ισότιμος και απαραίτητος άξονας του όλου εγχειρήματος.

Κ.Μ. Δεκτό, απολύτως. Τώρα πες μου, στο δελτίο τύπου ρωτάς: «Πόσο μπορεί ένας συνθέτης να μεταμορφωθεί μελοποιώντας τον ποιητή που διάλεξε;». Τι εννοείς; Να φύγει ο συνθέτης από το μουσικό του σύμπαν για να υπάρξει σαν κάποιος άλλος, χρησιμοποιώντας ως όχημα τον ποιητή; Όπως ας πούμε, κάνει ένας ηθοποιός μ’ έναν ρόλο; Και όταν επιστρέψει; Θα είναι ο ίδιος; Μπορείς να σκεφτείς κάποια άλλη διαδικασία (κατά προτίμηση της καθημερινότητας) που να προσιδιάζει σ’ αυτό;

Λ.Ζ. Ναι, μπορεί η έρευνα που κάνει μέσα του ο συνθέτης για χάρη του ποιητή να μοιάζει μ' αυτήν του ηθοποιού. Ο ηθοποιός δεν μπορείς να πεις ότι είναι άλλος μετά τον ρόλο. Ίσως όμως να ’ναι πλουσιότερος. Επειδή έχει χώσει το χέρι στις πιο βαθιές αποθήκες του κι έχει ανασύρει από κει μέσα πράγματα που ίσως ούτε καν ήξερε ότι υπήρχαν. Ανακαλύπτει, λοιπόν, μια κρυφή περιουσία. Αν πάρουμε μια εικόνα πιο καθημερινή, θα ’λεγα ότι ο συνθέτης είναι ένας ράφτης που ράβει ένα επίσημο κοστούμι για τον ποιητή: ένα κοστούμι για δημόσια εμφάνιση. Όσο καλύτερος είναι ο ράφτης, τόσο καλύτερος σύμμαχος του πελάτη του: τόσο πιο ολιστικά τον βλέπει, αναδεικνύει τα δυνατά του σημεία, κρύβει τις αδυναμίες και ενισχύει την παρουσία του στον χώρο. Έτσι κάνει κι ο συνθέτης με το ποίημα. Αν είναι καλός του συνήγορος, το περιβάλλει με μια δραματουργία που του πολλαπλασιάζει τη δύναμη.

Κ.Μ. Τον Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, τον ξέρουμε κυρίως από τον «Μολυβένιο Στρατιώτη», τη «Μικρή γοργόνα», «Τα καινούργια ρούχα του βασιλιά», «Το κοριτσάκι με τα σπίρτα»... Παραμύθια με πικρή γεύση, όντως, αλλά και γενναία! Και με εντυπωσιακή, παγκόσμια εμβέλεια! Πες μου, αν θέλεις, δυο λόγια για τα ποιήματά του. Πώς τα «μεταπλάθει κινηματογραφικά», όπως λες, ο συνθέτης;

Λ.Ζ. Τα τραγούδια σε ποίηση Άντερσεν είναι σαν σκηνές από παραμύθι ή ταινία όπου πρέπει να φανταστείς το πριν και το μετά. Στο πρώτο ποίημα περιγράφεται το πρώτο δευτερόλεπτο ενός κεραυνοβόλου έρωτα. Τι μοίρα θα έχει κανείς δεν ξέρει. Στο δεύτερο, το όνειρο μιας μητέρας δίπλα στην κούνια του μωρού, όπου ένας κόρακας προλέγει πως το μωρό μια μέρα θα γίνει ληστής και στην αγχόνη θα τον κατασπαράξουν τα όρνεα. Να είναι εφιάλτης ή προφητεία; Στο τρίτο τραγούδι ένας στρατιώτης ελεεινολογεί τον εαυτό του γιατί τον ανάγκασαν να συμμετάσχει στο εκτελεστικό απόσπασμα που σκότωσε τον φίλο του: «τον μόνο άνθρωπο που αγάπησε ποτέ», όπως λέει. Είναι ένα από τα ελάχιστα ομοερωτικά ποιήματα του γερμανικού ρομαντικού τραγουδιού. Και ο Σούμαν μελοποιεί το κάθε ποίημα με ένα μόνο μουσικό θέμα κάθε φορά, για να μας ρουφήξει για λίγα λεπτά σ' ένα μικρόκοσμο και να αφήσει μέσα μας το ηχητικό αποτύπωμα της ιστορίας.

Κ.Μ. Πώς μπορεί ο ακραία οδυνηρός λυρισμός να συναντάει την παρωδία, όπως λες; Ξέρω πως στη γλώσσα επιβιώνουν ακόμα όροι που σημαίνουν ένα πράγμα και, μαζί, το ακριβώς αντίθετο, όπως π.χ. η λέξη «δεινός». Μίλα μου για το φαινόμενο όπου πράγματα που δείχνουν αντίθετα, φτάνοντας στο ακραίο τους όριο, συναντιούνται και περνούν το ένα μέσα στο άλλο. Φαντάζομαι πως είναι κάτι που η κλασική μουσική το γνωρίζει καλά;

Λ.Ζ. Και ο Σούμαν και ο Χάινιχ Χάινε είναι δύο καλλιτέχνες που σπρώχνουν τα πράγματα τόσο άφοβα στα άκρα, μέχρι που περνούν τα σύνορα και αλλάζουν όνομα. Στα ρομαντικά του ποιήματα ο Χάινε δεν ξέρεις ποτέ αν σοβαρολογεί με τους καημούς και τα πάθη του ή αν βγάζει τη γλώσσα στο ίδιο του το κίνημα. Κατέχει την τέχνη των ρομαντικών όπλων τόσο καλά, είναι τέτοιος ταχυδακτυλουργός που μπορεί να σκοτώσει μ' αυτά τον εαυτό του και να βγει και ζωντανός στο τέλος να υποκλιθεί. Και ο Σούμαν είναι ο μόνος που κατάφερε να μεταφράσει τόσο τέλεια την ειρωνεία του Χάινε σε νότες.

Ναι, η κλασική μουσική έχει αυτή την ικανότητα να λέει «άσπρο» και να εννοεί και «άσπρο και μαύρο», ίσως επειδή έχει δεξιοτεχνικό χαρακτήρα. Γιατί, αν το σκεφτείς, και η δεξιοτεχνία είναι κάτι και σαν ηρωισμός και σαν τσίρκο. Έχει την αντίφαση στη φύση της. Συνθέτες σαν τον Σούμαν ξέρουν να τραβούν κάτι απ' τα μαλλιά μέχρι να γίνει το αντίθετό του αλλά όλο αυτό γίνεται με μυστηριώδη τρόπο, σαν παραίσθηση. Ακούς το τραγούδι, συγκινείσαι, συμπάσχεις, σε συνεπαίρνει και μαζί σου περνάει κι η υποψία ότι μπορεί να σε κοροϊδεύει. Ο Χάινε και ο Σούμαν είναι τραγωδοί και κλόουν μαζί κι αυτό το βλέπω καθαρότερα όσο περνούν τα χρόνια. Όσο φεύγω από τον νεανικό ιδεαλισμό και βλέπω πιο πολλές πλευρές στα πράγματα και στη μεγάλη τέχνη.

Κ.Μ. Πες μας δυο λόγια και για τον Γ. Κέρνερ, που ομολογώ τον αγνοώ παντελώς. Εσύ, ως ομότεχνός του, πού θα τον κατέτασσες; Πώς θα τον περιέγραφες; Γιατί να μας ενδιαφέρει σήμερα;

Τον Κέρνερ, όπως και πολλούς άλλους ελάσσονες ρομαντικούς, σίγουρα ούτε εγώ θα τον ήξερα, αν δεν είχε ασχοληθεί μαζί του ο Σούμαν. Ο Κέρνερ λάτρευε τους αργούς ρυθμούς της φυσικής ζωής. Ξέρουμε ότι φοβόταν την επιτάχυνση που έφερνε μαζί της η βιομηχανική επανάσταση. Έλεγε πως ο σιδηρόδρομος που σε ανάγκαζε να περνάς με αφύσικη γρηγοράδα μέσα απ' το τοπίο, θα σε απόκοβε από την αισθησιακή σου σχέση με τον ρυθμό και το κάλλος της φύσης. Έψαχνε, όπως πολλοί ρομαντικοί, τη μαγεία στα πράγματα, το ειδικό τους άρωμα που δεν εκφράζεται και δεν συλλαμβάνεται με ακρίβεια. Ακριβώς αυτό το άρωμα έχει αναδείξει ο Σούμαν μελοποιώντας τον, που ξέρει να ξετρυπώνει οποιοδήποτε διαμαντάκι βοηθά τη δραματουργία του, ακόμα και μέσα από φαινομενικά δευτεροκλασάτους στίχους. Εξάλλου, πρέπει να σκεφτούμε ότι αυτοί οι άνθρωποι έβραζαν όλοι μαζί μέσα στη χύτρα του κινήματος και δεν τους ενδιέφερε τόσο ποιος είναι πρώτος και ποιος δεύτερος. Τους ενδιέφερε ποιος ήταν φορέας του ρομαντικού ιού και μπορούσε να τον μεταδώσει.

Κ.Μ. Μάλιστα, πολύ ωραία! Υπάρχει κάτι άλλο, δέλεαρ ή χρησμός, που θα ήθελες να μοιραστείς μαζί μας;

Λ.Ζ. Μου ζητάς ένα δέλεαρ ή ένα χρησμό. Εγώ τραγουδώ αυτή τη μουσική γιατί την πιστεύω. Πιστεύω ότι ζει παρά το παλαιό της περίβλημα, όπως ζει και βασιλεύει ένα μυθιστόρημα το Joseph Conrad ή ένα δράμα του Kleist. Είναι πρωτοπόρα και επαναστατική τέχνη και καμία σχέση δεν έχει με τον ακαδημαϊσμό, τη σοβαροφάνεια και το αυστηρά αστικό προφίλ που της φόρτωσε η μεταπολεμική μουσική ζωή, δισκογραφία και εκπαίδευση. Έλα να την ακούσεις, ελπίζω πολύ να ’μαστε καλοί πρεσβευτές της.

Info
«Ο Robert Schumann και τρεις ποιητές»: Ρεσιτάλ μουσικής δωματίου στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός
20 Ιανουαρίου, 20.30
Εισιτήρια: 12€ γενική είσοδος, 10€ μειωμένο (φοιτητικό, ανέργων, ΑμεΑ)