«Riefenstahl»: Η ταινία του Άντρες Βάιελ μετατρέπει σε κινηματογραφική απεικόνιση και αφήγηση το πλούσιο αρχείο της Λένι Ρίφενσταλ
Υπήρξε μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες γυναίκες του 20ού αιώνα. Καλλιτέχνης και σκηνοθέτιδα, η Λένι Ρίφενσταλ θεωρήθηκε προπαγανδίστρια του ναζιστικού καθεστώτος, με τις ταινίες της «Olympia» και κυρίως το «Triumph of the Will» να αποτελούν σύμβολα σκηνοθετημένης λατρείας του σώματος, καθώς και εξύμνησης του ανωτέρου και νικηφόρου. Μαζί φυσικά με την περιφρόνηση για το ατελές, το αδύναμο και το άρρωστο. Η αισθητική της Λένι Ρίφενσταλ παραμένει δυστυχώς επίκαιρη μέχρι και σήμερα, το ίδιο όμως ισχύει και για τα κρυφά μηνύματα που θέλει να περάσει. Η νέα ταινία «Riefenstahl» του Γερμανού σκηνοθέτη του θεάτρου και του κινηματογράφου και συγγραφέα Άντρες Βάιελ (Andres Veiel), εξετάζει αυτά τα μηνύματα χρησιμοποιώντας έγγραφα από το αρχείο της σκηνοθέτιδας, συμπεριλαμβανομένων ιδιωτικών ταινιών, φωτογραφιών, ηχογραφήσεων και επιστολών. Το φιλμ αποκαλύπτει τμήματα της βιογραφίας της, τοποθετώντας τα σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο.
Μετά τον θάνατο του συντρόφου της Ρίφενσταλ το 2016, η Γερμανή δημοσιογράφος Sandra Maischberger απέκτησε πρόσβαση στο αρχείο και ανέλαβε την προσωρινή του διαχείριση. Το 2018 προσέγγισε τον Άντρες Βάιελ για τη δημιουργία ενός σχετικού φιλμ και κάπως έτσι ξεκίνησε μια πολυετής διαδρομή και αναζήτηση, ώστε να μετατραπεί το πλούσιο αυτό αρχείο σε κινηματογραφική απεικόνιση και αφήγηση. Φωτογραφίες από τη δεκαετία του 1930, ένα ημερολόγιο του 1948 καθώς και σειρά απομνημονευμάτων στάθηκαν οδηγοί για την ολοκλήρωση ενός φιλμ, το οποίο στο τέλος έκανε τους συντελεστές να αναρωτιούνται αν η Λένι Ρίφενσταλ είχε αφήσει σκόπιμα αυτό το υλικό μετά τον θάνατό της.
Έχοντας πλήρη επίγνωση της ιστορικής βαρύτητας και κρισιμότητας του έργου, ο σκηνοθέτης Άντρες Βάιελ μίλησε στην Athens Voice για την αισθητική και τη ρητορική της Ρίφενσταλ, τις αναφορές του έργου της στη σημερινή εποχή, καθώς και για τα παιδικά της χρόνια που έπαιξαν πολύ μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωσή της, υπό το γενικότερο πρίσμα μιας φασίζουσας νοοτροπίας.
Τι σας προσέλκυσε στη μελέτη της Λένι Ρίφενσταλ; Είναι μήπως η απόδειξη ότι η τέχνη πρέπει να είναι πάντα αμφιλεγόμενη;
Αυτό που με προσέλκυσε, πρώτα απ 'όλα, ήταν η προσέγγιση ή η πρόσβαση στην κοινωνική θέση που κατείχε μια αμφιλεγόμενη φιγούρα όπως ο Λένι Ρίφενσταλ. Χρησιμοποιήσαμε λοιπόν 700 κουτιά για να απαντήσουμε σε δύο ερωτήσεις. Αποκτούμε νέα γνώση για το ποια ήταν η Λένι Ρίφενσταλ; Ήξερα φυσικά ότι ήταν προπαγανδίστρια. Ήξερα ότι ήταν ειδική στη χειραγώγηση, καθώς επίσης και καλή σκηνοθέτιδα. Ναι, φυσικά και ήταν. Αλλά ως ειδική στη χειραγώγηση, ήξερα ότι με κάποιο τρόπο θα εξασφάλιζε την κοινωνική της θέση. Έτσι, το κύριο ερώτημα ήταν αν βρίσκουμε κάτι που να δικαιολογεί μια νέα ταινία. Επειδή υπήρχαν ήδη κάποιες ταινίες γι' αυτήν. Και πήρα την επιβεβαίωση, μετά από μερικές εβδομάδες, ασχολούμενος με τα πρώτα ευρήματα. Ανακάλυψα ότι δεν είναι μόνο μια ευκαιρία, είναι απαραίτητο να κάνουμε αυτή την ταινία επειδή εμφανίστηκαν νέα δεδομένα για τον τρόπο με τον οποίο βίωσε τη βία όταν ήταν μικρή. Αποκτήσαμε νέα εικόνα για το πόσο βαθιά ήταν εμπλεκόμενη στην ενοχή, ακόμη και επειδή ήταν καταλύτης της πρώτης σφαγής. Έτσι ένιωσα ότι έπρεπε να κάνω την ταινία και για έναν δεύτερο λόγο. Και αυτό το ερώτημα. Τι αντιπροσωπεύει η Λένι Ρίφενσταλ σήμερα; Και αντιπροσωπεύει πολλά.
Το συναντήσαμε αυτό το ζήτημα κατά τη διαδικασία του μοντάζ. Υπάρχει μια αναγέννηση της αισθητικής της, όχι μόνο σε χώρες όπως η Βόρεια Κορέα και η Κίνα. Παρακολούθησα για παράδειγμα μια παρέλαση στη Μόσχα τον Μάιο του 2022 και η αισθητική του τρόπου με τον οποίο γυρίστηκε ήταν τόσο κοντά στον «Θρίαμβο της Θέλησης» (σ.σ.: κινηματογραφικό έργο της Ρίφενσταλ που κατέγραψε το Κομματικό συνέδριο της Νυρεμβέργης το 1934). Ήμουν πραγματικά έκπληκτος. Λήψη από χαμηλή γωνία στον Πούτιν, ασανσέρ να κατεβαίνει για να δείξει το πλήθος να χειροκροτεί και τους στρατιώτες να παρελαύνουν. Έτσι, είχαμε τα στερεότυπα των αρσενικών ανδρών στρατιωτών που είναι έτοιμοι να πολεμήσουν τον εχθρό. Και όλα αυτά τα στερεότυπα στην αισθητική προσέγγιση ήταν παρόμοια με τον «Θρίαμβο της Θέλησης». Δεν είναι λοιπόν μόνο η Ρωσία, αλλά και πολλές άλλες χώρες, όπου βλέπεις ένα νέο είδος ηρωισμού που τιμά την εθνική ανωτερότητα, που πάντα δείχνει περιφρόνηση για κάποιον που δεν είναι μέρος ενός έθνους. Έτσι, έχεις πολίτες πρώτης και δεύτερης κατηγορίας, οι οποίοι μέσω της περιφρόνησης γίνονται πολίτες τρίτης κατηγορίας. Και μετά μπορείς να τους απελάσεις και ακόμη και να τους φέρεις σε στρατόπεδα ή φυλακές, οτιδήποτε. Και αυτό είναι κάτι επίκαιρο, είναι επικαιρότητα. Και έτσι σκέφτηκα ότι αυτή είναι μια άλλη αναγκαιότητα, επειδή η Ρίφενσταλ είναι ουσιαστικά προϊόν αυτού του είδους του φασισμού. Πολλές από τις δομές του φασισμού μπορείς να τις ανακαλύψεις στη βιογραφία της, όπως και την εξέλιξή της, το πώς δηλαδή έγινε φασίστρια. Και αυτή είναι μια καλή ευκαιρία να εξετάσουμε βαθύτερα τον χαρακτήρα, αλλά και τις δομές, τις ανάγκες, το υπόβαθρο, το πώς κάποια σαν κι αυτήν έγινε ένα πρότυπο φασισμού.
Η Ρίφενσταλ αντιπροσωπεύει πολλούς Γερμανούς της μεταπολεμικής εποχής, οι οποίοι σε επιστολές και ηχογραφημένες τηλεφωνικές συνομιλίες από το αρχείο της, ονειρεύονται ένα οργανωτικό χέρι που θα καθαρίσει επιτέλους το «χάος του κράτους». Πώς θα κρίνατε αυτή την άποψη υπό το φως των σημερινών συνθηκών;
Ναι, είναι ενδιαφέρον για μένα, ήταν και το κυρίως μέρος των ηχογραφήσεων αυτών. Μιλάμε για περίπου 50 ώρες ηχογραφήσεων. Και αυτή η δήλωση, αυτό που μόλις αναφέρατε, είναι πολύ κρίσιμη. Γιατί; Επειδή πρώτα απ 'όλα, ο τύπος στο τηλέφωνο λέει ότι θα χρειαστούν μία ή δύο γενιές. Τότε η Γερμανία θα επιστρέψει στις πραγματικές αξίες όπως η ευπρέπεια, η αρετή, η τάξη. Και στην πραγματικότητα, το 2025 είναι 50 χρόνια αργότερα. Αυτές οι τηλεφωνικές κλήσεις ηχογραφήθηκαν το 1976. Οπότε είναι τώρα η σειρά της μετάβασης στις νέες γενιές. Είναι σαν μια σκοτεινή προφητεία. Θα χρειαστούν μία ή δύο γενιές. Θα επιστρέψουν όμως γιατί είναι «φτιαγμένοι» για αυτές τις αρχές. Οπότε το έβαλα στο τέλος της ταινίας, επειδή αυτή είναι η προειδοποίηση. Η σκιά του παρελθόντος επιστρέφει.
Και πρέπει να είμαστε πολύ, πολύ προσεκτικοί για να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία. Μπορώ να το θέσω σε μία πρόταση όταν σκέφτεστε τη Ρωσία. Είμαι καλλιτέχνης και έκανα την ταινία πριν ασκήσω κριτική στη γερμανική κυβέρνηση, την καγκελάριο Μέρκελ στην prime time ζώνη της δημόσιας τηλεόρασης. Αλλά δεν πρέπει να φοβάμαι ότι όταν πίνω τσάι κάπου, θα πάθω δηλητηρίαση. Και αυτό είναι προνόμιο. Και πρέπει να αγωνιστούμε για να υπερασπιστούμε αυτά τα προνόμια. Να μην τα θεωρούμε δεδομένα. Αυτό βλέπουμε παγκοσμίως αυτή τη στιγμή. Πώς διαχειρίζεται κανείς αρχειακό υλικό από μια τόσο σκοτεινή περίοδο; Ποια είναι τα πράγματα που πρέπει και δεν πρέπει να γίνουν; Η Ρίφενσταλ άφησε ένα αρχείο, το προετοίμασε, το οργάνωσε με κάποιον τρόπο. Και ήξερε τι έκανε. Αλλά για να σας δώσω ένα παράδειγμα, αυτή και ο σύζυγός της γυρνούσαν ταινίες ο ένας για τον άλλον για δεκαετίες, μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής της. Και δεν είναι στην ταινία. Δεν χρησιμοποιήσαμε κάθε μία από τις προσωπικές στιγμές της. Επίσης, η Λένι Ρίφενσταλ ήταν ένας χαρακτήρας ήταν ένας χαρακτήρας που δεν έδειχνε καθόλου ενσυναίσθηση για κανέναν από τους κομπάρσους της στις ταινίες Αλλά σκέφτηκα πως όχι, δεν πρέπει να κάνουμε το ίδιο κι εμείς. Να την σεβαστούμε. Ακόμα κι αν ήταν τέρας, εξακολουθεί να είναι άνθρωπος. Γι' αυτό και έπρεπε να διατηρηθεί κάποιο είδος σεβασμού.
Η δύσκολη σχέση της Ρίφενσταλ με τους γονείς της διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τον χαρακτήρα της. Σε ποιο βαθμό πιστεύετε ότι αυτή η εμπειρία ήταν καταλύτης για την μετέπειτα καριέρα της;
Eίναι ένα πρότυπο φασισμού. Και πράγματι, ξεκινάει όταν κοιτάς την εκπαίδευσή της. Για παράδειγμα, πώς έπρεπε να μάθει να κολυμπάει. O πατέρας της την πέταξε στο νερό. Πνιγόταν. Ήταν κοντά στον θάνατο. Και το συμπέρασμα, τουλάχιστον αυτό που έγραψε στα προσχέδια των απομνημονευμάτων της, δεν ήταν ότι πραγματικά είχε έναν κακό και επιθετικό πατέρα, ένα τέρας. Όχι. Το συμπέρασμα ήταν ότι έγινε καλή κολυμβήτρια. Έτσι ταυτίστηκε με τη δύναμη. Ταυτίστηκε με την επιθετικότητα του πατέρα. Και περιφρόνησε την αδυναμία. Πρώτα απ 'όλα, την εσωτερική της αδυναμία, αφού δεν μπορούσε να κολυμπήσει. Αλλά αργότερα αναγνώρισε επίσης ότι υπήρχε μια περιφρόνηση της αδυναμίας, μια περιφρόνηση της ασθένειας. Και σε μια κρίσιμη σκηνή δεκαετίες αργότερα, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε τον καμεραμάν, οδήγησε τον τελευταίο στο να γίνει ψυχωτικός και να εισαχθεί σε κλινική. Και αυτή δεν επενέβη. Γιατί; Διότι ήταν άρρωστος και οι άρρωστοι δεν ταίριαζαν με την εικόνα του υγιούς Γερμανού. Και έτσι οδηγήθηκε στη στείρωση. Και αυτή δεν έκανε τίποτα. Ήταν μέρος της ιδεολογίας της. Μπορείτε να δείτε τις ρίζες. Ο φασισμός της δεν ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν και γνώρισε τον Χίτλερ. Ξεκίνησε πολύ, πολύ νωρίτερα.
Πώς μπόρεσε η Ρίφενσταλ να γίνει η κορυφαία σκηνοθέτης του Ράιχ, ενώ ταυτόχρονα συνέχιζε να αρνείται οποιαδήποτε στενή σχέση με τους Χίτλερ και Γκέμπελς;
Αυτό ήταν μέρος της «σχιζοφρενικής καταστολής της αλήθειας». Ήταν πολύ φιλόδοξη και πολύ ταλαντούχα. Πρέπει να παραδεχτούμε πως ήταν ταλαντούχα. Ήταν μια πολύ καλή σκηνοθέτιδα και μάθαινε γρήγορα. Παρατηρούσε τη δουλειά του Arnold Fanck (σ.σ.: Γερμανός πρωτοπόρος των mountain films, δηλαδή του κινηματογραφικού είδους που επικεντρώνεται στην ορειβασία και στη μάχη του ανθρώπου με τα φαινόμενα της φύσης), παρατηρούσε τους εικονολήπτες και έτσι μάθαινε. Επίσης είχε το ταλέντο να γνωρίζει ποιος είναι ο κατάλληλος άνθρωπος για την κάθε δουλειά. Είναι μέρος της καλής σκηνοθεσίας και αυτό. Πχ αυτός είναι καλός για τον πρόλογο της ταινίας, αυτός είναι καλός για ένα πλάνο ταξιδιού κλπ. Ήταν όμως μια πολύ κακή συγγραφέας, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
Και φυσικά, ήξερε ότι ο Χίτλερ θα την υποστήριζε με κάθε τρόπο. Και υπήρχε μια παράξενη συμπάθεια. Σκεφτείτε ακόμα όταν ο Γκέμπελς την μπλόκαρε και της είπε ότι δεν θα πάρει άλλα χρήματα, καθώς παίρνει ήδη αρκετά. Πήγε στον Χίτλερ, έκλαψε και πήρε αυτό που ήθελε. Πάντα πετύχαινε αυτό που ήθελε. Δεν ήταν καλή σε μια μακροπρόθεσμη στρατηγική, αλλά ήταν πολύ καλή στην τακτική προσέγγιση. Και είχε πολλή ενέργεια. Και αυτό ήταν μέρος της επιτυχίας της. Και ήταν πραγματικά μια πρόκληση. Μια γυναίκα σκηνοθέτης, που δεν ήταν η μόνη σε αυτά τα χρόνια αλλά πέτυχε αυτό που ήθελε. (15:22) Και αυτό είναι επίσης η ερμηνεία μιας καλής ηθοποιού. Μερικές φορές είναι το θύμα, μερικές φορές φωνάζει και μερικές κλαίει. Να χρησιμοποιήσει δηλαδή ό,τι είναι χρήσιμο για να πάρει αυτό που θέλει.
Το «Riefenstahl» θα προβάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες από τις 16 Οκτωβρίου.
Η ετήσια διοργάνωση της Ταινιοθήκης της Ελλάδος επιστρέφει από 3 έως 18 Δεκεμβρίου - Μπείτε στην κλήρωση για να κερδίσετε εισιτήριο για όλο το φεστιβάλ
Μια κατασκότεινη αλληγορία για τη μητρότητα, τον γάμο και την εύθραυστη ψυχική υγεία που μόνο κατά διαστήματα γίνεται ουσιώδες ή αποτελεσματικό ως προς τους στόχους που θέτει.
