Oι X & Y (Ξένια Καλπακτσόγλου, Poka-Yio) και ο Nicolas Bourriaud, επιμελητές της τρίτης Μπιενάλε «Μονόδρομος», μας καλούν σε κτίρια της πόλης γεμάτα ιστορία
Από 23/10 έως 11/12 οι X & Y (Ξένια Καλπακτσόγλου, Poka-Yio) και ο Nicolas Bourriaud, επιμελητές της τρίτης Μπιενάλε «Μονόδρομος», μας καλούν σε κτίρια της πόλης γεμάτα ιστορία για να μας μυήσουν στην αιχμηρή, πολιτική ματιά της τέχνης μέσα από ένα καλλιτεχνικό δίκτυο συνεργασίας που βάζει στο παιχνίδι κι εμάς. Η ΑTHENS VOICE είναι χορηγός επικοινωνίας.
Κατεύθυνσή μου η Αχαρνών, αριθμός 8. Δύσκολη πια κατεύθυνση, δεν πρόκειται και για κανένα φοβερό νέο. Δώδεκα το μεσημέρι περνάω μέσα απ’ τα Εξάρχεια ημέρα απεργίας Μέσων Μαζικής Μεταφοράς και της ΠΟΕ ΟΤΑ – βλ. σκουπίδια στους δρόμους εδώ κι μια εβδομάδα. Το τέρμα της Σόλωνος έχει σχεδόν καταργηθεί από τα έργα φυσικού αερίου – περνούν μόνο οι πεζοί και αυτοί… ως εκ θαύματος. Το χάλι «κορυφώνεται» στην Πατησίων. Πολυτεχνείο και Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι περικυκλωμένα από την πρέζα και η Σοφοκλέους στην οποία βαδίζω για την Αχαρνών είναι ίδια με το Μπρονξ. Επαίτες με απλωμένα χέρια, Πακιστανοί να γεμίζουν καρότσια με επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία σκουπίδια, χρήστες ναρκωτικών να λυγίζουν στα πεζοδρόμια κι ύποπτες φάτσες έτοιμες να ψειρίσουν υποψήφια θύματα. «Ποια Μπιενάλε και ποια σύγχρονη τέχνη» σκέφτομαι, «εδώ η πόλη καταρρέει και τα κορυφαία πολιτιστικά της σύμβολα –η Τριλογία, το Εθνικό Μουσείο, το ΕΜΠ– έχουν πολτοποιηθεί μέσα σε ένα βάρβαρο τοπίο που εξαπλώνεται ραγδαία στην πόλη. Το κέντρο της Αθήνας τείνει να καταργηθεί για τους πολίτες. Ποια τέχνη ακριβώς;».
«Η τέχνη που δείχνει με το δάχτυλο τι ακριβώς ζούμε αυτή τη στιγμή στους κόλπους της» θα μου πει λίγα λεπτά αργότερα η βοηθός των επιμελητών Ελεάννα Ποντικάκη στο γραφείο της Μπιενάλε. Όπως είπε κι ο Έζρα Πάουντ, «κάθε σπουδαία τέχνη γεννιέται από τη μητρόπολη». Και μιλάει γι’ αυτήν όταν χρειάζεται – αυτό έχει επιλέξει να πράξει η φετινή, τρίτη κατά σειρά Μπιενάλε της Αθήνας.
«Ο “Μονόδρομος” είναι το κλείσιμο της τριλογίας. Στο Destroy Athens το 2007 υπήρχαν ψήγματα της τωρινής κατάστασης, αλλά κανείς δεν φανταζόταν πού θα φτάναμε, τι θα αντικρίζαμε αυτή τη στιγμή. Το Destroy εξερευνούσε την πόλη και τα στερεότυπα, την κατάστασή μας μέσα στο άστυ. Σε αυτή την Μπιενάλε το θέμα φεύγει από το ατομικό επίπεδο και περνάει στο συλλογικό. Από αυτή την άποψη, η τωρινή Μπιενάλε μιλάει πιο ειλικρινά απ’ όλες. Είναι μια Διεθνής Έκθεση Σύγχρονης Τέχνης που θέλει να δείξει ό,τι ζούμε αυτή τη στιγμή». Στην ουσία, οι τρεις επιμελητές εμπνεύστηκαν από τη ζωή και το έργο του Γερμανοεβραίου μαρξιστή φιλόσοφου Walter Benajamin και το ομώνυμο βιβλίο του «Μονόδρομος» για να μιλήσουν για τη συνεχιζόμενη παγκόσμια κοινωνικοπολιτική και οικονομική κρίση. Στην αφήγησή τους –σημείο αναφοράς πάνω στο οποίο θα δομηθεί η έκθεση– ο Μικρός Πρίγκιπας του Εξυπερύ, ως η αθώα πλευρά του στοχαστή, συναντιέται αναπάντεχα με τον Μπέντζαμιν.
Και πώς θα φάνει αυτή η διερεύνηση του ελληνικού πολιτισμού και των στερεοτύπων του σε σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα; Με τη δημιουργία ενός καλλιτεχνικού δικτύου συνεργασίας (με συλλογικότητες, επιμελητές, θεωρητικούς τέχνης και περισσότερους από 120 καλλιτέχνες διαφορετικών γενεών, από τον Βλάση Κανιάρη και τον Γιώργο Βακιρτζή μέχρι τον Παναγιώτη Χανδρή και τον Βαγγέλη Βλάχο) που θα «απλώσουν» δράσεις και έργα στους «τόπους του εγκλήματος» – στη Διπλάρειο Σχολή, στην decadence πλατεία Θεάτρου, και στα Μουσεία του Πολιτισμικού Οργανισμού του Δήμου Αθηναίων στο Πάρκο Ελευθερίας.
«Τα κτίρια θα μείνουν ως έχουν, ακριβώς για να τονίσουμε την κατάστασή τους. Στη Διπλάρειο (που χτίστηκε το 1932), συνθήματα, graffitis και σημάνσεις δεν θα πειραχτούν εσκεμμένα. Η σχολή, η οποία λειτούργησε για περισσότερο από 45 χρόνια και τώρα ρημάζει, είναι ένα τρανταχτό παράδειγμα του πολιτισμού μας αυτή τη στιγμή – ένας πολιτισμός υπό κατάρρευση».
Τα κτίρια είναι οι βασικοί σταθμοί των επιμελητών, όπως λέει η Ελεάννα «είναι τα ίδια τα έργα». Τα εκθέματα, μαζί με αρχειακό υλικό από αυτούς τους χώρους, βρίσκονται σε απόλυτη συνάρτηση με τα κτίρια. Τα οποία θα παίρνουν το θεατή απ’ το χέρι και θα τον βάζουν μέσα στο νόημα. Θα του λένε ότι εκτός από τον πολιτισμό καταρρέουν και η ελληνική ιστορία και εκπαίδευση. Και αυτό θα του το αφηγούνται μέσα από την ιστορία συγκρότησης του ελληνικού κράτους. «Ο “Μονόδρομος” βέβαια, δεν δίνει απαντήσεις για ό,τι συμβαίνει τώρα, το υποδεικνύει όμως» λέει η Ελεάνα.
Φεύγοντας από τη χαοτική Αχαρνών σκέφτομαι τα εξής για την έννοια του μονόδρομου: η Αθήνα γέμισε μονόδρομους – είναι πολλά αυτά που δεν προχωράνε πια σε αυτή την πόλη. Αλλά και οι λύσεις, οι δράσεις και η κινητοποίηση είναι μονόδρομος.
Τι θα δούμε μέσα στα κτίρια;
«Για εμάς ξεχωρίζει ιδιαίτερα η ταινία του Κώστα Σφήκα, “Αλληγορία”, με έντονη κριτική στη θρησκεία» λέει η Ελεάννα. «Όταν είδαμε το φιλμ το 1986 νομίζαμε ότι βλέπαμε animation. Τα σκηνικά είναι χειροποίητα. Το ίδιο και η ταινία “Από το αίμα των αγαλμάτων” του Τώνη Λυκουρέση από το 1982. Μια παρανοϊκή επιμελήτρια τέχνης –την υποδύεται η Βέρα Κρούσκα– κάνει κάθε βράδυ έρωτα με τα αγάλματα. Ένα από αυτά τα βράδια μπαίνουν και κάτι τρελοί από ένα ίδρυμα μέσα στο μουσείο κι αρχίζει η παράνοια. Όπως καταλαβαίνεις, η ταινία θέτει πολλά ερωτήματα – τι είναι το μουσείο, τι είναι η τέχνη, τι είναι η αστυνομία... Το φιλμ θα παίζει με τη μορφή video art σε συνεχόμενη προβολή». Η έντονη κριτική στα ελληνικά στερεότυπα θυμίζει πρακτικές ρεπορτάζ – η τέχνη εδώ μοιάζει να χρησιμοποιείται ως ενημερωτικό όπλο...
«Ακριβώς αυτός πρέπει να είναι ο ρόλος της τέχνης τώρα. Να σου λέει “κοίτα πού βρισκόμαστε”» σχολιάζει η επιμελήτρια και διευθύντρια επικοινωνίας της Μπιενάλε Δέσποινα Σεβαστή. Ίσως γι’ αυτό και στην έκθεση χρησιμοποιείται άλλο ένα όπλο της κριτικής – η ειρωνεία. Γιατί τι άλλο μπορεί να υποδηλώνουν οι τουριστικές αφίσες του Μιχάλη Κατζουράκη για τον ΕΟΤ και τη ΔΕΘ με θέμα μια ειδυλλιακή Ελλάδα που σήμερα μόνο ως ανέκδοτο μπορεί να ακουστεί; Υπάρχουν ακόμα οι Αγανακτισμένοι στο Σύνταγμα – κεφάλια ανοιγμένα και ελληνικές σημαίες, δακρυγόνα και γκλομπ, φωτογραφημένα με το ακαριαίο διεισδυτικό βλέμμα του Σπύρου Στάβερη. Υπάρχουν τα χαρτόκουτα (των άστεγων, των σκουπιδιών που κυλάνε στο δρόμο) φτιαγμένα από μάρμαρο.
Τα πολύ ιδιαίτερα γλυπτά του Ανδρέα Λόλη είναι σύμφωνα με την Ελεάννα «γεμάτα ειρωνικούς συμβολισμούς. Το πεντελικό μας μάρμαρο, το υλικό που φτιάχτηκε η Ακρόπολη και τα αρχαία μας, όλη αυτή η χαμένη δόξα έχει πάρει τη μορφή ενός μαρμάρινου χαρτόκουτου». Είναι επίσης οι φωτογραφίας της Caroline May, η οποία εστιάζει στην εγκατάλειψη – βλ. την υπέροχη φωτογραφία με τα Λουτρά της Κυλλήνης και το ερειπωμένο αριστουργηματικό κτίριο του 1940 εντός τους. Eνδιαφέρον προκαλεί και η είδηση ενός άπαιχτου φιλμ του Γιάννη Οικονομίδη (σκηνοθέτης της ταινίας «Σπιρτόκουτο»). Ο εικαστικός Νίκος Χαραλαμπίδης με τη σειρά του προσκάλεσε και άλλους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν έργα με θέμα τις σημερινές μορφές δημοκρατίας… «και κατά πόσον αυτές έχουν καταλήξει να λειτουργούν ως φασιστικά καθεστώτα» συμπληρώνει η Ελεάννα. Ούτε η γραφειοκρατία γλιτώνει το σχόλιό της. Η ομάδα Under Construction παίρνει παλιά γραφεία στρατιωτικών και τα παρατάσσει σε μια αυστηρή σειρά – τα βλέπεις και το τέρας της Δ.Ο.Υ. εμφανίζεται μπροστά σου ολοζώντανο. Ενδιαφέρουσα ακούγεται και η ιδέα του Josef Robakowski, ο οποίος από το ’79 μέχρι το ’99 βιντεοσκοπούσε από το παράθυρο του σπιτιού του την καθημερινότητα – άνθρωποι, δρόμοι και κτίρια που σταδιακά μεταμορφώθηκαν από τη ροή του χρόνου.
Πού στεγάζεται;
Πάρκο Ελευθερίας: Σχεδιάστηκε το 1960 από τον αρχιτέκτονα Βοκοτόπουλο. Εντός του βρίσκεται άγαλμα του Βενιζέλου φιλοτεχνημένο από τον Γιάννη Παππά. Πίσω από το άγαλμα υπάρχει συγκρότημα κτιρίων που χρησιμοποιήθηκε από το 34ο Σύνταγμα στους Βαλκανικούς πολέμους (λέγεται ότι ο Βενιζέλος έστελνε εκεί τους στρατιώτες πριν φύγουν για τον πόλεμο). Κατά τη διάρκεια της Χούντας τα κτίρια αυτά χρησιμοποιήθηκαν από τη στρατιωτική αστυνομία. Πολλοί Έλληνες ανακρίθηκαν και βασανίστηκαν εδώ.
Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου: Ιδρύθηκε το 1986 και οι συλλογές του αποτελούνται από προσωπικά αντικείμενα του πολιτικού κι αντικείμενα που σχετίζονται με τη ζωή του – έγγραφα, φωτογραφίες, πορτρέτα.
Οι σχολές μέσα στη Διπλάρειο Σχολή: Ξυλογλυπτική, Πιλοποιία, Κοπτική, Πλαστική, Μηχανουργικών Σχεδιαγραμμάτων, Ξυλουργικών/Ηλεκτρολογικών/Γραμμικών και Γεωμετρικών σχεδίων, Επιπλοποιίας, Ελεύθερου Σχεδίου κ.ά. Καθ’ όλη τη διάρκεια λειτουργίας των σχολών (από το 1892 που ιδρύθηκε) εκπαιδεύτηκαν εδώ περισσότεροι από 65.000 τεχνίτες όλων των ειδικοτήτων.
Μονόδρομος: Ο διανοητής Walter Benjamin έγραψε αυτό το έργο το 1928. Στην ουσία πρόκειται για μια πεσιμιστική αποτίμηση της Ιστορίας η οποία καθώς προχωρά γίνεται ερείπια. Η πόλη του Benjamin στην ανατολή του καπιταλισμού είναι γεμάτη αγχωμένους δρόμους, ο χρόνος του ανθρώπου συρρικνώνεται δραματικά ενώ η επικοινωνία των ανθρώπων αρχίζει να νοσεί.
X&Y
Είναι άθλος να διοργανώνεις μια Μπιενάλε, πόσο μάλλον σε εποχή βαθιάς κρίσης. Ο Poka-Yio και η Ξένια Καλπακτσόγλου με την επιμονή τους κράτησαν ζωντανό το όραμά τους. Η A.V. μίλησε μαζί τους.
Το «oυστ» του Συντάγματος δίπλα σε ένα έργο του Θεόφιλου για την επανάσταση του 1821. Βιώνουμε μια τρελή πορεία προς την καταστροφή που παρουσιάζεται προδιαγεγραμμένη και αναπόφευκτη, αφήνοντας έτσι πολύ μικρό περιθώριο αντίδρασης. Σε αυτή τη νομοτέλεια του τέλους προσπαθούμε να επιτεθούμε με το «Μονόδρομο». Ταυτόχρονα, τώρα που η προσοχή του παγκόσμιου κοινού είναι στραμμένη σε αυτό που έχει τιτλοφορηθεί ως «Η Ελληνική Κρίση», αναζητούμε τι είναι αυτό που καθορίζει τελικά την ταυτότητά μας σε σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα και την ιστορία της συγκρότησης του ελληνικού κράτους, γιατί σίγουρα δεν είναι τα εξώφυλλα του γερμανικού περιοδικού «Focus».
Θα γίνει η Μπιενάλε φέτος;
Πριν από την πρώτη Μπιενάλε όλοι ρωτούσαν αν θα γίνει, πριν τη δεύτερη αν θα ξαναγίνει, κι έτσι φτάσαμε στο «Μονόδρομο». Η παθητική, παραδομένη αστική διανόηση δεν κάνει ένα βήμα μπροστά, στέκεται μουδιασμένη μπροστά στο χαμό, ανάσκελα. Ούτε μια στιγμή δεν σκεφτήκαμε να σταματήσουμε και ας είχαμε δεκάδες φιλικές παροτρύνσεις για το αντίθετο. Είναι δυνατόν να σταματήσουμε τώρα; Η 3η Μπιενάλε της Αθήνας ανοίγει στις 23 Οκτωβρίου.
Τι θα δούμε στην 3η Μπιενάλε της Αθήνας;
O «Μονόδρομος» σχολιάζει ποικίλες δομές (εθνικές, ιστορικές, πολιτικές, πολιτιστικές, εκπαιδευτικές κ.ά.) και την «κοινωνιολογία των οργανισμών», η οποία αρχικά υπογραμμίζεται από την επιλογή των εκθεσιακών χώρων. Τα κτίρια της φετινής Μπιενάλε είναι οι κύριοι πρωταγωνιστές της. Για πρώτη φορά ανοίγει ένας από τους πιο μυστηριώδεις και ατμοσφαιρικούς χώρους στο κέντρο της Αθήνας, το κτίριο της Διπλαρείου Σχολής. Είναι ένα εμβληματικό αρχιτεκτόνημα που καταλαμβάνει ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο ακριβώς πίσω από τη Βαρβάκειο και στέκει σαν φάντασμα, χωρίς να το προσέχουμε και χωρίς να γνωρίζουμε πώς είναι το εσωτερικό του. Παράλληλα, οι περισσότερο γνωστοί χώροι του Πάρκου Ελευθερίας στους οποίους φιλοξενείται η έκθεση, σε συνεργασία με τον Πολιτισμικό Οργανισμό του Δήμου Αθηναίων, έχουν σαφείς αναφορές στη μοντέρνα ελληνική ιστορία. Θα δείτε έργα τέχνης δίπλα σε αρχεία, φωτογραφικά ντοκουμέντα και ιστορικά αντικείμενα, ενταγμένα σε μια αφηγηματική «σκηνοθεσία». Όσοι έχουν επισκεφθεί τις δύο προηγούμενες διοργανώσεις της Μπιενάλε της Αθήνας θα δουν φέτος κάτι εντελώς διαφορετικό. Η Ελλάδα είναι μια κατεστραμμένη χώρα και θα έχει μια «κατεστραμμένη» Μπιενάλε, ένα «Μουσείο υπό κατάρρευση». Ο «Μονόδρομος» αποτελεί το τελευταίο μέρος της τριλογίας που ξεκίνησε με τις Destroy Athens 2007 και Heaven 2009. Είναι η τελευταία μας επιμέλεια σε αυτό το πλαίσιο, «το τελευταίο μας χτύπημα».
Σήμερα όλος ο κόσμος βρίσκεται στο δρόμο. Η μαζικότητα, η συμμετοχή, οι συλλογικότητες είναι μερικά από τα προτάγματα της εποχής. Η τέχνη πώς συμμετέχει σε αυτά;
Ολόκληρη η 3η Μπιενάλε είναι μια «παράλληλη εκδήλωση» του χαμού που γίνεται στη χώρα μας. Νέες μορφές τέχνης και νέες πρακτικές επιμέλειας, που δεν θα ήταν αποδεκτές πριν από μερικά χρόνια, έχουν έρθει στο προσκήνιο. Η σύγχρονη τέχνη πλησιάζει το θεατή, κάνει τον ίδιο θέμα και αντικείμενο, του δίνει τη δυνατότητα να μιλήσει, να φωνάξει, να συμμετέχει. Επίσης η αφηγηματική δομή της έκθεσης δένει έργα και κτίρια με έναν τρόπο που καταλύει την απόσταση του θεατή με τους ουδέτερους εκθεσιακούς χώρους.
Τέχνη στην εποχή της κρίσης;
Η τέχνη δεν είναι είδος πολυτελείας. Κρίση είναι κυρίως η αποτυχία του Λόγου να αντισταθεί σε ένα τεχνοκρατικό γαϊτανάκι αυτοεκπληρούμενης καταστροφής. Σε ιδιαίτερες συνθήκες πίεσης και θερμοκρασίας δημιουργούνται ιδιαίτερα, σπάνια αποτελέσματα. Τι είδους τέχνη μπορεί να γεννηθεί σήμερα; Για αρχή πιστεύουμε πως δεν μπορεί να κυριαρχεί η άνευρη, θεσμική τέχνη προηγούμενων δεκαετιών. Επίσης, η εποχή του cool έχει περάσει ανεπιστρεπτί.
Ποια είναι η υποστήριξή σας από το κράτος φέτος;
Τα τελευταία πέντε χρόνια μάθαμε από πρώτο χέρι την ιδιαίτερη φύση του ελληνικού Δημοσίου. Έχουμε καταλάβει πια ότι δεν υπάρχει κανένα «μεσομακροπρόθεσμο» πρόγραμμα και κυρίως κανένας σχεδιασμός που να περιλαμβάνει οργανική συσχέτιση ιδιωτικού και δημόσιου τομέα. Η ελληνική εκδοχή του Μπέκετ ή το γνωστό από τον Άννα στον Καϊάφα. Τα ίδια πρόσωπα που κάποτε έλεγαν «δεν είναι δική μας αρμοδιότητα», σήμερα λένε με τον ίδιο ακριβώς τόνο «δεν υπάρχουν χρήματα». Φυσικά δεν υπάρχουν χρήματα, άρα πρέπει να βρει κανείς διεξόδους και να προχωρήσει με συνέργειες. Είναι η στιγμή που ο καθένας εφευρίσκει τους πιο απίθανους τρόπους για να επιβιώσει, τσαλακώνοντας την εικόνα του, χάνοντας τη βολή του και κάνοντας κάθε είδους θυσίες. Το ίδιο απαιτούμε από τους δημόσιους φορείς, να κάνουν την υπέρβαση και να σχεδιάσουν ανέξοδες αλλά αποτελεσματικές λύσεις, όχι να κρύβονται πίσω από το Πρωτόκολλο. Μακάρι να υπήρχαν οι κατάλληλοι θεσμοί ώστε να μην καταλήγει η ενασχόληση με τον πολιτισμό μια επικίνδυνη αποστολή χωρίς κασκαντέρ.
7°
