Γιατί ονομάζεται «νέος» ο πόλεμος στα σύνορα της Ελλάδας και γιατί «ασύμμετρος»; Η Έφη Λαμπροπούλου γράφει για τη στρατηγική του Ερντογάν.
Η κατάσταση στο Έβρο και αυτή που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου, με μεγαλύτερη ένταση τώρα, είναι πόλεμος της Τουρκίας εναντίον της Ελλάδας. Ο πόλεμος δεν κηρύχτηκε τώρα, αλλά από το 2015 ή ίσως και πιο πριν. Τώρα εντείνεται περισσότερο, πρώτον για τους λόγους που έχουν αναλύσει πολιτικοί επιστήμονες και αφορούν τις πολιτικές επιδιώξεις και τα προβλήματα της Τουρκίας στη Συρία και, δεύτερον, διότι η κυβέρνηση και η πλειοψηφία του πολιτικών κομμάτων της Ελλάδας για πρώτη φορά αντιδρούν έχοντας την υποστήριξη του μεγαλύτερου μέρους των πολιτών. Σκεπτόμενοι ειδικοί, αρκετοί πολίτες και ελάχιστοι πολιτικοί τόνιζαν από καιρό την αυξανόμενη απειλή και την καθοδηγουμένη μετανάστευση, όμως η αντίδραση, επίσημη και ανεπίσημη ήταν αρνητική.
Ο πόλεμος που εξελίσσεται στα σύνορα της Ελλάδας ανήκει στους «νέους» πολέμους, είναι ένας ασύμμετρος, αλλιώς υβριδικός πόλεμος, και δεν είναι καν απειλή. Στους νέους πόλεμους η οργανωμένη ψυχολογική και φυσική βία διαπλέκεται με την εγκληματική δράση και την εμπορευματοποίησή της. Σ’ αυτή την επίθεση που δέχεται η Ελλάδα και σε οποιαδήποτε επίθεση ανά τον κόσμο δεν μπορούν να ισχύουν όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της εκάστοτε μορφής πολέμου. Γιατί όμως ονομάζεται «νέος» αυτός ο πόλεμος και γιατί «ασύμμετρος»;
Παλαιοί πόλεμοι και εμφύλιοι πόλεμοι. Ο Γερμανός θεωρητικός του πολέμου Clausewitz χαρακτήρισε τον πόλεμο «χαμαιλέοντα», διότι μπορεί να αλλάζει όψεις ανάλογα με τις περιστάσεις. Γι’ αυτό, είναι δύσκολο να προσδιορισθούν με ακρίβεια τη σημερινή εποχή, με την πολυπλοκότητα που παρουσιάζει, οι παράγοντες οι οποίοι διαφοροποιούν μια ένοπλη σύγκρουση από έναν πόλεμο, από έναν εμφύλιο και, για πολλούς, από την τρομοκρατία. Οι μορφές συλλογικής βίας είναι πάντα εξαρτημένες από την εποχή που διαδραματίζονται, από τους συμμετέχοντες, το είδος των μέσων που αυτοί διαθέτουν και τους στόχους τους.
Ο κλασικός ορισμός του πολέμου αφορά τη σύγκρουση δύο ή περισσότερων κυρίαρχων κρατών τα οποία κάνουν χρήση όπλων. Τα κυρίαρχα κράτη διαθέτουν το μονοπώλιο εξουσίας στο εσωτερικό τους προσδιορίζοντας ποιος είναι πολιτικά φίλος και ποιος εχθρός. Το δικαίωμα για την κήρυξη και διεξαγωγή του πολέμου ανήκε στο κυρίαρχο κράτος και μόνον όταν παραβιάζονταν τα σύνορά του. Τότε νομιμοποιούνταν πράξεις βίας (jus ad bellum).
Ο στρατός εξυπηρετεί την άμυνα του κράτους και αποτελεί εργαλείο για τη διεξαγωγή των πολέμων. Η διοίκησή του –πολιτική, οικονομική– είναι κεντρική. Οι ένοπλες επιχειρήσεις έχουν κάποια χρονική διάρκεια, οι συγκρούσεις δεν είναι αυθόρμητες και περιστασιακές και υπακούσουν σε κανόνες (jus in bellum). Παρεκκλίσεις – π.χ. παραβίαση από στρατιωτικές ομάδες της προσωρινής παύσης των εχθροπραξιών – τιμωρούνται με βάση το εσωτερικό δίκαιο. Οι πόλεμοι έχουν σκοπό να εξαναγκάσουν τον αντίπαλο, το εχθρικό κράτος, εφόσον ηττηθεί να υποταγεί στη θέληση του νικητή. Έτσι εκπληρώνεται ο πολιτικός στόχος του πολέμου. Ενώ στο παρελθόν καταστροφές και λεηλασίες ήταν διαδεδομένα μέσα για την αποδυνάμωση του εχθρού και τη λήξη του πολέμου, στον κλασικό πόλεμο το τέλος του κρίνουν οι μεγάλες μάχες.
Απαραίτητο συμπλήρωμα του κλασικού ορισμού του πολέμου είναι του εμφυλίου. Ενώ στην περίπτωση των εχθροπραξιών μεταξύ κρατών μπορεί να υπάρχει τοπικός περιορισμός της βίας εάν τα εμπόλεμα κράτη απέχουν μεταξύ τους γεωγραφικά, στον εμφύλιο οι εχθρικές κοινότητες βρίσκονται στην ίδια χώρα, στον ίδιο τόπο. Η έναρξη και η λήξη ενός εμφυλίου δεν είναι συγκεκριμένη όπως στον πόλεμο μεταξύ κρατών. Ο εμφύλιος πόλεμος λήγει όταν επιτευχθεί για παράδειγμα, η αυτονομία, όταν εξασφαλισθεί η πολιτική συμμετοχή ή όταν καμφθεί η αντίσταση των ανταρτών.
Οι «νέοι» πόλεμοι. Μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου μειώθηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ των κρατών, ενώ αυξήθηκαν εντός των κρατών σε συγκεκριμένες περιοχές του πλανήτη. Oι εν λόγω συγκρούσεις θεωρούνται μορφή των «πολέμων χαμηλής έντασης» (low intensity conflicts ή wars). Ο όρος διατυπώθηκε την περίοδο του «Ψυχρού πολέμου» για τις μικρότερης έκτασης εχθροπραξίες που ελάμβαναν χώρα εκείνη την περίοδο, σε αντιδιαστολή με τη υποβόσκουσα σύγκρουση ανατολικού – δυτικού Μπλοκ. Ονομάζονται ακόμη, «μικροί», «ασύμμετροι» ή «μοριακοί» πόλεμοι.
Στους μοριακούς ή ασύμμετρους πολέμους δεν ακολουθούνται συγκεκριμένοι κανόνες, κωδικοποιημένοι ως δίκαιο του πολέμου. Δεν χρησιμοποιείται πολλές φορές οργανωμένος στρατός, αλλά ποικίλες ομάδες, ενόπλων και μη, που εξυπηρετούν τους δικούς τους καθαρά ιδιοτελείς σκοπούς. Αυτές ελέγχονται και μπορούν να υποκινούνται με την επίφαση εθνικιστικών, θρησκευτικών ή ανθρωπιστικών σκοπιμοτήτων. Σ’ αυτούς τους πολέμους υπάρχει πληθώρα διαπλεκόμενων συμφερόντων –κρατικών, παρακρατικών, ιδιωτικών, υπερεθνικών– και ομάδων που τα εκπροσωπούν. Έτσι εξηγείται το ότι δεν τελειώνουν γρήγορα, αφού οι ομάδες συνδέουν τα κέρδη τους με τον πόλεμο και όχι με την ειρήνη. Στον ασύμμετρο πόλεμο δεν υπάρχουν συμβατικά και αντισυμβατικά όπλα, όλα είναι χρήσιμα και ιδίως εκείνα που μπορούν να πλήξουν την αξία, την αξιοπρέπεια, την ουσία της ύπαρξης του αντιπάλου. Η συγκεκριμένη μορφή σύγκρουσης αποσκοπεί στην οικονομική εξάντληση του αντιπάλου, τη φυσική ή ψυχολογική εξόντωση πληθυσμού και στρατού, όποιας μορφής, ώστε να αποδυναμώσει εμμέσως τις πολιτικές του επιδιώξεις.
Οι στρατηγικές ασυμμετρίας του Ερντογάν και των υποστηρικτών του εναντίον της Ελλάδας είναι οι μετανάστες και πρόσφυγες. Στην περίπτωσή μας δεν είναι ο στρατιωτικός οπλισμός του, διότι γνωρίζει ότι οι μετανάστες δεν μπορούν να πληγούν ή να «καταστραφούν» από τον αντίπαλο, ο οποίος υπακούει σε κανόνες διεθνούς και εσωτερικού δικαίου. Στην Ρουάντα το 1994, για παράδειγμα, το κύριο όπλο του πολέμου ήταν οι ανήκουστοι και αποτρόπαιοι βιασμοί τουλάχιστον 250 χιλ. γυναικών, οι ακρωτηριασμοί μελών και γεννητικών οργάνων. Το εργαλείο ήταν 20.000 παιδιά-στρατιώτες που πήραν μέρος στη γενοκτονία και στους βιασμούς.
Στους νέους πολέμους δεν υπάρχουν δεσμεύσεις από το διεθνές δίκαιο, ούτε συνθήκες ειρήνης. Η δυναμική τους βασίζεται στη διάρκειά τους, αφού με την ιδιωτικοποίηση της βίας και την εμπορική εκμετάλλευσή τους αποφέρουν κέρδη ή μπορούν να αυξήσουν τα πολιτικά οφέλη μιας ισχυρής πλευράς. Δεν διεξάγονται αποφασιστικές μάχες που θα κρίνουν το τέλος της σύρραξης, ο πόλεμος παρατείνεται όσο διατίθενται δυνάμεις πρόθυμες και ικανές να πολεμήσουν. Δεν βασίζονται στη νίκη, αλλά στη διατήρηση της έντασης της απειλής για να μπορεί η κάθε πλευρά να επιτυγχάνει αυτό που θέλει κάθε φορά. Μπορεί να υπάρχουν διαλείμματα, αλλά οι συγκρούσεις αναζωπυρώνονται μόλις εξασφαλισθούν οι αναγκαίοι πόροι. Δημιουργείται έτσι μια κοινωνική κατάσταση αναπαραγωγής της απειλής, της βίας και του πολέμου.
Τα στρατόπεδα προσφύγων αποκτούν μεγάλη σημασία γι’ αυτούς τους πολέμους. Διακινούνται λάφυρα, παράνομα αγαθά από στρατιώτες και πρόσφυγες σε συνεργασία με εγκληματικά δίκτυα. Δεν είναι καθόλου ο «σκουπιδοτενεκές του πολέμου», όπως υποστηρίζεται, αλλά η οπισθοφυλακή του πολέμου και τα «ενεργειακά» του αποθέματα, όπου η ανθρωπιστική βοήθεια και τα παιδιά χρησιμεύουν στη διατήρησή του. Αυτό τον ρόλο επιτελούν οι μετανάστες για τον Ερντογάν εναντίον της Ελλάδας, με τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά στην πρώτη γραμμή, στη συνέχεια τους «ασυνόδευτους» νέους και στο τέλος τους άνδρες. Όσο γρηγορότερα το συνειδητοποιήσουμε τόσο καλύτερα για την χώρα, και είμαι σίγουρη ότι σ’ αυτήν τη δίνη ο ανθρωπισμός δεν θα χαθεί.
