Σαρωνικός, σαν κάλεσμα από το παρελθόν

Υπάρχουν τόποι που δεν τους βρίσκεις απαραίτητα σε τουριστικούς οδηγούς, αλλά σε βρίσκουν αυτοί, τη σωστή στιγμή. Την ώρα που αναζητάς κάτι βαθύτερο από μια ακόμα βόλτα, κάτι που να μιλά στην καρδιά και όχι απλώς στον φακό της κάμερας, κάτι που να εκπέμπει φως, τέχνη και δημιουργία όλα σε ένα.

Ανάμεσα σε λόφους, αμπέλια και αθέατα μονοπάτια των Μεσογείων και της Λαυρεωτικής, εκεί όπου η θάλασσα πολλές φορές είναι λίγο πιο μακριά ώστε οι πειρατές του χθες να μη φτάνουν αλλά αρκετά κοντά ώστε το βλέμμα να βρίσκει ανάσα στον ορίζοντα, ξεπροβάλλουν μικρά βυζαντινά θαύματα, ταπεινά και σιωπηλά. Είναι η γη του Σαρωνικού. Ναοί-μνημεία, καταφύγια της ψυχής, ξανακτισμένα ίσως πάνω σε ίχνη παλαιών ναών, παγανιστικών και χριστιανικών, με τα ίδια εκείνα τα πρώτα τους υλικά ως δομικά στοιχεία, σημεία γεωγραφίας, ιερότητας και επιβίωσης.

Σαν τον ναό των Ταξιαρχών στα Καλύβια. Μοιάζει απλός. Λιτός. Μα όταν πλησιάσεις και μπεις μέσα, θα δεις στα σωθικά του να κρύβεται ιστορία χιλιετιών. Από παλαιοχριστιανική βασιλική μέχρι την πιο σύγχρονη βυζαντινή με το τελευταίο στρώμα τοιχογραφιών να ανήκει στον 18ο αιώνα και αφορά τοιχογραφίες της σχολής του αγιογράφου Γ. Μάρκου. Στον πανηγυρισμό της 8^ης Νοεμβρίου, ο κόσμος θα βιώσει επίσης κι ένα «Κορμπάνι», ένα αρχαϊκό έθιμο ετοιμασίας και προσφοράς φαγητού (στιφάδο) που ακόμα επιβιώνει, προσαρμοσμένο στους ρυθμούς της πίστης. Όχι, δεν είναι φολκλόρ· είναι η ζώσα μνήμη ενός λαού που ευλαβείται και πανηγυρίζει, συντροφιά με φίλους και γείτονες, με κρεμμύδια και καζάνια, με πίστη και φροντίδα, για νεκρούς και ζωντανούς.

Λίγο παραδίπλα, στον μεσαιωνικό οικισμό των Εννέα Πύργων, μέσα σε ένα φυσικό τοπίο που θυμίζει πίνακα της λαϊκής φαντασίας, δεσπόζουν ο Άγιος Πέτρος και η Παναγία Μεσοσπορίτισσα. Δύο ναοί, δύο ψυχές μέσα στο ίδιο μεσαιωνικό τοπίο. Μην περιμένεις επιβλητικά οικοδομήματα. Σε περιμένουν όμως καρτερικά να σκύψεις στο κατώφλι τους, να κατέβεις με ταπεινότητα λίγα σκαλοπάτια και να σηκώσεις το βλέμμα σου ψηλά, προς τον τρούλο - εκεί όπου η σιγή είναι λειτουργία και το φως ευλογία. 

Δεν είναι μόνο η αρχιτεκτονική που καθηλώνει. Είναι η αίσθηση πως οι τοίχοι αυτοί θυμούνται. Τον κόπο των παλαιών, τις φωνές όσων έφυγαν, τις αγωνίες των καιρών. Οι τοιχογραφίες με τα φωτεινά χρώματα, άλλοτε λιγοστές, άλλοτε πυκνές σαν λόγος ιερός, μιλούν για την Άκρα Ταπείνωση, τη Δευτέρα Παρουσία, τη ζωή μιας μικρής κοινότητας με τις χαρές και τις αγωνίες της σε σκοτεινά αλλά και πιο φωτεινά χρόνια. Κι αν τα μάτια των αγίων απουσιάζουν, μη σκιάζεσαι. Είναι σα να προσεύχονται αδιαλείπτως. 

Στο Πάνειο Όρος, η Ζωοδόχος Πηγή μοιάζει με σημείο επαφής γης και ουρανού. Εκεί όπου η θέα κερδίζει τον αγώνα με τον αέρα και η γαλήνη κατακλύζει τα πάντα. Ακόμη κι αν δεν πιστεύεις, ίσως μπορεί και να νιώσεις, κάτι. Κι αυτό είναι ίσως η αλήθεια του τόπου. 

Ο Άγιος Γεώργιος Κουβαρά είναι ένα ζωντανό μάθημα αρχιτεκτονικής συνέχειας, χτισμένος σε τρεις φάσεις, με τοιχογραφίες που αρχίζουν από τον 13ο αιώνα και φτάνουν ως τον 18^ο. Με εικόνες της Δευτέρας Παρουσίας να αφηγούνται τη μεσαιωνική ψυχή της Αττικής, φόροι, αδικίες, γεωργική ζωή - όλα περνούν μέσα από τις εικόνες. Κι αν βρεθείς εκεί κάποιον Οκτώβρη με τα πρώτα κρύα, οι αιωνόβιες ελιές της αυλής θα σου δώσουν τους πιο ζουμερούς πρώτους καρπούς τους. 

Αν προχωρήσεις προς Κουβαρά, στη λεωφόρο προς το Πόρτο Ράφτη, επιβεβλημένη η στάση στον Άγιο Αθανάσιο. Μία μικρή μονή με το καθολικό της στο βάθος της αυλής, μία μονόχωρη βασιλική των μεταβυζαντινών χρόνων με δίκλινή ξύλινη στέγη που στηρίζεται σε τρία οξυκόρυφα τόξα. Εντοιχισμένα αρχαία και παλαιοχριστιανικά γλυπτά σε μεταφέρουν σε άλλες εποχές ενώ το εσωτερικό του είναι ολοζωγράφιστο με αξιόλογες τοιχογραφίες του έτους 1743. Ο μοναδικός κήπος της όμως είναι μία μικρή «Γεσθημανή» που θα καταλαγιάσει κάθε δύσκολη σκέψη και στιγμή σου. Τόπος παραδεισένιος.

Στον μέσα δρόμο από τα Καλύβια για την Ανάβυσσο, από τους μικρότερους ναούς του Σαρωνικού, ο Άγιος Παντελεήμονας, μοιάζει σαν όαση στο λαυρεωτικό σταυροδρόμι. Μεταβυζαντινός, χτισμένος πιθανότατα τον 17ο αιώνα, με καμαροσκέπαστη στέγη από σχιστόπλακες, μάρμαρο σακατεμένο στον χρόνο. αγιογραφίες και μια είσοδο που σε αναγκάζει να σκύψεις ευλαβικά για να μπεις. 

Μόλις προσπεράσεις τις Αλυκές Αναβύσσου και βρεθείς στο φυσικό κάλλος του «τόμπολου» του Αγίου Νικολάου, σ’ ένα τοπίο απαράμιλλης ομορφιάς, δεσπόζει για αιώνες η ταπεινή και πολύπαθη ύπαρξη του βυζαντινού ναού του Αγίου Νικολάου. Από την αρχαιότητα έως την Τουρκοκρατία, οι πέτρες αυτών των ναών γνώρισαν καταστροφές, ανοικοδομήσεις, προσευχές και σιωπές. Και όμως στέκουν ακόμη, σαν φύλακες ενός βαθύτερου πνεύματος λατρείας και ομορφιάς που συγκινεί και που δέχεται κάθε μέρα τη βούληση των ανθρώπων να ενωθούν ή να τελέσουν μυστήρια πίστης, εκεί δίπλα στη θάλασσα, σαν φάρος κόντρα στην ανάσα του μελτεμιού που σταθερά δροσίζει τον τόπο.

Κι αν η επιστροφή σε φέρει πάλι «από τον μέσα δρόμο» και τύχει να προσπερνάς το νεκροταφείο των Καλυβίων, ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος δεν προδίδει από έξω τη θαλπωρή του χώρου. Κι όμως, μέσα του, το φως και οι αρχαίοι κίονες που τον στηρίζουν με διαφορετικούς προσανατολισμούς, σου θυμίζουν ότι εδώ δεν έρχεσαι μόνο για να δεις, αλλά και για να νιώσεις κάτι ανώτερο.

Ο Άγιος Δημήτριος Τραπουριάς, η Αγία Τριάδα Καλυβίων, η Παναγία Μεσοσπορίτισσα του Λαυρεωτικού Ολύμπου, ο Άγιος Γεώργιος Παλ. Φώκαιας, η Ευαγγελίστρια Κουβαρά, ο Άγιος Νικόλαος Λαγονησίου, όλοι μικροί ναοί-φάροι της τοπικής θρησκευτικής και πολιτισμικής συνέχειας του Σαρωνικού τόπου.  Καθένας τους, ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό, αισθητικό και πνευματικό μνημείο στο πέρασμα των αιώνων. Όλα κουβαλούν τις μαρτυρίες τους από πολύ μακρινές εποχές και η ταπεινά αγέρωχη και ευλαβική τους παρουσία, σε αγγίζουν ειλικρινά. 

Σίγουρα θα έχετε ταξιδέψει σε μέρη διάφορα, σε μέρη ξένα και μακρινά ή πιο κοντά στη χώρα μας αναζητώντας κάτι διαφορετικό ή απλά ένα φυσικό κάλλος. Και όμως, ίσως δίπλα σας, ούτε μία ώρα δρόμο από την Αθήνα, υπάρχουν μνημεία που σου θυμίζουν πως τόποι τόσο κοντά στη σύγχρονη μητρόπολη της καθημερινότητας είναι λόγοι για να αποδράσετε διαφορετικά και να αγγίξετε το άγιο και το ωραίο.

Οι βυζαντινοί αυτοί ναοί, που έχουν διαχρονικά αναστηλωθεί, συντηρηθεί και τελούν υπό τη διαρκή φροντίδα της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ανατολικής Αττικής, δεν είναι απλώς δείγματα μιας παλαιάς τέχνης· είναι μια ανοιχτή πρόσκληση επιστροφής στο μέσα μας, στην κοινότητα, στο φως που πέφτει νωχελικά πάνω στην πέτρα, στην εικόνα, στην ίδια τη ζωή. Είναι τόποι που προσμένουν επιστροφές. Σαν να μπαίνεις σε σπίτι αγαπημένων που σε περίμεναν καιρό. Γιατί μπορεί να είναι φτιαγμένα από πέτρα και μάρμαρο στη μέση του πουθενά, αλλά μπορεί να είναι και η απάντηση στην ερώτηση που δεν ήξερες καν πως ήθελες να κάνεις.