Μανουήλ Πανσέληνος: Ποιος ήταν στ’ αλήθεια ο μέγιστος των αγιογράφων;

Πού βρισκόταν το εργαστήριό του; Υπήρξε αυτόνομος, αυθύπαρκτος και μοναδικός καλλιτέχνης, ή μήπως το Μανουήλ Πανσέληνος δεν ήταν παρά το ψευδώνυμο με το οποίο αγιογραφούσε ένας άλλος διάσημος ζωγράφος της παλαιολόγειας Αναγέννησης, ονόματι Μιχαήλ Αστραπάς; Μήπως ήταν μοναχός στο Άγιον Όρος; Κι αν πάλι ήταν Θεσσαλονικιός, ποια ήταν η θέση του στην κοινωνία της εποχής και άραγε ποιος του ανάθεσε να αγιογραφήσει τα μεγαλειώδη τοιχογραφικά και φορητά έργα; «Τι απέριττη ομορφιά έχουν αυτές οι τοιχογραφίες του Πανσέληνου στο Πρωτάτο. Δίχως την επιτήδευση και τη μεγαλοστομία των δυτικών σύγχρονών του ζωγράφων θρησκευτικών παραστάσεων, εμβαθύνει ουσιαστικά, απόλυτα και απλά στην πνευματικότητα της εικονιζόμενης μορφής», δηλώνει ο Φώτης Κόντογλου, συνεπαρμένος από τις τοιχογραφίες Γέννηση, Βάπτιση, Νιπτήρας, Σταύρωση, Υπαπαντή, Προδοσία, Ανάσταση στον Ναό του Πρωτάτου στις Καρυές. Σπαράγματα έργων του Μανουήλ Πανσέληνο, βρίσκονται επίσης στη Μονή Βατοπαιδίου, στη Μεγίστης Λαύρας και στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, εντός του Αγίου Δημητρίου, στη Θεσσαλονίκη.

Το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου, μέσα στον ναό του Αγίου Δημητρίου, με τοιχογραφίες του Μανουήλ Πανσέληνου

Καλωσορίσατε σε ένα από τα καλύτερα κρυμμένα της βυζαντινής ζωγραφικής, όπου πρωταγωνιστεί ο Μανουήλ Πανσέληνος. Ξέρουμε για αυτόν πως έδρασε και μεγαλούργησε στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα, όμως μετά από τούτα τα λιγοστά, το χάος. Γράφει ο μοναχός και ζωγράφος Διονύσιος εκ Φουρνά στο εγχειρίδιο Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης: «Επαρακινήθηκα να πολυπλασιάσω το εμπιστευθέν παρά Κυρίου τούτο το μικρό τάλαντον, τουτέστι την ολίγην μοι ταύτην τέχνην, όπου μετά πολλού κόπου και χρόνου έμαθον σπουδάζοντας παιδιόθεν και μιμούμενος κατά το δυνατόν μοι τον εκ Θεσσαλονίκης δίκην σελήνης λάμψαντα κυρ Μανουήλ Πανσέληνον, από τε τας εικονισθείσας παρ’ αυτού ιεράς εικόνας τε και περικαλλείς ναούς εν τω αγιονύμω όρει τω Άθω. Όστις και λάμπων εις την ζωγραφικήν ταύτην επιστήμην ωσάν χρυσολαμπροκίνητος σελήνη, υπερηκόντισε και κατεκάλυψε με την θαυμαστήν τέχνην του όλους τους παλαιούς και νέους ζωγράφους, ως τον δείχνουσι σαφέστατα αι εν τοίχοις και πίναξιν υπ’ αυτού εικονισθίσαι εικόνες. Και τούτο θέλει το καταλάβει ο καθείς καλώτατα, οπού να μετέχη οπωσούν από την ζωγραφικήν, όταν επιμελώς τας στοχασθή και τας θεωρήση».

Ο Άγιος Μερκούριος και ο Άγιος Αρτέμιος, τοιχογραφία του Μανουήλ Πανσέληνου στο Πρωτάτο του Αγίου Όρους

Υπήρξε θρύλος, αυτό είναι σίγουρο, ο ζωγράφος του οποίου τα έργα οι ειδικοί τα συγκρίνουν με αυτά του Τζίοτο και του Ραφαήλ. Ειδικά το πρόσωπο του «Αναπεσών», παραπέμπει στα αναγεννησιακά αγγελούδια του δεύτερου ως προς τη φόρμα, τη γλυκύτητα του βλέμματος και την εσωτερική έκφραση της σκέψης. Με σήμα κατατεθέν τη βαθιά πνευματικότητα, την πλαστικότητα, τη δραματική έκφραση και τον ρεαλισμό και αποτυπώνοντας εντός του χριστιανικού κόσμου συγκινήσεις της αρχαιοελληνικής και ρωμαϊκής ζωγραφικής παράδοσης, ο Μανουήλ Πανσέληνος θεωρείται ο νούμερο ένα εκπρόσωπος της Μακεδονικής Σχολής. Τα βλέμματά του, ρεμβώδη και μελαγχολικά, παραπέμπουν και σε αιγυπτιακά Φαγιούμ. Οι πρασινωπές σκιές, το ρόδινο, το καστανό, το μελιτζανί και το κόκκινο χρώμα που χρησιμοποιεί στα βλέφαρα, στη μύτη ή στο ρουθούνι, τα υψηλά μέτωπα και τα αδρά χαρακτηριστικά, ορίζουν μια ολότελα προσωπική τεχνική που χαρίζει ζωντάνια έκφρασης και γλυπτικό χαρακτήρα, φωτεινότητα και κρυστάλλινη διαύγεια. Μα στο ερώτημα αν υπήρξε ποτέ αυτούσιος ή μήπως η υπογραφή Μανουήλ Πανσέληνος ήταν το alter ego ενός από τους Αστραπά και Καλλέργη, διάσημων και υπαρκτών εκπροσώπων της Μακεδονικής Σχολής της Θεσσαλονίκης, οι απαντήσεις θα δίνουν και θα παίρνουν και θα επιτείνουν το σασπένς. Ποιος Τόμας Πίντσον;