Πλατεία Συντάγματος: Η ιστορία της κεντρικής πλατείας της Αθήνας

Οι δύο μεγάλες, ιστορικές πλατείες της Αθήνας, Συντάγματος και Ομονοίας είναι απόλυτα συνυφασμένες με την ιστορία της πόλης αλλά και της Ελλάδας γενικότερα, από την εποχή του Όθωνα, μέχρι τα πρόσφατα χρόνια. Μεταξύ τους είχαν και εξακολουθούν να έχουν μεγάλες διαφορές. Η πλατεία Συντάγματος ήταν ανέκαθεν η πλατεία περιπάτου και συγκέντρωνε την αφρόκρεμα της αθηναϊκής κοινωνίας στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ού. Η πλατεία Ομονοίας, αν και αρχικά είχε μεγαλοαστικό χαρακτήρα, με πολυτελή καφενεία και κέντρα διασκέδασης και ήταν το κέντρο των ξενύχτηδων, των γλεντζέδων και των μποέμ τύπων της Αθήνας, αργότερα άρχισε να μαζεύει ετερόκλητο πλήθος, επαρχιώτες, αργόσχολους και εργάτες που έψαχναν για μεροκάματο.  

Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία αναπολούν τις δύο αυτές πλατείες όπως ήταν στην εποχή τους, οι νεότεροι ούτε καν μπορούν να τις φανταστούν πώς ήταν τότε εκείνο το σκηνικό και αρκούνται στις διηγήσεις και στις παλιές φωτογραφίες.

Πλατεία Συντάγματος, η δεύτερη μεγαλύτερη της Ελλάδας

Η Πλατεία Συντάγματος είναι η κεντρική πλατεία της Αθήνας και η δεύτερη μεγαλύτερη της Ελλάδας, μετά την πλατεία Σπιανάδα της Κέρκυρας και συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο με τις 100 μεγαλύτερες πλατείες του κόσμου. Ορίζεται από την λεωφόρο Αμαλίας και τις οδούς Βασιλέως Γεωργίου Α’, Σταδίου και Όθωνος. Βάσει δε της πλατείας Συντάγματος γίνεται η αρίθμηση των αθηναϊκών δρόμων. Η αρίθμηση κάθε δρόμου αρχίζει από την κοντινότερη προς την πλατεία άκρη του, με τους ζυγούς αριθμούς δεξιά.

[[{"fid":"838414","view_mode":"default","fields":{"class":"media-element file-default","data-delta":"19","format":"default","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_text[und][0][value]":"Πλατεία Συντάγματος το βράδυ. Άποψη προς την Βουλή των Ελλήνων"},"type":"media","field_deltas":{"19":{"class":"media-element file-default","data-delta":"19","format":"default","alignment":"","field_file_image_alt_text[und][0][value]":false,"field_file_image_title_text[und][0][value]":false,"field_text[und][0][value]":"Πλατεία Συντάγματος το βράδυ. Άποψη προς την Βουλή των Ελλήνων"}},"link_text":null,"attributes":{"class":"media-element file-default","data-delta":"19"}}]]

Μέχρι το 1834 η περιοχή αυτή της παρυφές της πόλης, ονομαζόταν Περιβολάκια και αργότερα μετονομάστηκε σε «Πλατεία Ανακτόρων», λόγω της λόγω της εγγύτητάς της με τα νεόδμητα ανάκτορα του Όθωνα – σημερινό κτίριο του Ελληνικού Κοινοβουλίου. Οφείλει το σημερινό όνομά της στο  Σύνταγμα, το οποίο αναγκάστηκε να παραχωρήσει ο Όθων στον συγκεντρωμένο μπροστά στα ανάκτορα ελληνικό λαό, μετά την επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843.

Άρχισε να διαμορφώνεται μετά το 1846 από τον Βαυαρό υπολοχαγό Χοχ, συνεργάτη του αρχιτέκτονα Λεό φον Κλένσε, ενώ τη δενδροφύτευσή της είχε αναλάβει η βασίλισσα Αμαλία. Χωρίστηκε σε δύο τμήματα – την πάνω πλατεία (ανατολικό τμήμα) η οποία μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα εξακολουθούσε να λέγεται «Πλατεία Ανακτόρων», ενώ σήμερα είναι γνωστή ως «Πλατεία Βουλής» ή «Άγνωστος Στρατιώτης», και την κάτω πλατεία (δυτικό τμήμα), την πλατεία Συντάγματος, γνωστή και ως πλατεία Βάκχου ή Κήπος των Μουσών. Τα δύο τμήματα είχαν μεταξύ τους μία υψομετρική διαφορά και ενώνονταν με μία μαρμάρινη σκάλα.

Όταν διαμορφώθηκε ο χώρος του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη, το πάνω μέρος αποκόπηκε από την υπόλοιπη πλατεία. Το Μνημείο κατασκευάστηκε το 1929-1930 από τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη και το κεντρικό του σημείο είναι μία παράσταση με τον νεκρό στρατιώτη, φιλοτεχνημένη από τον γλύπτη Φωκίωνα Ρωκ. Στις δύο πλευρές, αριστερά και δεξιά του μνημείου, βρίσκονται χάλκινες πλάκες πάνω στις οποίες αναφέρονται οι πολεμικές επιχειρήσεις στις οποίες είχε πάρει μέρος η Ελλάδα από το 1821 έως σήμερα.

Το Μνημείο φυλάσσεται επί 24ωρου βάσεως από τους στρατιώτες της Προεδρικής Φρουράς, τους Ευζώνους, με την αλλαγή φρουράς να γίνεται κάθε ώρα και ν’ αποτελεί ένα από τα ζωντανά αξιοθέατα της Αθήνας.

Η πλατεία, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία, υπήρξε χώρος διαδηλώσεων, κοινωνικών αναβρασμών και συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας, αρχής γενομένης από την 3η Σεπτεμβρίου του 1843, αργότερα τα «Πατριωτικά» (Νοέμβριος 1866) κ.α., αλλά και χώρος επισήμων εορταστικών τελετών, παρελάσεων και πανηγυριών.

Η πλατεία Συντάγματος έπαιξε από νωρίς και συνεχίζει να παίζει σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα των Αθηναίων. Ήταν τόπος συνάντησης, αγαπημένο μέρος κυριακάτικου περιπάτου και... μεγάλου νυφοπάζαρου, καθώς και μουσικών εκδηλώσεων. Αποτελεί δε το σημείο από το οποίο αρχίζει το εμπορικό κέντρο της πόλης, κυρίως προς την οδό Ερμού, αλλά και την οδό Σταδίου.    

Η αλλαγή του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της πλατείας Ομονοίας, προς το πιο λαϊκό και η γειτνίαση με τα ανάκτορα ήταν λόγοι προσέλκυσης της μεγαλοαστικής και κοσμικής αθηναϊκής κοινωνίας και από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισαν να κτίζονται τριγύρω εντυπωσιακά μέγαρα, πολυτελή ξενοδοχεία και καφέ-ζαχαροπλαστεία. Σε φωτογραφίες των δεκαετιών 1950 και 1960 βλέπουμε τα τραπεζάκια των καφενείων και των ζαχαροπλαστείων απλωμένα πάνω στην πλατεία και τους σερβιτόρους με τα άσπρα σακάκια και τα μαύρα παντελόνια και το παπιγιονάκι, που περνούσαν τρέχοντας, ανάμεσα από τα αυτοκίνητα, με τους δίσκους γεμάτους, για να εξυπηρετήσουν τους θαμώνες.

Γύρω από την πλατεία βρίσκονται μερικά αξιόλογα κτίρια, τα οποία γλύτωσαν την κατεδάφιση και αποτελούν «κοσμήματα» για την Αθήνα. 

Το κτίριο του Ελληνικού Κοινοβουλίου κτίστηκε το 1836 σε σχέδια του Βαυαρού αρχιτέκτονα Φρίντριχ φον Γκέρτνερ για ανάκτορα του Όθωνα. Είναι το μεγαλύτερο νεοκλασικό κτίριο της Αθήνας και χαρακτηρίζεται από μία λιτότητα αλλά και μία στιβαρότητα. Από το 1935 εκεί στεγάζεται το Κοινοβούλιο. 

Το ιστορικό ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», πρώην Μέγαρο Δημητρίου, είναι το κομψότερο και πολυτερέστερο της πρωτεύουσας, τοπόσημο της πόλης με το όνομά του να είναι απόλυτα συνδεδεμένο τόσο με την κοινωνικο-πολιτιστική ζωή της αστικής, αριστοκρατικής Αθήνας όσο και με κορυφαία γεγονότα της νεότερης ιστορίας.

Το Μέγαρο Πάλλη (Καραγεώργη Σερβίας 1 & πλ. Συντάγματος), είναι το μόνο κτίριο που διασώζεται, απ’ όσα βρίσκονταν απέναντι από τα τότε Ανάκτορα. Από τον εξώστη του κτιρίου μίλησε ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, μετά την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς, το 1944. Εκεί στεγάζεται σήμερα το πολυκατάστημα Public.

Στο σημείο αυτό αξίζει μία αναφορά για ένα κτίριο που υπάρχει στην πλατεία, το οποίο δεν είναι τόσο παλιό όσο αυτά που ήδη αναφέρθηκαν αλλά .... τα ‘χει τα χρονάκια του... και στο ισόγειό του είχε στεγαστεί το «Καφενείο του Αντωνιάδη», γνωστό στέκι εκπαιδευτικών. Πρόκειται για το επταώροφο κτίριο Γιάνναρου (Φιλελλήνων 1 & Όθωνος), του δημοσιογράφου και εκδότη της εφημερίδας «Εσπερινή». Η ανέγερσή του, το 1917, στη θέση της νεοκλασικής οικίας του Στέφανου Ξένου και από το 1840 του πολυτελούς «Ξενοδοχείο των Ξένων», είχε προκαλέσει, λόγω του ύψους του, σοκ στους Αθηναίους και είχε ως συνέπεια την έκδοση διατάγματος για το ύψος των οικοδομών… Θεωρήθηκε από τους πρώτους «ουρανοξύστες» της Αθήνας και ήταν ένα από τα πρώτα κτίρια στα οποία έγινε χρήση του νεοεμφανιζόμενου τότε οπλισμένου σκυροδέματος. 

Αλλά και το ύψος ενός άλλου κτιρίου, είχε απασχολήσει, όπως λέγεται, την Βασίλισσα Αμαλία, η οποία είχε ζητήσει από τον Ανδρέα Κορομηλά, που έκτιζε την οικία του απέναντι από τα ανάκτορα (στη γωνία Ερμού με την πλ. Συντάγματος), να μην κατασκευάσει τον τρίτο όροφο, όπως ήταν τα αρχικά σχέδια, για να μην της κρύβει την θέα προς την Καστέλλα και τον Σαρωνικό.

Ο Κορομηλάς σεβάστηκε την επιθυμία της και ο τρίτος όροφος προστέθηκε στο κτίριο μετά την έξωση του Όθωνα. Το καφενείο του Ζαβορίτη, που στεγαζόταν στο ισόγειο του Μεγάρου Κορομηλά, ήταν από τα πρώτα που έστηναν το καλοκαίρι οθόνες στην πλατεία και πρόβαλαν βουβές ταινίες, με συνοδεία πιάνου. Αργότερα, το παράδειγμά του ακολούθησαν και τα καφενεία του Ζαχαράτου και του Αντωνιάδη.

Τον 20ό αιώνα η φυσιογνωμία της πλατείας Συντάγματος άλλαξε και τα αρχοντικά και τις επιβλητικές κατοικίες αντικατέστησαν κτίρια, που όπως έγραφε ο Μίνως Αργυράκης το 1984 για την Αθήνα, «ξεπετάγονται διαρκώς μπροστά σου σαν Νεοέλληνας νταής, που δείχνει το ανάστημά του...» και εκεί στεγάζονται υπουργεία, δημόσιες υπηρεσίες και γραφεία επιχειρήσεων.

Ανάμεσα στα κτίρια που κατεδαφίστηκαν και δεν υπάρχουν πια είναι το Μέγαρο του εκδότη Ανδρέα Κορομηλά (επί της πλατείας Συντάγματος και των οδών Ερμού και Νίκης), το Μέγαρο Παύλου Καλλιγά (Καραγιώργη Σερβίας 4), το Μέγαρο Γιαννόπουλου (Καραγιώργη Σερβίας 2 και Σταδίου), η οικία Σιμόπουλου (Πλατεία Συντάγματος & Μητροπόλεως), η οικία Ουράνη (Όθωνος 8), το Μέγαρο Παχύ (στη γωνία Μητροπόλεως & Φιλελλήνων).

Όλα αυτά είχαν κτιστεί αρχικά ως κατοικίες επώνυμων Αθηναίων και κατά καιρούς είχαν στεγάσει πολυτελή ξενοδοχεία (το «Grand Hotel d'Athens» στο Μέγαρο Γιαννόπουλου, το «Ξενοδοχείο των Ξένων» στην οικία του Στ. Ξένου), πολυτελή καφενεία στα ισόγειά τους (το «Καφενείο της Ανατολής» και αργότερα το «Καφέ-ζαχαροπλαστείο του Ζαβορίτη», στο Μέγαρο Ανδ. Κορομηλά, το «Καφενείο Γιαννόπουλου» στο ομώνυμο μέγαρο, το «Καφενείο του Αντωνιάδη» στο Μέγαρο Γιάνναρου, το καφενείο «Κεραμεικόν» στο Μέγαρο του Παχύ), το «ΤΕΑ ROOM» του  Χρυσάκη, το πρώτο τεϊτοποτείον της Αθήνας (στο ισόγειο της οικίας Σιμόπουλου) αλλά και επιχειρήσεις (το τυπογραφείο του Ανδ. Κορομηλά, στο ομώνυμο μέγαρο, το βιβλιοπωλείο των Μπεκ και Μπαρτ και αργότερα Ελευθερουδάκη, στο μέγαρο Γιαννόπουλου, το ταξιδιωτικό γραφείο «Wagon Lits Cook» στο ισόγειο του ξενοδοχείου «της Αγγλίας», το φωτογραφείο Αθανασίου Κάλφα, στην οικία Κορομηλά). 

Επίσης, δεν υπάρχει το νεοκλασικό κτίριο του 19ου αιώνα, επί της πλατείας Συντάγματος και της οδού Ερμού, όπου είχε στεγαστεί το αριστοκρατικό Ξενοδοχείο «της Αγγλίας», το οποίο το 1930 μετονομάστηκε σε «Νέον Αγγλίας». Εκεί είχαν φιλοξενηθεί γνωστοί ξένοι συγγραφείς και καλλιτέχνες κατά την παραμονή της στην Αθήνα. Το 1960 κατεδαφίστηκε και στο ισόγειο του πολυώροφου κτιρίου που ανεγέρθηκε στεγάστηκε για πολλά χρόνια το καφέ-ζαχαροπλαστείο «Παπασπύρου» και σήμερα το fast-food McDonald’s. 

«Έγκλημα» θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η κατεδάφιση του καταπληκτικού Μεγάρου Νεγρεπόντη που βρισκόταν μέχρι το 1959, στη συμβολή της Λεωφόρου Αμαλίας και οδού Όθωνος. Κτίστηκε το 1870 αρχικά για την Λουκία Λουριώτη και αργότερα, για ένα διάστημα χρησιμοποιήθηκε ως οικία του διαδόχου Κωνσταντίνου μετά τον γάμο του με τη Σοφία της Πρωσίας το 1889, μέχρι την ανέγερση του ανακτόρου του διαδόχου (σημερινό Προεδρικό Μέγαρο) το 1897 από τον Ερνέστο Τσίλλερ. Στο Μέγαρο Νεγρεπόντη στεγάστηκε η έδρα της Επιτροπής των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896. 

Δίπλα στη «Μεγάλη Βρετανία», υπάρχουν άλλα δύο πολυτελή ξενοδοχεία, με θέα την πλατεία Συντάγματος, το King George και το Athens Plaza. Στην θέση του πρώτου, ήταν η πολυτελής οικία του οικονομολόγου και πολιτικού, Στέφανου Σκουλούδη, ο οποίος είχε διατελέσει πρωθυπουργός την περίοδο 1915-1916. Η οικία κατεδαφίστηκε το 1930 και το ξενοδοχείο King George πρωτολειτούργησε το 1936.

Το άλλο, βρίσκεται στη θέση που ήταν η οικία του γιατρού Ιωάννη Βούρου η οποία κτίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1870, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Πουαντρινό. Στο ισόγειο, στεγαζόταν από το 1895 έως το 1963, το ιστορικό «καφέ-ζαχαροπλαστείο του Ζαχαράτου», το οποίο όπως ονόμαζαν οι τότε Αθηναίοι ήταν το «δεύτερο και πιο ελεύθερο -ίσως-κοινοβούλιο από το πραγματικό». Θαμώνες του ζαχαροπλαστείου, εκτός από τους πολιτικούς ήταν επώνυμοι Αθηναίοι, λόγιοι, δημοσιογράφοι και καλλιτέχνες. 

Πολύ κοντά στην πλατεία Συντάγματος βρίσκεται ο Εθνικός Κήπος, μία πραγματική όαση μέσα στο κέντρο της Αθήνας με 500 διαφορετικά είδη φυτών και δένδρων απ’ όλο τον κόσμο, 6 λιμνούλες αλλά και πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως από την ρωμαϊκή εποχή. Ο Κήπος, συνολικής έκτασης 154.000 τετραγωνικών μέτρων, άρχισε να παίρνει τη σημερινή του μορφή κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα (1832 - 1862) και συγκεκριμένα ήταν αποκλειστικά έργο της Βασίλισσας Αμαλίας, γνωστής για την αγάπη που έτρεφε για τη γη και την προσπάθειά της να δημιουργεί όμορφους χώρους πράσινου στην Αθήνα, επηρεασμένη από την παράδοση στην πατρίδα της με τους κήπους και τα μεγάλα πάρκα.

Το πρώτο σχέδιο έγινε από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα Χοχ και ολοκληρώθηκε από τον κηποτέχνη Φρανσουά Λουί Μπαρό, το 1852, ο οποίος ανέλαβε τις φυτευτικές εργασίες αλλά και τη διεύθυνση του Κήπου από το 1845 έως το 1854. Τον διαδέχθηκε ο Φρειδερίκος Σμιθ ο οποίος έμεινε στη θέση του διευθυντή του Κήπου για 30 χρόνια. 

Η πλατεία Συντάγματος κοσμείται με αντίγραφα των 5 από τα 7 ορειχάλκινα αγάλματα που δώρισε ο λόρδος Μπιουτ στον δήμο Αθηναίων το 1884 («Ο Ερμής αναπαυόμενος», δύο ζαρκάδια σε όρθια θέση και οι δύο Παλαιστές) καθώς και με το γλυπτό «Το παιδί με τα Σταφύλια», έργο του Δημ. Φιλιππότη.

Στην πλατεία Συντάγματος είχε τοποθετηθεί αρχικά το χάλκινο γλυπτικό σύμπλεγμα «Ο Θησεύς σώζων την Ιπποδάμειαν», έργο του Γερμανού γλύπτη Πφουλ, το οποίο αργότερα μεταφέρθηκε στην πλατεία Βικτωρίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Διαδρομή στην Ιστορία της Αθήνας, Εκδ.  Δήμος Αθηναίων, Αθήνα, 2004.

2. Γιοχάλας Θ., Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία. Εκδ. Εστία, Αθήνα, 2013.

3. Δημητριάδη Κώστα, Η Αθήνα που ζήσαμε. Εκδ. "Εστία", Αθήνα, 1950.

4. Καιροφύλας Γιάννης, Περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας, Εκδ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα, 2008.

5. Η ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ ΠΑΥΛΟΥ Ν. ΜΥΛΩΝΑ. Επιμέλεια: Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, Αλεξάνδρα Καραγεώργου. Γραφείο Δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών- Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2017.

6. Μηνακάκης Βασίλης, "Η πλατεία όλων των χωριών και όλων των πόλεων της           χώρας", άρθρο στο περιοδικό "γαστρονόμος" της εφημερίδας "ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ", Αθήνα, Μάρτιος 2020.

7. Σκουζέ Γ. Δημήτριος. Η ΑΘΗΝΑ ΠΟΥ ΕΦΥΓΕ. Ομορφιές που χάθηκαν...  Αθήνα, 1954.

8. Σκουμπουρδή Αρτεμις, ΚΑΦΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΛΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ,  Εκδ. Δήμος Αθηναίων,  Πολιτισμικός Οργανισμός, Αθήνα 2001.