Μήπως τα μυρμήγκια ξέρουν όλη την αλήθεια;

Κοιτάζοντας στο Μέλλον, και συγκεκριμένα στη στήλη Future του BBC, ο Thomas Moynihan, συγγραφέας του “X-Risk: Πώς η Ανθρωπότητα ανακάλυψε τη δική της εξαφάνιση” και ερευνητής στο Forethought Foundation και στο Κολλέγιο St Benet του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, δημοσίευσε ένα πολύπλοκο και εμπεριστατωμένο άρθρο, με πολύ χιούμορ, για το πώς μία σχεδόν τυχαία ματιά σε μία μυρμηγκοφωλιά μπορεί να οδηγήσει σε σκέψεις και διδάγματα για την πορεία της ανθρωπότητας στο βαθύ μέλλον. Στα πιο ενδιαφέροντα σημεία του άρθρου, αναφέρει:

Χρειάστηκε μόνο μία προσεκτική ματιά σε μία μυρμηγκοφωλιά σε μία γωνιά του δρόμου στην Pasadena της Καλιφόρνιας, για τον αστρονόμο Harlow Shapley, για να έχει μία επιφοίτηση – για το βάθος του χρόνου, το αχανές διάστημα και την αβεβαιότητα της ανθρωπότητας.

Ήταν 1919 και ο Shapley εργαζόταν επάνω στη “μέτρηση” του Γαλαξία μας, κάτι που θα αποκάλυπτε ότι δεν ζούμε στο κέντρο του Γαλαξία και υπάρχουν πολλοί άλλοι παρόμοιοι Γαλαξίες ακόμα. Το ίδιο βάθος έρευνας έκανε και για το μακροπρόθεσμο μέλλον της ανθρωπότητας και, μάλιστα, σε μία διάλεξή του -και ενώ μαίνονταν ο Β’Παγκόσμιος Πόλεμος- ήταν ο πρώτος που πρότεινε ότι θα έπρεπε να διδαχθούμε από την πανδημία του 1918 και να προετοιμαζόμαστε για την επόμενη. Ήταν ένα, όχι τόσο, μήνυμα ειρήνης, όσο μία νέα στρατηγική για το μέλλον της ανθρωπότητας: αντί να πολεμούμε αναμεταξύ μας, πρέπει ενωμένοι να πολεμήσουμε εναντίον των απειλών του πλανήτη, όπως η φτώχεια και οι πανδημίες. Μόνο δύο μέλη του ακροατηρίου χειροκρότησαν.

Στη διάρκεια της ζωής του ο Shapley με επιμονή μελετούσε και πειραματιζόταν με τη ζωή των εντόμων. Κάποτε είχε πάρει μαζί του μερικά μυρμήγκια από τις πυραμίδες της Αιγύπτου και τα είχε μεταφέρει κρυμμένα μέσα στο ρολόι ενός φίλου. Κάποια άλλη φορά, από λάθος, κάπνισε μερικά μυρμήγκια όταν ξέχασε ότι τα είχε φυλάξει, για να διατηρηθούν, μέσα στο σακουλάκι με τον καπνό της πίπας του. Η έρευνα του διαστήματος με το πάθος του για τα έντομα, για πολλούς, τον έκανε έναν “παράξενο” τύπο, εκείνος όμως εύρισκε συναρπαστικό το πώς η νοημοσύνη των εντόμων του έδινε έναν οδηγό στη μελέτη της ανθρώπινης νοημοσύνης. Στο κάτω κάτω είμαστε όλοι πλάσματα του ίδιου πλανήτη. Πριν τα έξυπνα δελφίνια με τη δυνατότητα να επικοινωνούν και τα ιδιοφυή χταπόδια που λύνουν γρίφους, ο Shapley είχε στο μικρό-μακρο-σκόπιό του μυρμήγκια, ταραντούλες, μέλισσες και έντομα που ζουν σε κοινωνίες.

Η ιδέα δεν ήταν καινούργια. Το 1377, ένας Άραβας κοινωνιολόγος, ο Ιμπν Χαλντούν, είχε μιλήσει για την ομοιότητα “διακυβέρνησης” ανάμεσα στις μέλισσες και τους ανθρώπους. Την περίοδο του Διαφωτισμού οι εντομολόγοι υποστήριζαν ότι τα έντομα έχουν ψυχή ενώ το 1879, ένας Βρετανός “εκκεντρικός”, ο John Lubbock, δανείστηκε ένα μικρόφωνο από τον κατασκευαστή του τηλεφώνου, το οποίο τοποθέτησε μέσα σε μία μυρμηγκοφωλιά για να διαπιστώσει αν τα μυρμήγκια επικοινωνούν αναμεταξύ τους σε συχνότητες πολύ χαμηλές για να τις συλλάβει ανθρώπινο αυτί. Προσπάθησε ακόμα και να διαπιστώσει αν τα μυρμήγκια επικοινωνούν με μυρωδιές.

Οι περισσότερες από αυτές τις έρευνες κατέληγαν στο ίδιο συμπέρασμα: ότι ο άνθρωπος είναι το πιο εξελιγμένο από όλα τα πλάσματα.

Το 1911 ο W.M. Wheeler, ο οποίος επινόησε τη λέξη "υπεροργανισμός" για να περιγράψει τις αποικίες μυρμηγκιών, υποστήριξε ότι όπως τα κύτταρα συνεργάζονται για να γίνουν οργανισμός, οι οργανισμοί συνεργάζονται για να γίνουν υπεροργανισμός, παράγοντας ο καθένας ένα σύνολο πιο ισχυρό από τα μέρη του.

Οι εντομολόγοι της δεκαετίας του 1910 και του 1920 θαύμαζαν το πώς τα μυρμήγκια ασκούν γεωργία και αλτρουισμό, εξημερώνουν άλλα ζώα -όπως αφίδες και άλλα έντομα- παρέχουν εφόδια στους απογόνους και “αστικοποιούν” το περιβάλλον τους, με μία φινέτσα και τρόπο που να συναγωνίζεται των ανθρώπων. Σήμερα πλέον αναγνωρίζουμε ότι τα μυρμήγκια μετριάζουν τις επιδημίες τους ασκώντας την απομόνωση και την κοινωνική αποστασιοποίηση: κάτι για το οποίο θα ήταν υπερήφανος ο Shapley. Η επιστήμονας και φεμινίστρια Adele Marion Fielde, η οποία εφηύρε τεχνητές φωλιές που επιτρέπουν μία άνευ προηγουμένου εξοικείωση στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των μυρμηγκιών , θαύμασε “το μυστήριο του πολιτισμού τους”.

Την ίδια εποχή, οι άνθρωποι άρχισαν να φαντάζονται τα έξυπνα άλιενς σαν τεράστια έντομα από το διάστημα, ενώ την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, στρατιωτικοί επιστήμονες προσπαθούσαν να επικοινωνήσουν με εξωγήινους πολιτισμούς χρησιμοποιώντας μελέτη της γλώσσας των δελφινιών. Πολλοί ωστόσο απέρριπταν τη συμπεριφορική πολυπλοκότητα των εντόμων, θεωρώντας της ένα “απλό ἐνστικτο”: άκαμπτο, ενστικτώδες, χωρίς λογική, ποτέ ελεύθερο, ούτε και ευέλικτο. Σε αυτή την περίπτωση, το αξιοθαύμαστο ήταν ότι οι κοινωνίες αυτών των μικρών, φτερωτών πλασμάτων, είχαν επιτύχει κάτι αξιοθαύμαστο και λειτουργικό χωρίς να διαθέτουν τα δικά μας, προηγμένα μυαλά. Ο ανθρώπινος ορθολογισμός δεν ήταν πλέον η μόνη βιώσιμη, ούτε ίσως και η καλύτερη, μορφή επίλυσης προβλημάτων.

Μερικοί φαντάστηκαν ότι μπορεί και να οδεύουμε σε μία εξέλιξη “προς το μυρμήγκι”ενώ ένας βιολόγος υποστηρίζει ότι η παγκοσμιοποίηση αντιπροσωπεύει τη “γέννηση” ενός υπεροργανισμού που αγκαλιάζει τον πλανήτη. Υπάρχουν και πιο ανατριχιαστικές εκδοχές όπως οι προφητείες των συγγραφέων επιστημονικής φαντασίας που λένε ότι το απρόσωπο κεντρικό μυαλό μίας “κυψέλης” που κυοφορείται μέσα σε έναν τέτοιο υπεροργανισμό μπορεί τελικά να κυριαρχήσει στη Γη, στερώντας από τους ανθρώπους τον κεντρικό τους ρόλο στην παγκόσμια ιστορία. Η άνοδος του ολοκληρωτισμού κάνει τέτοιες υποδείξεις άμεσα πολιτικές. Οι δυτικοί ηγέτες χρησιμοποίησαν ακόμα και τον τερμίτη ως αναλογία με τον σοβιετικό κομμουνισμό ενώ ένας μυστικιστής υποστήριξε ακόμη και τη θεωρία ότι τα μυρμήγκια είναι απομεινάρια ενός προϊστορικού ανθρωποειδούς πολιτισμού. Το συμπέρασμα είναι ένα: ότι τα έντομα όχι μόνο είχαν λύσει πολλά από τα “κοινωνικά” τους θέματα αλλά το είχαν καταφέρει και πριν από εκατομμύρια χρόνια. Άλλωστε οι γεωλόγοι και οι βιολόγοι θαυμάζουν το πώς τα έντομα δείχνουν να είναι “πολύ πιο αρχαία” από άλλες μορφές ζωής.

Οι άτρωτες κατσαρίδες επισημάνθηκαν ως ιδιαίτερα αξιοσέβαστες, με εμφανίσεις σε απολιθώματα που ξεκινούν 350 εκατομμύρια χρόνια πριν, πολύ πριν την εμφάνιση των δεινοσαύρων, των ανθοφόρων φυτών και των θηλαστικών. Ένας αληθινός αριστοκράτης ανάμεσα στα έντομα και, μάλιστα, χωρίς να έχει αλλάξει τη μορφή της μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια.

Τα έντομα των κοινωνιών δεν είναι τόσο παλιά. Ενώ όμως οι επιστήμονες το 1880 υπέθεταν ότι τα μυρμήγκια είχαν αναπτύξει “κοινωνικές συνήθειες” πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια, ο W.M.Wheeler αποδείκνυε το 1910 ότι όχι μόνο και, προφανώς, συνεργάζονταν αλλά είχαν παραμείνει και αυτά εντυπωσιακά αμετάβλητα για τουλάχιστον 65 εκατομμύρια χρόνια. Ο Homo Sapiens πολύ άδικα διεκδίκησε τον μόνο πολιτισμό της Γη. Δεν ήταν καν ο πρώτος που τον προσπάθησε.

Οι διανοούμενοι άρχισαν να ανησυχούν ότι είμαστε αργοπορημένοι ως ανθρωπότητα, προορισμένοι για μία συντομότερη ζωή στον πλανήτη σε σχέση με τις δοκιμασμένες αντοχές των εντόμων και ότι πολύ σύντομα θα είμαστε μουσειακά είδη όπως οι δεινόσαυροι και το ντόντο. Το 1903 ένα βιβλίο εντομολογίας προέβλεπε ότι το τελευταίο πλάσμα στη Γη θα είναι “ένα μελαγχολικό μαμούνι” που θα επιβιώνει κάτω από τις υπέρυθρες ακτίνες του ετοιμοθάνατου Ήλιου. Και οι συγγραφείς επιστημονική φαντασίας προβλέπουν τη Γη να κατοικείται από γιγαντιαίους τερμίτες και εργατικά υπερ-μυρμήγκια.

Ένας δοκιμιογράφος παρατήρησε ότι, ενώ μοιραζόμαστε με άλλα ζώα ένα “αίσθημα επίγειας αδελφότητας” και δεν είναι “εντελώς ξένα για εμάς”, το έντομο φαίνεται να “μην ανήκει στα έθιμα, το ηθικό, την ψυχολογία της υδρογείου μας”. Οι αντίπαλοί μας – “ίσως οι διάδοχοί μας” – καταρρίπτουν τη σιγουριά μας ότι είμαστε τα “αγαπημένα παιδιά” της φύσης.

Το 1920, ο Αμερικανός καρτουνίστας Clarence Day έθεσε ένα ενδιαφέρον ερώτημα: αν εξωγήινοι είχαν επισκεφθεί τη Γη κατά τη διάρκεια της Κρητιδικής περιόδου του μεσοζωικού αιώνα ποιά μορφή ζωής θα λέγατε ότι θα θεωρούσαν ικανότερη να ανυψώσει ουρανοξύστες και να κυβερνήσει τον πλανήτη; Ο Day λέει ότι αυτή θα ήταν “τα εργατικά μυρμήγκια” που, αν μη τι άλλο, έδειχνα πιο πολλά υποσχόμενα.

Άλλοι συγγραφείς στη διάρκεια του 20ού αιώνα, ανάμεσα σε επιστημονική παρατήρση και σάτιρα, υποστήριξαν ότι η ανθρωπότητα, ανικανοποίητη και μη εξειδικευμένη, χρειάζεται συνεχώς να επινοεί για να επιβιώσει. Εκεί που οι ανθρώπινες κοινωνίες εξαρτώνται από περίπλοκες τεχνολογίες για να καλλιεργήσουν τη γη ή να πετάξουν, τα έντομα, έχοντας κληρονομήσει ένα είδος ενστίκτου που τελειοποιείται σε βάθος χρόνου, βασίζονται σε μέσα που δεν θέλουν και-τόση-πολλή-σκέψη. Μάλιστα, τα έντομα έλυσαν εδώ και πολύ καιρό τα προβλήματα του πολιτισμού τους χωρίς να χρειάζεται να συλλογιστούν ή να προβληματιστούν. Ίσως τα έντομα να έχουν διαρκέσει τόσο πολύ, με πιο σταθερό και βιώσιμο τρόπο απ’ όσο μπορεί να επιδείξει ο άνθρωπος, ακριβώς επειδή δεν είναι επιβαρυμένα με την “σκέψη”.

Παρατηρώντας τις αρχαίες σοφίες του μυρμηγκιού, ο Shapley το 1924 έγραψε ότι οι άνθρωποι, συγκριτικά, είναι ένα είδος με πολύ λιγότερη πείρα. “Επιπλέον μας εμποδίζει το μυαλό μας. Έχουμε τη νοοτροπία να καίμε, και πολλοί καίνε και τα δύο άκρα” έγραφε. Ανησυχούσε ότι οι “ανώμαλες νοοτροπίες μας” και ειδικά η προτίμησή μας για τεχνολογικές εφευρέσεις μας σύντομα θα μας αποδυναμώσουν και τότε το μέλλον της Γης θα το κληρονομήσει μία “συντηρητική κατσαρίδα” που θα φωλιάσει μέσα στο απολιθωμένο κρανίο κάποιου εξαφανισμένου πρωτεύοντος είδους. Στον απόηχο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου πολλοί υποστήριζαν αυτή την ιδέα, εκλιπαρώντας να γίνουμε πιο συνεργάσιμοι όπως το μυρμήγκι γιατί αλλιώς, κάθε πλάσμα που αρχίζει να χτίζει μεγαλουπόλεις και να ανακατεύει τα άτομα της ύλης χωρίς να υπερνικήσει την εχθρικότητά του, δεν μπορεί να επιβιώσει.

Όταν οι ΗΠΑ ξεκίνησαν τις ατομικές δοκιμές στο νησί Μπικίνι το 1946, βάρκες φορτωμένες με ζώα ετοιμάστηκαν για έκθεση στις εκρήξεις, για να μελετηθούν οι επιπτώσεις της ακτινοβολίας. Λίγους μήνες νωρίτερα, το New Yorker πρότεινε να συμπεριληφθεί "ένας ακόμη επιβάτης" μαζί με τα ζώα της φάρμας: η παλιά, καλή κατσαρίδα. Ο λόγος ήταν ότι η γενεαλογία της κατσαρίδας πάει πίσω εκατό εκατομμύρια χρόνια και πιθανότατα να είναι καλή και για τα επόμενα εκατό εκατομμύρια αφού η κατσαρίδα είναι το πιο πιθανό πλάσμα να επιβιώσει στην ατομική εποχή. Το ίδιο περιοδικό, το 1944 είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο με τίτλο “Superbug” το οποίο εκθείαζε την κατσαρίδα ως “άφθαρτη”. Από τότε ήταν και μετά από πολλά άλλα άρθρα που ακολούθησαν, που η κατσαρίδα απέκτησε τον τίτλο του “μοναδικού νικητή του Τρίτου Παγκόσμιου Πόλεμου”.

Στην πραγματικότητα αυτό ήταν και το μάθημα “επιφοίτησης” για τον προσανατολισμό στον χρόνο που είχε, νωρίτερα, το 1919, σε εκείνη τη γωνία του δρόμου ο Shapley παρατηρώντας τη μυρμηγκοφωλιά: Οι άνθρωποι, συγκριτικά μιλώντας, μόλις εμφανίστηκαν στη Γη. Τα μυρμήγκια αποδεικνύουν σε ατράνταχτο τρόπο ότι ορισμένες κοινωνίες – κυριολεκτικά κοινωνίες – μπορούν να αντέξουν μακροπρόθεσμα. Και στα επόμενα έργα του, ο Shapley συνέχισε να αποδοκιμάζει τον ανθρώπινο εγωισμό τονίζοντας ότι τα έντομα έχουν ασκήσει, για πολλές γεωλογικές περιόδους, “υψηλότερες αρετές” τις οποίες η ανθρωπότητα μόλις πρόσφατα απέκτησε. “Οι άνθρωποι δεν πρέπει να είναι βιαστικοί όταν προεξοφλούν την ανωτερότητα”, έγραψε.

Παρόλα αυτά, ο Shapley αναγνώρισε ότι τα έντομα είναι “σταθεροποιημένα σε ένα κοινωνιολογικό μοτίβο με μικρή προοπτική διαφυγής”. Η ανθρώπινη ευελιξία σημαίνει ότι μπορούμε να αλλάξουμε – και να βελτιώσουμε – τις συμπεριφορές και τους θεσμούς μας. Τα μυρμήγκια δεν έχουν ιστορία με αυτόν τον τρόπο, ενώ οι άνθρωποι έχουν. Και, μάλιστα, οι άνθρωποι έχουν τη μοναδική ικανότητα να βλέπουν μακροπρόθεσμα, πράγμα που σημαίνει ότι δεν νοιαζόμαστε μόνο για την προσωπική μας επιβίωση αλλά και για τη μοίρα των ανθρώπων που δεν έχουν γεννηθεί ακόμα. Οπότε, είναι αλήθεια ότι ο εξαιρετικά εύκαμπτος και εφευρετικός εγκέφαλός μας μπορεί ακόμα και να μας “διαγράψει, αυτοκτονικά από τη Γη”, αλλά παραμένει επίσης αλήθεια ότι επιτρέπει στον αλτρουισμό μας να επεκταθεί τόσο στον χρόνο όσο και στον χώρο, όσο ποτέ δεν θα μπορούσε ένα μυρμήγκι.

Ο Shapley μπροστά στη μυρμηγκοφωλιά στην Pasadena συνειδητοποίησε ότι θα μπορούσαμε να βρισκόμαστε μπροστά στην αρχή της ανθρώπινης ιστορίας. Η Φυσικά μόλις έχει αρχίσει να υπαινίσσεται ότι το μέλλον θα μπορούσε να διαρκέσει εκατομμύρια, ακόμη και δισεκατομμύρια χρόνια. Αλλά το να είμαστε σε αυτό το σημείο, νωρίς, μας κληροδοτεί και την ευλογία της άνεσης χώρου για ελιγμούς. Είμαστε “άπειροι”, ευάλωτοι αλλά και ευέλικτοι.

Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούμε να μάθουμε από “τα μαμούνια”. Η ιστορία πάντως διδάσκει ότι δεν πρέπει να είμαστε σοβινιστές όταν πρόκειται για τη λειτουργία του μυαλού. Θα πρέπει να είμαστε μεγαλόψυχοι.