Μια βόλτα στο Αρχοντικό των Μπενιζέλων στην Πλάκα

Ένα βιβλίο των εκδόσεων «οδός Πανός», αφιερωμένο στα πενήντα χρόνια εικαστικής παρουσίας του Αλέξανδρου Λιάπη, με πάνω από 570 έργα καθώς και κείμενα που έχουν γραφτεί για τις εκθέσεις του, ήταν η αφορμή για μία όμορφη εκδήλωση στο Αρχοντικό των Μπενιζέλων, το Σάββατο 16 Νοεμβρίου.

Τα έργα του «απείθαρχου», «ασυμβίβαστου», «αναγνωρίσιμου» και «ανένταχτου», όπως έχει χαρακτηριστεί, ζωγράφου με τις πολλές πατρίδες, έχουν βασικό πρωταγωνιστή τον άνθρωπο και «μιλούν για τη ζωή, την ελευθερία, την επαφή των ανθρώπων, τη μοναξιά, τις ενέργειες και τα συναισθήματα» όπως ανέφερε η κριτικός & ιστορικός τέχνης κα Ήρα Παπαποστόλου.

Τοποθετημένα στον οντά, στο χαγιάτι και στους χώρους του ισογείου, τα αφαιρετικά έργα του Α. Λιάπη διαταράσσουν ευχάριστα την ησυχία του Αρχοντικού των Μπενιζέλων κάνοντας αισθητή την παρουσία τους με την πρωτότυπη εικαστική γραφή τους, τα έντονα χρώματα και τα περίεργα σχήματα με το κάθε ένα να επιδέχεται πολλές ερμηνείες και αναγνώσεις μιας και σε πολλά δεν απεικονίζεται αυτό που ακριβώς βλέπει ο καλλιτέχνης στην πραγματικότητα αλλά μία ιδέα και πολλά κρυμμένα νοήματα.

Το βιβλίο παρουσίασαν οι Γιώργος Χρονάς (ποιητής-εκδότης), Κωνσταντίνος Μπούρας (θεατρολόγος-συγγραφέας), Ήρα Παπαποστόλου (κριτικός-ιστορικός τέχνης) και Θεόδωρος Καβάσης (γλύπτης συγγραφέας).

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΩΝ ΜΠΕΝΙΖΕΛΩΝ

Το διώροφο αρχοντικό των Μπενιζέλων βρίσκεται στην οδό Αδριανού 96 και θεωρείται το πιο παλιό σπίτι της Αθήνας, χαρακτηριστικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της οθωμανικής περιόδου. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίσμα, διαστάσεων 9,30×23,70μ., με λιθόκτιστο ισόγειο και ξύλινη ανωδομή.

Ήταν η οικία, το κονάκι, όπως το ονόμαζαν τότε, της μεγαλοαστικής οικογένειας των Μπενιζέλων - Παλαιολόγων από την οποία καταγόταν η Αγία Φιλοθέη, γνωστή ως η Κυρά των Αθηνών, με το κοσμικό όνομα Ρεγούλα ή Ρηγούλα.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας στην Αθήνα υπήρχαν 12 αρχοντικές οικογένειες, με καταγωγή από το Βυζάντιο. Η οικογένεια των Μπενιζέλων ήταν μία από αυτές.

Από ίχνη παλαιοτέρων κτισμάτων που βρέθηκαν μέσα στον χώρο του αρχοντικού, πιθανολογείται ότι το κτίριο οικοδομήθηκε σε δύο φάσεις με την πρώτη να είναι γύρω στο 1500 και κατοικήθηκε από τον Άγγελο Μπενιζέλο, τον Μπας-Κοτζαμπάση της Αθήνας και τη σύζυγό του, Συρίγη Παλαιολόγου, και εκεί γεννήθηκε το 1522 η μοναχοκόρη τους Ρεγούλα ή Ρηγούλα.

Η δεύτερη φάση του κτιρίου τοποθετείται στα τέλη του 17ου - αρχές 18ου αιώνα και αποτελεί ανακαίνιση της αρχικής κατοικίας. Το Αρχοντικό γλίτωσε από τις πολιορκίες των Αθηνών κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, από διάφορες επιδρομές καθώς κι από κατεδαφίσεις που ακολούθησαν αργότερα. Μετά την επανάσταση του 1821 χρησιμοποιήθηκε ακόμη και ως ταβέρνα.

Τον 19ο και 20ό αιώνα προσθήκες αλλοίωσαν τη μορφή του και για πολλά χρόνια παρέμεινε εγκαταλειμμένο και παρατημένο με κίνδυνο να καταρρεύσει.

Κατά τα έτη 2008-2009, με πρωτοβουλία της Αρχιεπισκοπής Αθηνών στην οποία έχει παραχωρηθεί η χρήση του ακινήτου από το Υπουργείο Πολιτισμού, άρχισε η αποκατάσταση του Αρχοντικού στην παλαιά μορφή του 18ου αιώνα.

Η μελέτη αποκατάστασης εκπονήθηκε από τους αρχιτέκτονες Γιάννη Κίζη, Κλήμη Ασλανίδη και Χριστίνα Πινάτση, την πολιτικό μηχανικό Ελευθερία Τσακανίκα και τον μηχανολόγο Χρήστο Ζόμπολα.

Το οίκημα, όπως όλα τα αντίστοιχα της οθωμανικής περιόδου, αναπτύσσεται γύρω από έναν ψηλό μαντρότοιχο ο οποίος προστάτευε την ιδιωτική ζωή και πρόσφερε ασφάλεια στους ενοίκους του.

Η πρόσοψη του διώροφου κτίσματος είναι εντυπωσιακή με μία κομψή μαρμάρινη τοξωτή στοά στο κατώι, μπροστά από την οποία διακρίνεται τμήμα από το υστερορωμαϊκό τείχος. Η νότια πλευρά έχει φρουριακό χαρακτήρα με πολεμίστρες κοντά στη γωνία και κλειστό εξώστη (σαχνισί) που βλέπει προς την Ακρόπολη. Στο λιθόκτιστο ισόγειο υπήρχαν οι βοηθητικοί χώροι καθώς και εγκαταστάσεις που αφορούσαν οικονομικές δραστηριότητες. Έχουν εντοπιστεί μεγάλα πιθάρια για την αποθήκευση σιτηρών, λαδιού και οίνου, καθώς και σύστημα από πατητήρια και δοχεία για το μούστο.

Ένα από τα σημαντικά στοιχεία των αρχοντικών εκείνης της εποχής ήταν η ευρύχωρη αυλή και ο γεμάτος δέντρα και φυτά κήπος. Στη μπροστινή αυλή του αρχοντικού υπήρχε μία μαρμάρινη βρύση και ένα πηγάδι και, μέσω ενός στενού διαβατικού, αυτή επικοινωνούσε με τον κήπο που βρισκόταν στο πίσω μέρος όπου ήταν το λιοτρίβι και το πατητήρι, υπολείμματα των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα.

Μία πέτρινη σκάλα οδηγεί από την αυλή στο ανώι με το ανοικτό ξύλινο και ευρύχωρο χαγιάτι (ένα ανοικτό πέρασμα προς τα δωμάτια) σε σχήμα Τ, τους οντάδες (δωμάτια για τις καθημερινές δραστηριότητες) με τα οτζάκια, τα καφασωτά και τις μουσάντρες. Οι προσεγμένες ξυλοκατασκευές και η ξυλόγλυπτη διακόσμηση που βλέπουμε στον όροφο είναι συνήθεις στα κονάκια της περιόδου.

Εδώ και τρία χρόνια περίπου το Αρχοντικό των Μπενιζέλων, αρχαίο μνημείο σύμφωνα με το Νόμο 3028/2002, έχει μεταμορφωθεί σε ένα σύγχρονο βιωματικό μουσείο, με την απαραίτητη τεχνολογία και ψηφιακές οθόνες. Ο επισκέπτης, περιφερόμενος μέσα στους χώρους του Αρχοντικού, κάνει μία βόλτα πίσω στον χρόνο και παίρνει μία γεύση της ατμόσφαιρας και της ζωής της εύπορης αστικής τάξης της προεπαναστατικής Αθήνας.

ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΡΗΓΟΥΛΑ Ή ΡΕΓΟΥΛΑ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ

Η Ρεγούλα ή Ρηγούλα Μπενιζέλου ήταν η μοναχοκόρη μίας μεγάλης αθηναϊκής οικογένειας, του Άγγελου Μπενιζέλου και της Συρίγης Παλαιολόγου με καταγωγή από το Βυζάντιο.

Οι γονείς της φρόντισαν να της δώσουν την καλύτερη δυνατή μόρφωση για τα δεδομένα εκείνης της εποχής και, όταν έφτασε στην ηλικία των 14 ετών, την πάντρεψαν παρά τη θέλησή της με τον Α. Χειλά, γόνο αρχοντικής αθηναϊκής οικογένειας, για να την προστατεύσουν από τον κίνδυνο αρπαγής από τους Τούρκους, κάτι που συνέβαινε συχνά ειδικά στα νέα κορίτσια με αρχοντική καταγωγή.

Από τον γάμο της είχε τις χειρότερες εμπειρίες λόγω του σκληρού, βίαιου και οξύθυμου χαρακτήρα του συζύγου της και, όταν εκείνος πέθανε ξαφνικά, τρία χρόνια αργότερα, η 17χρονη τότε πανέμορφη και πάμπλουτη Ρηγούλα, αν και πολύφερνη νύφη, αρνήθηκε να ξαναπαντρευτεί.

Από τότε άρχισε το σπουδαίο φιλανθρωπικό της έργο και μετά τον θάνατο των γονιών της αποφάσισε να αφιερωθεί στον μοναχισμό και να διαθέσει την τεράστια περιουσία της για τη βοήθεια και ανακούφιση των σκλαβωμένων Ελλήνων. Ιδιαίτερες δε είναι οι φροντίδες της για να σώσει από τον εξισλαμισμό ή την αρπαγή των Τούρκων τις νέες Ελληνίδες.

Η Φιλοθέη –όνομα που πήρε όταν εκάρη μοναχή– ίδρυσε, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το κτίριο της Αρχιεπισκοπής Αθηνών, τη Μονή του Αγίου Ανδρέα που έγινε γνωστή ως «Παρθενώνας», για νεαρές και άπορες γυναίκες, ανεξαιρέτως ελληνικής ή οθωμανικής καταγωγής. Η Μονή λειτούργησε σαν νοσοκομείο, σχολείο, εργαστήριο, ξενώνας, γηροκομείο και ορφανοτροφείο και προικοδοτήθηκε με κτήματα και Μετόχια στα Πατήσια, στην Καλογρέζα, στην Τζια και στην Αίγινα.

Όπως αναφέρει η κα Χρόνη-Βακαλοπούλου στο ομώνυμο βιβλίο της για την Αγ. Φιλοθέη «Το έργο και η προσφορά της γυναίκας που αντιστάθηκε και αγιάσθηκε σε καιρούς χαλεπούς, στην Τουρκοκρατούμενη τότε Ελλάδα, ξεπερνούσε τα όρια της χώρας μας και έφθανε έως το Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως και τη Βενετία, που κατέχει ηγεμονικό ρόλο την εποχή εκείνη».

Το τεράστιο κοινωνικό και πνευματικό έργο της Φιλοθέης καθώς και η προσπάθειά της να αφυπνίσει την ελληνική συνείδηση αλλά και να εκχριστιανίσει μουσουλμάνες, προκαλούσε την αντίδραση των τουρκικών αρχών. Τη συνέλαβαν μία φορά για εκφοβισμό και, μετά από βασανιστήρια, την άφησαν ελεύθερη. Αλλά εκείνη συνέχισε τη δράση της με αποτέλεσμα οι Τούρκοι να αποφασίσουν την εξόντωσή της.

Μετά από επίθεση που δέχθηκε κατά τη διάρκεια της αγρυπνίας στο μετόχι του Αγ. Ανδρέα στα Πατήσια, τραυματίστηκε πολύ βαριά και πέθανε ύστερα από μερικούς μήνες, στις 19 Φεβρουαρίου του 1589, στο μετόχι στην Καλογρέζα.

Το 1600 αγιοποιήθηκε από τον Οικουμενικό Πατριάρχη για την ανεκτίμητη προσφορά της και τις ευεργεσίες της.

Το σκήνωμα της Αγίας Φιλοθέης βρίσκεται στη Μητρόπολη των Αθηνών και φυλάσσεται σε χρυσή λάρνακα.

Σύμφωνα με τον Δ. Καμπούρογλου και τον Ι. Γεννάδιο, η Καλογρέζα οφείλει το όνομά της στην «Κυρά Καλόγρηα», όπως αποκαλούσαν οι κάτοικοι της περιοχής τη Φιλοθέη.

Επίσης, το «ψυχικό» που έκανε διανοίγοντας ένα πηγάδι σε μία περιοχή έξω από το κέντρο της πόλης για να υδρεύεται ο τόπος και να ξεδιψάνε οι αγρότες και οι βοσκοί που κυκλοφορούσαν εκεί, ήταν η αφορμή για να ονομαστεί μετέπειτα εκείνη η περιοχή «Ψυχικό». Θεωρείται δε ότι είναι αυτό που βρίσκεται σήμερα καλυμμένο από ένα κτίσμα - προσκυνητάρι μέσα σε ένα παρκάκι στη συμβολή των οδών Κατεχάκη και λεωφόρου Κηφισιάς.

Η κρύπτη, τόπος προσευχής της Αγ. Φιλοθέης, που ανακαλύφθηκε τυχαία το 1936 στη σημερινή περιοχή της Φιλοθέης κατά τη διαδικασία εξόρυξης κοκκινόπετρας για το κτίσιμο σπιτιών, ήταν η αιτία για να μετονομαστεί ο τότε οικισμός της Νέας Αλεξάνδρειας σε Φιλοθέη. Λέγεται ότι η κρύπτη επικοινωνούσε μέσω υπόγειας σήραγγας 300 μέτρων με το μετόχι των Εισοδίων της Θεοτόκου, της Καλογρέζας. Κοντά στην κρύπτη κτίστηκε ο ιερός ναός της Αγ. Φιλοθέης.

Ο λόφος της Φιλοθέης ήταν ενωμένος με την περιοχή του Πυρσού −παλαιότερη ονομασία του σημερινού Περισσού− και όλα αυτά αποτελούσαν ένα τμήμα της τεράστιας κτηματικής περιουσίας της.

Το 1834, με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα, ο χώρος όπου βρισκόταν η Μονή του Αγ. Ανδρέα, στην Αθήνα, μετατράπηκε σε στρατώνα και στα τέλη του 19ου αιώνα η Μονή καθώς και τα ερειπωμένα κτίσματα γύρω από αυτήν κατεδαφίστηκαν από τον τότε αρχιεπίσκοπο Γερμανό Καλλιγά με σκοπό να κτιστεί η Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Το καθολικό της Μονής, ο ναός του Αγ. Ανδρέα, ανοικοδομήθηκε και σήμερα βρίσκεται στον προαύλιο χώρο του μεγάρου της Αρχιεπισκοπής, στην οδό Αγ. Φιλοθέης 21. Το 1970, στο ΒΔ ισόγειο του κεντρικού κτιρίου της Αρχιεπισκοπής ανακαλύφθηκε το πηγάδι του παλιού μοναστηριού, ενώ το ασκητήριο της οσιομάρτυρος βρίσκεται κάτω από το δάπεδο του ναού και του βόρειου τμήματος της αυλής, σε απόσταση από το σημείο όπου έχει εδώ και εκατό χρόνια τοποθετηθεί η επιγραφή «Αρχαία Κρύπτη».

Από το μετόχι στα Πατήσια σήμερα σώζεται ο ναός του Αγίου Ανδρέα, στην οδό Λευκωσίας, κοντά στην πλατεία Αμερικής. Έξω από τον ναό, στα δεξιά της εισόδου του, υπάρχει η κολώνα όπου η Αγία Φιλοθέη βασανίστηκε από τους Τούρκους.

Το μετόχι της Πυρσού - Καλογρέζας, όπως λεγόταν παλιά, πήρε το όνομά του από τον Πυρσό και βρίσκεται στα όρια Καλογρέζας και Φιλοθέης (απέναντι από το τένις της Φιλοθέης). Πινακίδες που έχουν τοποθετηθεί από το Υπουργείο Πολιτισμού αναγράφουν «Μονή Αγίας Φιλοθέης». Αυτό ήταν το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο από τα μετόχια που έκτισε η Αγ. Φιλοθέη και διέθετε ξενώνες, νοσοκομείο, υφαντουργεία και κρύπτη που οδηγούσε σε υπόγεια σήραγγα. Σήμερα σώζεται ένα μέρος αυτού καθώς και ο μικρός ναός αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου.

Η Αθήνα είναι μία μαγική πόλη που όσο τη γνωρίζεις διαπιστώνεις πόσα λίγα ξέρεις γι' αυτή. Κτίρια, μνημεία, εκκλησίες που προσπερνάμε σχεδόν καθημερινά γρήγορα και αδιάφορα έχουν απίστευτες ιστορίες να μας διηγηθούν και τρομερούς θησαυρούς να μας δείξουν. Αρκεί όμως να θέλουμε να κάνουμε μία στάση για να ακούσουμε, να δούμε και να μάθουμε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γιοχάλας Θανάσης, Καφετζάκη Τόνια, ΑΘΗΝΑ, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία, Εκδ. ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ 'ΕΣΤΙΑΣ", Αθήνα 2012.
2. Μιχελή Λίζα, Η ΑΘΗΝΑ ΤΩΝ ΑΝΩΝΥΜΩΝ, Περιήγηση στα πλατώματα τους μαχαλάδες και τις γειτονιές της Παλιάς Αθήνας. Εκδ. ΔΡΩΜΕΝΑ, Αθήνα, 1990.
3. Σκουμπουρδή Άρτεμις, ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ - ΠΛΑΚΑ. Οι γειτονιές των θεών. Εκδ. ΠΑΤΑΚΗ, Αθήνα, 2016
4. Φερούσης Δημήτρης, ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΤΗΣ ΟΣΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ, Εκδ. "ΑΣΤΗΡ", Αθήνα, 2005
5. Φερούσης Δημήτρης, ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ, Εκδ. Πανελλήνιος Ομιλος για την Παράδοση της Ρωμιοσύνης, Αθήνα, 1983.
6. Χρόνη - Βακαλοπούλου Μαρία, Πανσελήνου Ναυσικά, ΦΙΛΟΘΕΗ ΜΠΕΝΙΖΕΛΟΥ. Η ΑΘΗΝΑΙΑ, Εκδοτικός Οργανισμός ΠΑΠΥΡΟΣ, Αθήνα, 2006.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

1. Αρχοντικό των Μπενιζέλων
2. Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών - Ι. Ν. Αγίου Ανδρέα ("Παρθενώνας") 
3. Το Μετόχι της Αγίας Φιλοθέης
4. Τα Αθηναϊκά - Πώς σώθηκε ο Άγιος Ανδρέας της Αρχιεπισκοπής Αθηνών