Φαληρικός όρμος

Το σκουριασμένο κουφάρι ενός πλοίου ταλαντεύεται ανάμεσα στη θάλασσα και τη χωμάτινη πρόσχωση. Δύο ποδηλάτες προσπερνούν σκουπίδια και αγριόχορτα, αναστατώνοντας ένα κοπάδι γλάρων που πλατσουρίζει στα λασπόνερα. Λιγοστοί ψαράδες περιμένουν υπομονετικά κάτω από τη βροχή, ομάδες ιστιοπλόων ξανοίγονται σε έναν υδάτινο ορίζοντα που περνάει αναγκαστικά μέσα από τα εκατοντάδες κατάρτια της μαρίνας. Τηλεκατευθυνόμενα αυτοκινητάκια μαρσάρουν νευρικά στα χέρια μοντελιστών που βάλθηκαν να συναγωνιστούν τις χιλιάδες αυτοκινήτων που διασχίζουν το Δέλτα Φαλήρου. Πίσω από τις εγκαταστάσεις του Τάε Κβο Ντο, πλάι στην περίφημη προκυμαία των Γάλλων αρχιτεκτόνων, παρκαρισμένες νταλίκες και πούλμαν. Στα 2,5 χιλιόμετρα του Φαληρικού όρμου τα καρέ του μαρασμού προβάλλουν το ένα μετά το άλλο. Το σπουδαιότερο παράκτιο σύστημα της Αθήνας παραμένει σε μετα-ολυμπιακό λήθαργο και φαντάζει –μέσα από δόσεις γενναιόδωρης εγκατάλειψης– απόρθητο οχυρό για τους πολίτες.

Η φωνή του Χρήστου Τριανταφυλλόπουλου, κατοίκου Καλλιθέας εδώ και τρεις δεκαετίες, ακούστηκε στεντόρεια στη σκηνή του Μεγάρου Μουσικής, όταν διαμαρτυρήθηκε μαζί με καταληψίες-αρχιτέκτονες του Μετσόβιου για την ανοικοδόμηση της παραλιακής ζώνης ενόψει χωροθέτησης του «Πολιτιστικού Κέντρου Σταύρος Νιάρχος» στον παλιό Ιππόδρομο. «Κάθε μέρα ο χώρος απαξιώνεται. Οι αθλητικές εγκαταστάσεις δεν λειτουργούν, η παραλία είναι έρημη γη» επαναλαμβάνει ένα μήνα μετά. «Ο Ιππόδρομος και η παραλία θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται ως ενότητα πρασίνου, όχι τσιμέντου. Τα παιδιά μας μεγαλώνουν χωρίς να έχουν πατήσει στο χώμα. Ζούμε σε μια μεταλλαγμένη κοινωνία». Στηρίζοντας τις θέσεις της Αριστερής Παρέμβασης Καλλιθέας, της οποίας είναι μέλος, σημειώνει την ανάγκη για ανάδειξη της παραλίας χωρίς οικοδόμηση και εμπορικές χρήσεις, αλλά και για δημιουργία χώρου πρασίνου με δωρεάν και ελεύθερη πρόσβαση των κατοίκων. «Κάθε πρόταση και κάθε απόφαση πρέπει να προκύπτει από το λαό, όχι από την πολιτεία και τους εργολήπτες» λέει.

Την ίδια ώρα, ο Δήμος Καλλιθέας –στον οποίο υπολογίζεται ότι αντιστοιχεί το 1/3 των 770 στρεμμάτων του όρμου– έχει υπογράψει από το 2007 μνημόνιο συνεργασίας για τον παλιό Ιππόδρομο με το ΥΠΕΧΩΔΕ. Το αντίτιμο, βέβαια, θα είναι η παραχώρηση της υπόλοιπης έκτασης στην Καλλιθέα. Ωστόσο, «η υπογραφή της σύμβασης με τα Ολυμπιακά Ακίνητα καθυστερεί αδικαιολόγητα» τονίζει ο δήμαρχος Κώστας Ασκούνης. «Το πρόγραμμά μας για αναβάθμιση περιλαμβάνει την αξιοποίηση της μαρίνας, την κατασκευή κολυμβητηρίου και παιδότοπου, τη διαμόρφωση της παραλίας σε χώρο περιπάτου. Δεν ήταν η καλύτερη δυνατή συμφωνία, ήταν η πιο ρεαλιστική. Τουλάχιστον, θα ρίξουμε τα κάγκελα».

Αγγίζει τα όρια του παροιμιώδους το πώς η εμπορική κλίμακα κατοχυρώνει ένα έργο στη συνείδηση της πόλης. «Παρατηρούμε την ευκολία με την οποία η πολιτεία εκχωρεί το δικαίωμα στην αγορά να πολεοδομεί και να χωροθετεί. Έχουμε διαπιστώσει επίσης τις μειωμένες αντιστάσεις ορισμένων πολιτικών παραγόντων στη μαζική ανοικοδόμηση των δημόσιων χώρων» συμφωνεί ο αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και βουλευτής Κώστας Καρτάλης. Θα ήταν άδικο, ωστόσο, οι πολιτιστικές υποδομές στον Ιππόδρομο να ενταχθούν στο ίδιο πλαίσιο. Αντίθετα «αν ενσωματωθούν στο τοπίο της περιοχής, έχουν το δυναμικό να αποτελέσουν σημείο αναφοράς για την πόλη και την παράκτια ζώνη. Θέλω να πιστεύω ότι θα είναι ο καταλύτης για τη γενικότερη αναβάθμιση του μετώπου».

Βεβαίως, η εκκωφαντικά άτακτη κρατική διαχείριση της ζώνης επιβεβαιώνεται ακόμα και σε ένα σημαντικό έργο σαν αυτό. Η  Ήβη Νανοπούλου, αρχιτέκτονας και διευθύνων σύμβουλος του γραφείου Παπαγιάννη που εκπόνησε (σε συνεργασία με 10 ακόμα γραφεία) το σχέδιο ανάπλασης του Φαληρικού όρμου, υπενθυμίζει πως η μελέτη του Ρέντζο Πιάνο δεν λαμβάνει υπόψιν τον εγκεκριμένο από το ΥΠΕΧΩΔΕ σχεδιασμό, η ολοκλήρωση του οποίου παραμένει ακόμα γιγαντιαία εκκρεμότητα.

Ήταν το γραφείο Παπαγιάννη που ύστερα από παραγγελία των Ολυμπιακών Ακινήτων παρουσίασε το φθινόπωρο του 2007 μια προκαταρκτική πρόταση για την ανάπλαση της παράκτιας ζώνης του οικολογικού πάρκου, έκτασης 240 στρεμμάτων, μεταξύ του Ιλισού και του Κηφισού, που διοικητικά ανήκει στον Δήμο Μοσχάτου.

Η μελέτη προβλέπει την αντιπλημμυρική προστασία του αστικού ιστού, τη λειτουργική σύνδεση της πόλης με την παραλία μέσω της δημιουργίας δικτύων κίνησης πεζών και ποδηλατών, την αποκατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος στην περιοχή και τη δημιουργία αμμώδους παραλίας. Προτάσεις που προσεγγίζουν το όραμα των κατοίκων του Μοσχάτου. «Διεκδικούμε έναν υπερτοπικό πόλο πρασίνου με μηδενικό συντελεστή δόμησης. Μια παραλία στη φυσική της μορφή, χωρίς τσιμεντένια κράσπεδα, όπου οι εμπορικές χρήσεις θα περιορίζονται σε μικρά αναψυκτήρια για να εξυπηρετούν τους περιπατητές. Η πολιτεία έχει κάθε υποχρέωση να βρει πόρους για τη συντήρηση του χώρου.

Δεν δεχόμαστε όρους για... αξιοποίηση» επισημαίνει ο Ρουσσέτος Λιβαδάρος, πολιτικός μηχανικός και μέλος της δραστήριας κίνησης πολιτών «Μεσοποταμία», που πρωτοστάτησε στο ξήλωμα των συρματοπλεγμάτων γύρω από τα Ολυμπιακά Ακίνητα το καλοκαίρι του 2007. Ευτυχές, στην περίπτωση του Μοσχάτου, είναι το γεγονός της αρωγής της δημοτικής αρχής στα διαχρονικά αιτήματα της τοπικής κοινωνίας. Σε αναμονή των διαπραγματεύσεων με τα Ολυμπιακά Ακίνητα και το ΥΠΕΧΩΔΕ, ο Δήμος Μοσχάτου αγωνίζεται για ένα νέο δημόσιο χώρο στην πόλη που θα αποτελέσει την αφετηρία για την ενιαία αντιμετώπιση της παράκτιας ζώνης. «Περιμένουμε την οικονομοτεχνική μελέτη για να διαπιστώσουμε ποιος θα κληθεί να πληρώσει το... μάρμαρο. Αν εμπλακεί ιδιώτης, είναι βέβαιο πως θα μας βρουν αντίθετους» προειδοποιεί ο αντιδήμαρχος Περιβάλλοντος Ανδρέας Ευθυμίου.

Το μέλλον του Φαληρικού όρμου απαιτεί μια συνολική στρατηγική κι επιπλέον ένα νήμα που διαχειριστικά θα τον συνδέσει με την ανάπλαση ολόκληρου του θαλάσσιου αστικού μετώπου. Ο καθηγητής Κώστας Καρτάλης εμμένει στην προ-ολυμπιακή του προσέγγιση, που περιγράφει ως μονόδρομο τη δημιουργία ενός «ελεύθερου στην προσπέλαση, υπερτοπικής σημασίας, παράκτιου πάρκου που θα αποκαταστήσει την επαφή της πόλης με τη θάλασσα. Ενα πάρκο που θα εκτείνεται από το ΣΕΦ μέχρι το Παλαιό Φάληρο και από εκεί μέχρι τη βόρεια απόληξη του παλιού Ιπποδρόμου. Δηλαδή, περίπου 950 στρέμματα!» εξηγεί και προτείνει την ενσωμάτωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας «με όρια και κανόνες».

Η Αθήνα είναι παραθαλάσσια πόλη, αρκεί να το αποδείξει. Και το σημείο απόβασής της προς τον Σαρωνικό κόλπο έχει ήδη επιλεγεί. «Η ζώνη του Φαλήρου είναι ένα μοναδικό κομμάτι, η κακοποίηση του οποίου μπορεί να αναστραφεί με μια συστηματική πολιτική αποκατάστασης» τονίζει ο αντιπρύτανης του ΕΜΠ Γιάννης Πολύζος. Το παράδειγμα της Ψυττάλειας δείχνει πως η ρύπανση του εσω-Σαρωνικού είναι δυνατή. Επίσης «η φύση, ως δικαίωμα της πόλης, μπορεί να επιστρέψει στο Δέλτα. Τα πουλιά έχουν μνήμη, αν αναπληρωθεί το πράσινο. Ο πολιτισμός και η αναψυχή ας είναι μόνο οι μοχλοί. Το μπάνιο, η χαρά της θάλασσας, δεν μπορεί να είναι πλέον ουτοπία για την Αθήνα».

Δύο... αιώνες περιπέτειας

Υπήρξε το πρώτο λιμάνι των Αθηνών, πολύ πριν ο Πειραιάς αναλάβει τα ηνία, απόληξη του περίφημου Ελαιώνα της Αθήνας, εκβολή δύο ιστορικών ποταμών της πόλης. «Ο Φαληρικός όρμος, το σπουδαιότερο παράκτιο σύστημα της Αθήνας από περιβαλλοντική άποψη», όπως σημειώνει σε έκθεση πάνω στην αποκατάσταση και διαχείρισή του ο πρόεδρος του Επιμελητηρίου Περιβάλλοντος και Βιωσιμότητας Μιχαήλ Δεκλερής, «υπέστη σειρά ατυχών τεχνικών παρεμβάσεων κυρίως κατά το το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, χωρίς καμία αρμόδια επιστημονική μελέτη και κανένα στρατηγικό προγραμματισμό».

Η φυσική τάξη πραγμάτων παραβιάζεται συστηματικά τις δεκαετίες ’60 και ’70 – οπότε γίνεται αλόγιστο μπάζωμα της στεριάς. Ταυτόχρονα, στην κοίτη του Κηφισού και του Ιλισού η Αθήνα φροντίζει να ξεφορτώνεται ό,τι μιαρό, «μεταβάλλοντάς τους σε απλό μέρος του αποχετευτικού συστήματος της πρωτεύουσας» αναφέρει ο κ. Δεκλερής. Η ολυμπιακή συγκυρία δημιουργεί την ανάγκη ανάπλασης της ζώνης, έργο που το ΥΠΕΧΩΔΕ αναθέτει το 2000 σε 11 αρχιτεκτονικά γραφεία με την επωνυμία «Φάληρο 21», για να προκύψει ένας σχεδιασμός δύο φάσεων λόγω χρονικού περιορισμού.

Βασικοί άξονες της παρέμβασης που θα ακολουθούσε ήταν η σύνδεση του οικιστικού ιστού με την παραλιακή ζώνη, η δημιουργία ενός θαλάσσιου μετώπου μέσα από την ανάδειξη του ιστορικού και φυσικού περιβάλλοντος του όρμου, η αντιπλημμυρική προστασία, η μετατόπιση του αυτοκινητόδρομου κατά 90 μ., η δημιουργία γραμμικού πάρκου στραμμένου προς την πόλη και η κατασκευή ενός μητροπολιτικού πάρκου πολιτισμού, αναψυχής και αθλητισμού. «Η διακοπή ήταν προδιαγεγραμμένη και το έργο επρόκειτο να συνεχιστεί μετά τους Ολυμπιακούς. Μέχρι σήμερα, όμως, παραμένει ανολοκλήρωτο, μια αίολη προσπάθεια» εξηγεί η κ. Νανοπούλου.

Στην έκθεση του Επιμελητηρίου, πάντως, ο κ. Δεκλερής συνιστά την απόρριψη του Ειδικού Σχεδίου Ολοκληρωμένης Ανάπυξης, με το επιχείρημα ότι στοχεύει στην ανάπλαση και όχι στην αποκατάσταση του όρμου, την παραχώρηση της διαχείρισης της ζώνης στους όμορους δήμους, την κατάρτιση ενός μακρόπνοου προγράμματος αποκατάστασης των παράκτιων οικοσυστημάτων και των δύο ποταμών. Για την ώρα, πέντε χρόνια μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες, όλα είναι εκεί και περιμένουν. Ενώ η πόλη χάνει ευκαιρίες από το μέλλον της.

[Φωτό: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ]