Τι είναι αυτό που «επιτρέπει» σε κάποιον να διατηρεί τη σιλουέτα του χωρίς καμία προσπάθεια, ενώ για κάποιον άλλο τα παραπάνω κιλά είναι αναπόσπαστο κομμάτι της φυσιολογίας του;
Όλοι έχουν -κι εσύ σίγουρα- κάποιον γνωστό ή φίλο, που μπορεί να τρώει τα πάντα, να απολαμβάνει γλυκά, παγωτά, ένα ταψί μουσακά, χωρίς ενοχές ή τις αποκαρδιωτικές συνέπειες της ζυγαριάς. Στο άλλο άκρο είναι εκείνοι (κι εμείς) που όταν τρώνε λίγο παραπάνω, παίρνουν κιλά γρήγορα και ενίοτε, πολλά. Φταίνε τα γονίδιά, το περιβάλλον, η αφθονία τροφών, ο τρόπος ζωής, η άτιμη η κοινωνία και η κακή μας τύχη ή όλα τα παραπάνω;
Με απλά λόγια
Το βάρος εξαρτάται από τον αριθμό των θερμίδων που καταναλώνεις, πόσες από αυτές αποθηκεύονται στο σώμα σου και πόσες καις. Όμως αυτό επηρεάζεται από συνδυασμό πολλών παραγόντων που συνδυαστικά διαμορφώνουν τόσο τη φυσιολογία σου (όπως το πόσο γρήγορα καις θερμίδες) όσο και μοτίβα συμπεριφοράς (ποιες τροφές επιλέγεις να φας, για παράδειγμα). Και η αλληλεπίδραση αυτών των παραγόντων αρχίζει από τη στιγμή που γεννιέσαι -και λίγο πριν- και σε ακολουθεί σε όλη σου τη ζωή…
Τα «μαθηματικά» των θερμίδων
Η ισορροπία μεταξύ των θερμίδων που αποθηκεύονται και αυτών που καίγονται, εξαρτάται από τη γενετική προδιάθεση, το επίπεδο της σωματικής δραστηριότητας και τον βασικό μεταβολικό ρυθμό (τον αριθμό των θερμίδων που καίει το σώμα ενώ βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας).
Εάν καις σταθερά όλες τις θερμίδες που καταναλώνεις μέσα στη μέρα, θα διατηρήσεις το βάρος σου. Αν «παίρνεις» περισσότερη ενέργεια -θερμίδες- από αυτή που δαπανάς, θα πάρεις βάρος.
Οι επιπλέον θερμίδες αποθηκεύονται στο σώμα ως λίπος. Το σώμα αποθηκεύει αυτό το λίπος μέσα στα «λιποκύτταρα» (λιπώδη ιστό) -αυτά είτε γεμίζουν και διογκώνονται ή ο οργανισμός δημιουργεί νέα. Αν μειώσεις την τροφή που καταναλώνεις, λαμβάνοντας λιγότερες θερμίδες από αυτές που καις ή αν αυξήσεις τη σωματική σου δραστηριότητα και καις περισσότερες θερμίδες, το σώμα σου θα μειώσει και τα αποθέματα λίπους. Δηλαδή, τα λιποκύτταρα θα συρρικνωθούν, μαζί και η περιφέρειά σου...
Περισσότερα από 400 διαφορετικά γονίδια έχουν συσχετιστεί, μέχρι σήμερα, με την τάση αύξησης βάρους ή την παχυσαρκία, αν και φαίνεται πως είναι λίγα αυτά που παίζουν καθοριστικό ρόλο. Τα γονίδια «δικαιολογούν» την αύξηση βάρους με πολλούς τρόπους: επηρεάζουν την όρεξη, για παράδειγμα, τον κορεσμό (το αίσθημα πληρότητας), τον μεταβολικό ρυθμό, τις λιγούρες, την κατανομή του σωματικού λίπους και την τάση κάποιου να χρησιμοποιεί το φαγητό ως μηχανισμό αντιμετώπισης του στρες.
Το πόσο σημαντική είναι η γενετική προδιάθεση στις διαταραχές βάρους, διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Έρευνες έχουν δείξει ότι, για κάποιους, τα γονίδια ευθύνονται μόνο κατά 25% για την προδιάθεση να είναι υπέρβαροι, ενώ για άλλους ο γενετικός παράγοντας μπορεί να φτάσει το 70%-80%. Έχοντας μια ιδέα για το πόσο μεγάλο ρόλο μπορεί να παίζουν τα γονίδια στο βάρος σου, σού είναι χρήσιμο να διαχειριστείς τυχόν προβλήματα που σχετίζονται με αυτό.
Πόσο εξαρτάται το βάρος από τα γονίδια;
Τα γονίδια, πιθανώς, παίζουν καθοριστικό ρόλο σε μια ενδεχόμενη τάση για υπερβαρότητα, αν «βλέπεις» στον εαυτό σου περισσότερα ή όλα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
-είχες πάντα παραπάνω κιλά για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σου.
-ένας ή και οι δυο γονείς σου ή άλλοι εξ αίματος συγγενείς αντιμετωπίζουν πρόβλημα υπερβολικού βάρους. Αν και οι δύο γονείς σου είναι παχύσαρκοι, η πιθανότητα το βάρος σου να μετατραπεί σε «παχυσαρκία» φτάνει έως και 80%.
-δεν μπορείς να χάσεις βάρος, ακόμη και όταν αυξάνεις τη σωματική σου δραστηριότητα και «στερείσαι» θερμίδων για μήνες.
Τα γονίδια πιθανώς επηρεάζουν λιγότερο το βάρος σου, αν «βλέπεις» στον εαυτό σου περισσότερα ή όλα από τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
-επηρεάζεσαι από τη «διαθεσιμότητα» του φαγητού. Θα φας αν έχεις κάτι να φας.
-έχεις παραπάνω κιλά, αλλά μπορείς να τα χάσεις όταν αποφασίσεις να ακολουθήσεις μια, έστω συντηρητική, δίαιτα και ένα ευέλικτο πρόγραμμα γυμναστικής.
-παίρνεις βάρος κατά τη διάρκεια των γιορτών ή μετά από αλλαγές στην καθημερινή σου ρουτίνα ή σε περιόδους έντονου στρες, το οποίο κατόπιν μπορείς να χάσεις σχετικά εύκολα.
Τα «αποταμιευτικά» γονίδια
Πάρα πολλά χρόνια πίσω, οι άνθρωποι που μπορούσαν να αποθηκεύουν σωματικό λίπος σε περιόδους έλλειψης τροφής, επιβίωναν, ενώ όσοι δεν μπορούσαν, χάνονταν. Αυτή η εξελικτική προσαρμογή εξηγεί γιατί οι περισσότεροι από μας -περίπου το 85%- έχουν τα λεγόμενα «αποταμιευτικά» γονίδια, αυτά που μας βοηθούν να διατηρούμε ενέργεια και να αποθηκεύουμε απαραίτητο λίπος.
Σήμερα, ωστόσο, αυτά τα γονίδια είναι μάλλον «κατάρα» παρά ευλογία, όχι μόνο λόγω της αφθονίας τροφής -σχεδόν 24 ώρες το 24ωρο- αλλά κυρίως, γιατί δεν χρειάζεται να κυνηγήσουμε ή να καλλιεργήσουμε οι ίδιοι το φαγητό μας.
Οι συνθήκες του περιβάλλοντός μας επηρεάζουν το βάρος ενός ανθρώπου από πολύ νωρίς, ακόμα και πριν γεννηθεί, κάτι που οι επιστήμονες αποκαλούν και «εμβρυϊκό προγραμματισμό». Τα μωρά των μητέρων που κάπνιζαν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης έχουν περισσότερες πιθανότητες να γίνουν υπέρβαρα σε σύγκριση με εκείνα των οποίων οι μητέρες δεν κάπνιζαν. Το ίδιο ισχύει και για τα μωρά που γεννιούνται από μητέρες με διαβήτη. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι τέτοιες συνθήκες ενδέχεται να επηρεάζουν τον μεταβολισμό του εμβρύου με τρόπους που εμφανίζονται αργότερα στη ζωή.
Τα μωρά, επίσης, που θηλάζουν για περισσότερο από τρεις μήνες έχουν μικρότερες πιθανότητες να γίνουν παχύσαρκα στην εφηβεία σε σύγκριση με εκείνα που θηλάζουν για λιγότερο από τρεις μήνες.
Οι συνθήκες της παιδικής μας ηλικίας μάς συνοδεύουν σε όλη μας τη ζωή. Τα παιδιά που καταναλώνουν -ανεξέλεγκτα- πολλά αναψυκτικά, τροφές υψηλής θερμιδικής αξίας ή επεξεργασμένα τρόφιμα, αναπτύσσουν μια «ιδιαίτερη» προτίμηση για αυτά και συνεχίζουν να τα καταναλώνουν ως ενήλικες, συνήθεια που προωθεί την αύξηση του σωματικού βάρους. Το ίδιο ισχύει και για τα παιδιά των… video game και της τηλεόρασης που, ελλείψει σωματικής δραστηριότητας, «προγραμματίζονται» για έναν καθιστικό τρόπο ζωής στο μέλλον.
Φαγητό άφθονο και… παντού
Όπου και να πας, όπου και να γυρίσεις το κεφάλι, βλέπεις «φαγητό». Στα εμπορικά κέντρα, στο σινεμά, το θέατρο, το μουσείο… το φαγητό είναι άμεσα διαθέσιμο. Μπορείς να αγοράσεις ένα σνακ ή ένα ολόκληρο γεύμα και να το καταναλώσεις στο δρόμο ενώ περπατάς ή μέσα στο αυτοκίνητο ή ταξιδεύοντας στις εθνικές οδούς, καταστήματα 24 ώρες ανοικτά βρίσκονται σε κάθε γωνιά και παντού υπάρχει μια «στάση» για να τσιμπήσεις κάτι…
Τη δεκαετία του 1950, τα εστιατόρια γρήγορου φαγητού πρόσφεραν μόνο μία μερίδα ανά προϊόν. Σήμερα, οι μερίδες έχουν «μεγαλώσει» σημαντικά και αυτή η τάση έχει επεκταθεί και σε άλλα τρόφιμα, από μπισκότα και ποπ κορν μέχρι σάντουιτς και μπριζόλες. Μια τυπική μερίδα τηγανητές πατάτες περιέχει πλέον τριπλάσιες θερμίδες σε σχέση με τα πρώτα χρόνια των «fast food». Ένα «super-sized» γεύμα μπορεί να περιέχει 1.500-2.000 θερμίδες, δηλαδή όσες χρειάζεται ένας μέσος άνθρωπος για ολόκληρη την ημέρα.
Έχουμε την τάση να καταναλώνουμε ό,τι βρίσκεται μπροστά μας, ακόμα κι αν δεν πεινάμε. Επιπλέον, καταναλώνουμε περισσότερα τρόφιμα υψηλής θερμιδικής αξίας (όπως αλμυρά σνακ, αναψυκτικά κ.α.), τα οποία είναι πολύ πιο εύκολα διαθέσιμα από πιο υγιεινές επιλογές (όπως οι σαλάτες ή τα φρέσκα φρούτα)…
Η εξίσωση της άσκησης
Η καθημερινότητά μας δεν προσφέρει πολλές ευκαιρίες για «κίνηση». Τα παιδιά δεν ασκούνται όσο παλιότερα στα σχολεία, η πλειοψηφία των ανθρώπων μετακινείται με το αυτοκίνητο στη δουλειά και περνά το μεγαλύτερο μέρος της μέρας καθισμένη σε ένα γραφείο μπροστά από μια οθόνη. Επιπλέον, εργάζεται πολλές ώρες (περισσότερες απ’ ότι στο παρελθόν), με αποτέλεσμα να μην υπάρχει χρόνος για γυμναστήρια ή άλλες δραστηριότητες που προάγουν «ποιότητα ζωής». Αντί να περπατήσεις μέχρι την τοπική αγορά και να κουβαλήσεις τις σακούλες με τα ψώνια στο σπίτι, οδηγείς μέχρι το σούπερ μάρκετ, παρκάρεις όσο πιο κοντά στην είσοδο μπορείς και μεταφέρεις φεύγοντας τις σακούλες σου με το καρότσι τα λίγα μέτρα μέχρι το πορτ-μπαγκάζ του αυτοκινήτου. Βάζεις ηλεκτρική σκούπα, πλυντήριο πιάτων, φυσάς τα φύλλα στην αυλή με τον «φυσητήρα» … οι έξυπνες σύγχρονες οικιακές συσκευές έχουν αφαιρέσει προ πολλού κάθε σωματικό κόπο από τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού, συμβάλλοντας περαιτέρω στις συνθήκες «ακινησίας».
Μπροστά στην τηλεόραση
Μέρος του προβλήματος, ίσως, είναι ότι οι άνθρωποι παρακολουθούν τηλεόραση αντί να ασκούνται ή να κάνουν άλλες δραστηριότητες που καίνε περισσότερες θερμίδες (βλέποντας τηλεόραση καις μόλις ελάχιστα περισσότερες θερμίδες από τον ύπνο και πολύ λιγότερες από άλλες καθιστικές δραστηριότητες όπως το …πλέξιμο ή το διάβασμα). Είναι σίγουρα πιο «εύκολο» να βυθιστείς στον καναπέ μπροστά στην τηλεόραση στον ελεύθερο χρόνο σου, αντί να βγεις να περπατήσεις. Είναι όμως και οι διαφημίσεις φαγητού… έχεις σκεφτεί πόσες διαφημίσεις για τρόφιμα ή ποτά κάθε είδους «εμφανίζονται» κατά τη διάρκεια ενός μέσου τηλεοπτικού προγράμματος μιας ώρας, ανοίγοντας υποσυνείδητα την όρεξή σου για φαγητό; Επιπλέον, έρευνες δείχνουν ότι το φαγητό μπροστά στην τηλεόραση κάνει τους ανθρώπους να καταναλώνουν περισσότερες θερμίδες, και ειδικότερα περισσότερες θερμίδες από «κακές» τροφές. Φαύλος κύκλος.
Αυτό το άγχος…
Ευθύνεται η «κοινωνία» για τους υπέρβαρους; Πολλές πτυχές της σύγχρονης ζωής ενθαρρύνουν την αύξηση βάρους. Το περιβάλλον σήμερα το λες και «παχυσαρκιογόνο», αφού σε ωθεί να τρως περισσότερο και να κινείσαι λιγότερο.
Το άγχος και η έλλειψη ύπνου συνδέονται στενά με την ψυχική υγεία, η οποία με τη σειρά της μπορεί να επηρεάσει τη διατροφή και την όρεξη, όπως μπορεί να επιβεβαιώσει οποιοσδήποτε έχει καταναλώσει ένα οικογενειακό παγωτό μόνος του σε μια στιγμή ψυχικής «αδυναμίας»… έχουμε την τάση να τρώμε περισσότερο όταν βιώνουμε περιόδους έντονου στρες ή συναισθηματικών προβλημάτων.
Σήμερα οι άνθρωποι εργάζονται κατά μέσο όρο περισσότερες ώρες, ενώ έχουν γίνει πιο σπάνιες οι ευκαιρίες για διακοπές ή μικρά «διαλείμματα». Σε αρκετές οικογένειες, δουλεύουν και οι δυο γονείς, ο χρόνος για ψώνια περιορίζεται, τα σπιτικά μαγειρέματα μειώνονται, ενώ από την ανοικτή τηλεόραση ακούγονται μόνο «κακά μαντάτα» σε συνεχή ροή. Όλα τα παραπάνω αυξάνουν τα επίπεδα άγχους, ενώ δημιουργούν φοβίες που θα σπρώξουν τους γονείς, για παράδειγμα, να μην αφήσουν τα παιδιά τους να κάνουν μια βόλτα με το ποδήλατο μέχρι το πάρκο για παιχνίδι, αλλά να προτιμήσουν να τα πάνε με το αυτοκίνητο σε «προγραμματισμένα» ραντεβού με φίλους και οργανωμένες (με ακρίβεια δευτερόλεπτου) δραστηριότητες.
Η πίεση του χρόνου, οδηγεί συχνά τους ανθρώπους να τρώνε εν κινήσει ή να θυσιάζουν πολύτιμες ώρες από έναν καλό ύπνο. Έρευνες υποστηρίζουν πως η ακανόνιστη (και χωρίς συναίσθηση) κατανάλωση τροφών ή η κατανάλωση φαγητού εν κινήσει αυξάνει τις πιθανότητες παχυσαρκίας. Το βιολογικό ρολόι του εγκεφάλου -που ρυθμίζει κι άλλους καθημερινούς ρυθμούς του σώματος- ελέγχει τα σήματα πείνας και κορεσμού. Ιδανικά, αυτά τα σήματα βοηθούν να διατηρηθεί το βάρος σταθερό. Θα πρέπει να μας προτρέπουν να φάμε όταν το σωματικό λίπος έχει «πέσει» κάτω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο και χρειαζόμαστε περισσότερο, και θα πρέπει να μας λέει πότε νοιώθουμε χορτασμένοι για να σταματήσουμε να τρώμε. Οι ακανόνιστες διατροφικές συνήθειες διαταράσσουν την αποτελεσματικότητα αυτών των σημάτων οδηγώντας σε αύξηση βάρος, ακόμα και παχυσαρκία.
11°
