Τα λάθη και η πελατειακή νοοτροπία είδαμε πού μας οδήγησαν. Οι επιλογές που γίνονται σήμερα θα καθορίσουν αν θα αφήσουμε οριστικά πίσω μας την κρίση ή αν θα ξαναμπούμε στον φαύλο κύκλο.
O οικονομικός αναλφαβητισμός, η κρίση στην Ελλάδα και το βιβλίο «Η μεγάλη επιστροφή» του Αλέξη Πατέλη
Ένα από τα παράδοξα της οικονομικής κρίσης είναι πως, ως το τέλος, μια μεγάλη μερίδα της κοινής γνώμης αρνήθηκε ή δεν μπόρεσε να καταλάβει τι ακριβώς συνέβη. Ακόμα και σήμερα πολλοί πιστεύουν ότι η Ελλάδα υποβλήθηκε σε μια αχρείαστη λιτότητα, ότι υπήρχε άλλος δρόμος, λιγότερο επώδυνος. Φρόντισε φυσικά η αριστερά, αν και όχι μόνη της, να καλλιεργήσει τέτοιες ψευδαισθήσεις. Ήταν όμως και αυτή που τις πλήρωσε τελικά πιο ακριβά. Είναι χαρακτηριστική η δυσφορία του Αλέξη Τσίπρα, όπως την περιγράφει στο βιβλίο του, όταν έρχεται αντιμέτωπος με την αδυναμία των μελών του ΣΥΡΙΖΑ να αποδεχθούν την πολιτική της κυβέρνησής του.
Βρισκόμαστε στο 2017, δύο χρόνια μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου. Με τους «θεσμούς» οι διαπραγματεύσεις πάνε καλά, η κυβέρνηση εφαρμόζει όσα έχουν συμφωνηθεί. Στο κόμμα όμως το κλίμα είναι βαρύ. Ο Τσίπρας, τόσα χρόνια μετά, ξεσπά: «Μερικά πράγματα μου φαίνονταν ακατανόητα. Και δεν είχα έρθει από άλλον πλανήτη… Πώς είναι δυνατόν να μην καταλαβαίνουν την κατάσταση, τις δυσκολίες της πολιτικής μας». Και δεν ήταν ο μόνος που είχε αυτή την απορία.
Ένας λόγος της αδυναμίας κατανόησης ήταν φυσικά ότι πολλοί είχαν πιστέψει το παραμύθι πως «με έναν νόμο και ένα άρθρο» θα καταργήσουμε τα μνημόνια. Δεν θα την είχαν πατήσει όμως, όπως δεν θα την είχαν πατήσει και πολλοί άλλοι εκτός αριστεράς, αν είχαν μια στοιχειώδη οικονομική κουλτούρα. Αν δηλαδή στην Ελλάδα δεν είχαμε υψηλά επίπεδα –πάνω από το 50%– «οικονομικού αναλφαβητισμού», όπως ονομάζεται. Δεν είναι προς θάνατον, και άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου έχουν το ίδιο πρόβλημα. Σε περίοδο κρίσης ωστόσο ήταν, χωρίς αμφιβολία, ένας από τους παράγοντες που επέτρεψε να ανθίσουν τόσα μπουμπούκια. Κάποια μας ταλαιπωρούν ακόμα.
Σίγουρα τα οικονομικά δεν αποτελούν και την πιο ελκυστική ενασχόληση για τον μέσο πολίτη. Δεν είναι τυχαίος ο χαρακτηρισμός των οικονομικών ως η «καταθλιπτική επιστήμη». Δόθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα από έναν Σκωτσέζο συγγραφέα, ιστορικό και φιλόσοφο, τον Τόμας Καρλάιλ, σε αντίθεση με τη «χαρούμενη επιστήμη», όπως ήταν τότε ένας δημοφιλής όρος για την ποίηση.
Είναι όμως ένας άδικος χαρακτηρισμός. Σε τελευταία ανάλυση, τα οικονομικά έχουν στο επίκεντρό τους μια πολύ ανθρώπινη δραστηριότητα. Όπως έγραψε ένας άλλος διάσημος οικονομολόγος, ο Λάιονελ Ρόμπινς, τα οικονομικά εξετάζουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων όταν έρχονται αντιμέτωποι με τις απεριόριστες επιθυμίες και τα περιορισμένα μέσα για την ικανοποίησή τους.
Ως τέτοια, τα οικονομικά μού δημιουργούσαν πάντα την εντύπωση ότι είχαν αναλογίες με πολλές πλευρές της ζωής, ακόμα και της τέχνης. Ότι αποτελούν στην πραγματικότητα έναν τρόπο σκέψης εγγεγραμμένο στο DNA μας, καθώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ανθρώπινη κατάσταση, δηλαδή την ανάγκη. Για κάποιο λόγο, η αίσθηση ότι τα βγάζουμε πέρα μέσα από δυσκολίες και με περιορισμένα μέσα μάς αγγίζει και μας ικανοποιεί περισσότερο από την αφθονία.
Πάρτε για παράδειγμα τη σχέση του κινηματογράφου με το θέατρο. Ο πρώτος μπορεί να σε θαμπώσει με τα εφέ και τα σχεδόν απεριόριστα μέσα που έχει στη διάθεσή του. Το θέατρο, ωστόσο, με την αναγκαστική λιτότητα των σκηνικών και των εκφραστικών μέσων, μπορεί συχνά να προκαλέσει βαθύτερες συγκινήσεις. Ή πηγαίνετε σε ένα νησί των Κυκλάδων. Ποιος δεν θαυμάζει (προ τουρισμού) αυτή τη μοναδική ισορροπία ανάμεσα στο περιβάλλον και τον άνθρωπο. Τη μεγιστοποίηση της αξιοποίησης των περιορισμένων πόρων όπως αυτή εκφράζεται παντού, από τη λιτή αρχιτεκτονική ως τις οριακές οικονομικές δραστηριότητες. Και αυτό μάλιστα γίνεται ή γινόταν με βιώσιμο τρόπο, ακριβώς δηλαδή όπως ορίζει η οικονομική επιστήμη όπου οι επιλογές που γίνονται έχουν σημαντική χρονική διάσταση. Ό,τι ξοδεύεις σήμερα, το στερείς από το αύριο. Ακόμα και η γοητεία δραστηριοτήτων όπως η ιστιοπλοΐα μού φαινόταν ότι σχετίζεται. Το σκάφος κινείται μόνο με τον αέρα. Πρέπει να αξιοποιήσεις το ελάχιστο ή να αντιμετωπίσεις το μέγιστο με τον ίδιο εξοπλισμό, λίγα τετραγωνικά πανί. Με το φουσκωτό πας πιο γρήγορα, αποφεύγεις κακοτοπιές, αλλά έχεις μια πολύ πιο ρηχή εμπειρία.
Εντάξει, λόγω εορτών μπορούμε να ξεφεύγουμε λίγο. Η κεντρική ιδέα, βέβαια, είναι πως στην οικονομία, είτε στην ιδιωτική ζωή είτε στη δημόσια, δεν έχεις μπροστά σου άπειρες επιλογές. Τα μέσα είναι πολύ συγκεκριμένα και το πώς θα τα αξιοποιήσεις θα καθορίσει το τελικό αποτέλεσμα. Τα λάθη και η πελατειακή νοοτροπία είδαμε πού μας οδήγησαν. Ακόμα και σήμερα, ωστόσο, η χώρα δεν είναι στον αυτόματο πιλότο όπως κάποιοι πιστεύουν. Οι επιλογές που γίνονται θα καθορίσουν αν θα αφήσουμε οριστικά πίσω μας την κρίση ή αν θα ξαναμπούμε στον φαύλο κύκλο.
Από αυτή τη σκοπιά βρήκα πολύ ενδιαφέρον το βιβλίο του οικονομικού σύμβουλου του πρωθυπουργού Αλέξη Πατέλη «Η μεγάλη επιστροφή». Μπορεί να μην είναι το πιο συναρπαστικό αφήγημα για τα Χριστούγεννα, έχει ωστόσο το μεγάλο προσόν να μην απαιτεί οικονομικές γνώσεις και να είναι γραμμένο σε απλή κατανοητή γλώσσα. Μερικές φορές μάλιστα θυμίζει λίγο θρίλερ, όταν για παράδειγμα φτάσαμε κοντά στην απόφαση να συγχωνευτεί η Πειραιώς με την Εθνική για να μην κουρευτούν οι καταθέσεις! Αυτά το πολύ κοντινό 2021, όταν πολλοί πιστεύαμε ότι είχαμε αφήσει πίσω τα δύσκολα. Κυρίως όμως το βιβλίο αποτελεί μια πολύ πειστική απάντηση στον οικονομικό λαϊκισμό, ο οποίος έχει επικρατήσει τόσο στον πολιτικό λόγο όσο και στα μέσα ενημέρωσης. Δείχνει ταυτόχρονα πόσο εύκολο είναι να ξεστρατίσουμε αν, στο όνομα της ικανοποίησης «δίκαιων» αιτημάτων, εγκαταλείψουμε τη στρατηγική των μεταρρυθμίσεων.
Η Ε.Ε. εδώ και πολύ καιρό λειτουργεί με τρόπο που καθιστά εξαιρετικά δύσκολη -αν όχι αδύνατη- τη λήψη κρίσιμων αποφάσεων και την ταχύτατη εφαρμογή τους στη ζωή
Τα λάθη και η πελατειακή νοοτροπία είδαμε πού μας οδήγησαν. Οι επιλογές που γίνονται σήμερα θα καθορίσουν αν θα αφήσουμε οριστικά πίσω μας την κρίση ή αν θα ξαναμπούμε στον φαύλο κύκλο.
