Οι καλλιτέχνες είναι ελεύθεροι να αναδείξουν οποιαδήποτε ιστορία, θέμα και μορφή• τα όρια της καλλιτεχνικής ελευθερίας φτάνουν μέχρι το σημείο όπου εφαρμόζονται μια σειρά νόμοι και κανόνες, αυτονόητοι ή σχεδόν αυτονόητοι για όλους. Αλλά οι καλλιτεχνικές επιλογές, είτε είναι νόμιμες είτε όχι, χαρακτηρίζουν τους καλλιτέχνες και δίνουν πληροφορίες για την κατάσταση των πραγμάτων στην κοινωνία μας. Θεατρικές παραστάσεις που δεν φαίνεται να διαθέτουν ηθική πυξίδα ―π.χ. που επιδεικνύουν συμπάθεια για την αριστερή τρομοκρατία ή που διαχειρίζονται ένα τυχαίο φονικό ως “πολιτική δολοφονία”― φανερώνουν την πνευματική μας στειρότητα, το ότι ζούμε σε περιβάλλον υπεραπλουστευμένης και φτωχής σκέψης.
Το πρόβλημα είναι πολιτισμικό ―μας λείπουν τα εργαλεία να ερμηνεύουμε με σαφήνεια τα γεγονότα, την ιστορία, το τι μας συμβαίνει τελικά― και ψυχικό μαζί. Γενικά μιλώντας, η ελληνική κοινωνία δεν παράγει σκέψη• παράγει λόγια, πολλά λόγια• ρητορεία• συνθήματα. Αναμασάμε τα ίδια και τα ίδια που βασίζονται στον λαϊκισμό, στις παλιές διχοτομίες μεταξύ καλής αριστεροσύνης και κακής δεξιοσύνης, μεταξύ αθωότητας και ενοχής. Επιπλέον, μοιάζει να λείπει η βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπινου• δεν μπορούμε να κάνουμε τέχνη χωρίς αυτή την προϋπόθεση.
Η συντριπτική ηγεμονία της αριστεράς στον πολιτισμό ―απόρροια του κρατισμού, της αναιμικής αστικής τάξης, των ασθενικών αστικών θεσμών και της άξεστης παραδοσιακής δεξιάς― έχει δημιουργήσει μια νησίδα σοσιαλιστικού ρεαλισμού μοναδική στην Ευρώπη. Συχνά, το κοινωνικό σχόλιο (στην τέχνη, όπως και στον δημόσιο διάλογο) είναι τόσο απογυμνωμένο από την αμφισημία που χαρακτηρίζει, έτσι κι αλλιώς, την ανθρώπινη κατάσταση, ώστε καταλήγει ιδεολογικό-παραταξιακό: έτσι ικανοποιείται η αριστερά ―άρα η πλειοψηφία― η οποία αποζητεί κοινωνικές καταγγελίες και απλά, εύληπτα μηνύματα. Μέσω της αυθαίρετης ιδέας ότι τα ανθρωπιστικά ιδανικά παραμερίζονται στον σύγχρονο κόσμο, πολλοί Έλληνες καλλιτέχνες σε όλους τους τομείς της δημιουργίας στρατεύονται προκειμένου να τα υπερασπιστούν. Και ελλείψει πολιτικής καταπίεσης και δίωξης, επινοούν τραγωδίες τις οποίες αναδεικνύουν σε πολιτικές, σε υλικό για ακόμα μεγαλύτερη κοινωνική δυσαρέσκεια• συχνά, πολύ συχνά, για “επανάσταση” τύπου αναρχοφασιστοειδούς ομάδας των Εξαρχείων. Δίνουμε την εντύπωση ότι λαχταράμε δικτατορίες, πολέμους, φασιστικές και ρατσιστικές απειλές προκειμένου να κινητοποιηθούμε μαζικά και θεαματικά• σαν να μη μας αρκούν τα ήδη υπάρχοντα κοινωνικά προβλήματα τα οποία ζητούν ερμηνεία και αντιμετώπιση.
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός στην Ελλάδα, εκτός από την παράδοση που δημιούργησε η ολοκληρωτική αριστερά είτε βρισκόταν σε θέση πολιτιστικής ηγεμονίας είτε όχι, συμπληρώνεται από καθήλωση σε ξεπερασμένες μορφές στρατευμένης τέχνης. Η σκιά του Μπρεχτ φαίνεται ακόμα βαριά μολονότι έχει κυλήσει πολύς καιρός και έχουν εμφανιστεί και ωριμάσει καινούργιοι τρόποι θεατρικής αναπαράστασης. Η προπαγάνδα, η ακλόνητη ηθική βεβαιότητα και η κατασκευή ενόχων ―που μοιάζουν συστατικό της καλλιτεχνικής έκφρασης στη χώρα μας, λες και ο καλλιτέχνης έχει κάποιο “καθήκον”― υπονομεύουν την ίδια της την αξία και ακυρώνουν, κατά κάποιον τρόπο, τις σκληρές προσπάθειες των ανθρώπων της τέχνης.
Παραλλήλως, ανεπίγνωστα ίσως, ευνοούν τον κοινωνικό διχασμό: οι διδαχές γίνονται αποδεκτές μόνο από εκείνους που συμφωνούν μαζί τους, που τις χειροκροτούν• οι διαφωνούντες απομακρύνονται ακόμα περισσότερο από το επιχείρημα.
22°
