Γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας προσελκύουν οπαδούς;

Μία μυστική συμμαχία επιφανών ηθοποιών του Χόλιγουντ και πολιτικών που ανήκουν στους Δημοκρατικούς, κρατούν σε καθεστώς ομηρείας μικρά παιδιά, σε άγνωστες τοποθεσίες. Υποβάλλουν αυτά τα φτωχά παιδιά σε σατανικές τελετουργίες, τους πίνουν το αίμα και τα κακοποιούν σεξουαλικά. Μεταξύ τους, τα σατανικά μέλη αυτού του ιδιόμορφου και επιφανούς κλαμπ, χρησιμοποιούν την μυστική λέξη «πίτσα» για να παραγγείλουν νέα παιδιά που θα ικανοποιήσουν τις διεστραμμένες τους επιθυμίες.

Αυτοί οι τραβηγμένοι και ψευδείς ισχυρισμοί σχετίζονται με το κίνημα QAnon, μία ακροδεξιά ομάδα που υποστηρίζει τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ. Η QAnon είναι μια ομάδα γνωστή για τη διάδοση τραβηγμένων θεωριών συνωμοσίας, που κατηγορούν τους πολιτικούς αντιπάλους για τα πιο φρικτά εγκλήματα που μπορεί κανείς να φανταστεί, συνήθως χωρίς ίχνος αποδείξεων.

Όσο αλλόκοτες και παράξενες μπορεί να φαίνονται τέτοιες ιδέες, ο αντίκτυπος που έχει το κίνημα QAnon στην κοινωνία, είναι αδιαμφισβήτητος. Ξεκίνησε το 2017, με online αναρτήσεις ενός μυστήριου ατόμου που υπέγραφε ως «Q» και υποστήριζε ότι είχε πρόσβαση σε απόρρητες κυβερνητικές πληροφορίες.  Το κίνημα, έγινε σύντομα ορατό και εκτός διαδικτύου. Αρχικά, τα σημάδια του «Q», ξεκίνησαν να φαίνονται στις συγκεντρώσεις του Τραμπ. Αργότερα, η Marjorie Taylor Greene, υποστηρίκτρια του QAnon και των ισχυρισμών του, εξελέγη στη Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ. Το κίνημα του QAnon έχει διαδοθεί σε όλο τον κόσμο.  Οι κίνδυνοι είναι εμφανείς. Οι οπαδοί του κινήματος ήταν ανάμεσα σε αυτούς που εισέβαλαν στο Καπιτώλιο στις 6 Ιανουαρίου 2021.

Πως όμως εξηγείται η ελκυστικότητα τέτοιων θεωριών συνωμοσίας χωρίς να υπάρχουν στοιχεία; Οι κλασσικές ψυχολογικές εξηγήσεις επικεντρώνονται στα αρνητικά συναισθήματα: όταν οι άνθρωποι αισθάνονται άγχος και ανησυχία, όταν νιώθουν ότι βρίσκονται εκτός ελέγχου ή αβέβαιοι, γίνονται πιο επιρρεπείς σε θεωρίες συνωμοσίας. Για αυτό και τέτοιου είδους πεποιθήσεις, κερδίζουν έδαφος σε καταστάσεις κοινωνικής κρίσης.

Ωστόσο, μία νέα έρευνα στηρίζει πως δεν είναι μόνο τα αρνητικά συναισθήματα που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και την ελκυστικότητα των θεωριών συνωμοσίας. Οι άνθρωποι μπορεί να βρίσκουν τις θεωρίες συνωμοσίας διασκεδαστικές, και όσο πιο διασκεδαστικές τις βρίσκουν, φαίνεται ότι τόσο πιο πιθανό είναι να πιστέψουν σε αυτές.

Στην πραγματικότητα, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν πολλά κοινά με τις ιστορίες φαντασίας, όπως οι ταινίες τρόμου ή τα αστυνομικά μυθιστορήματα. Όπως όλα τα έργα μυθοπλασίας, έτσι και οι θεωρίες συνωμοσίας, έχουν μια πλοκή που συχνά περιλαμβάνει έναν γενναίο ήρωα και μια ομάδα κακοποιών (για παράδειγμα ο Τραμπ να πολεμά μια συνωμοσία σατανικών Δημοκρατικών). Είναι μία κλασσική μάχη μεταξύ του καλού και του κακού, που περιλαμβάνει ακίνδυνα θύματα και δράστες που στερούνται συνείδησης και δεν σταματούν σε τίποτα για να πετύχουν τους διεστραμμένους στόχους τους. Συνεπώς, οι θεωρίες συνωμοσίας, έχουν μεγάλη δυνατότητα να προκαλέσουν σασπένς. Πολλές είναι οι επιτυχημένες ταινίες που παρουσιάζουν μια ισχυρή θεωρία συνωμοσίας.

Αυτό που έχει ενδιαφέρον, είναι ότι πολλοί άνθρωποι που βρίσκουν τις θεωρίες συνωμοσίας διασκεδαστικές. Αναφορικά με τις διασκεδαστικές τους ιδιότητες, πιθανώς δεν οφείλονται στα αρνητικά συναισθήματα, αλλά στις έντονες συναισθηματικές εμπειρίες. Ας προσπαθήσουμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό με τις ταινίες τρόμου και τις θεωρίες συνωμοσίας. Οι άνθρωποι συχνά νιώθουν συναισθήματα άγχους όταν βλέπουν μια τρομακτική ταινία, αλλά η παρακολούθηση της δεν σημαίνει ότι είναι για αυτούς μια εμπειρία αποστροφής. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι πληρώνουν χρήματα για να δουν τρομακτικές ταινίες και μπορεί να φύγουν απογοητευμένοι από τον κινηματογράφο εάν η ταινία δεν τους τρομάξει αρκετά. Τα έντονα συναισθήματα που προκαλούν αυτές οι ταινίες είναι ένας από τους λόγους που οι άνθρωποι που τις θεωρούν συναρπαστικές. Πρόκειται για συναισθήματα που μπορούν και αποσπούν την προσοχή από την πλήξη και να κάνουν τους ανθρώπους να αισθάνονται πιο ζωντανοί. Ομοίως, οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να προκαλέσουν έντονες συναισθηματικές εμπειρίες που περιλαμβάνουν άγχος, αλλά και γοητεία και την αίσθηση ότι συμβάλει στην αποκάλυψη ενός σημαντικού γεγονότος για το κοινωνικό σύνολο.

Πώς όμως οι ψυχαγωγικές ιδιότητες των θεωριών συνωμοσίας συμβάλλουν στο να τις πιστεύει ο κόσμος;  Οι ψυχολόγοι αναφέρουν ότι αυτό οφείλεται στο ότι η πληροφορία που είναι ενδιαφέρουσα, προσελκύει το ενδιαφέρον ευκολότερα από τις πληροφορίες που είναι βαρετές και ρεαλιστικές.

Επιπλέον, μιας και οι θεωρίες συνωμοσίας προκαλούν έντονα συναισθήματα, οδηγούν στην καταστολή της ικανότητας των ανθρώπων να σκέφτονται ορθολογικά. Τα συναισθήματα δημιουργούν γρήγορες κρίσεις, ενώ απαιτείται πιο αργή και αναλυτική σκέψη σχετικά με τις θεωρίες συνωμοσίας.

Σε έρευνες για να διερευνηθεί ο ρόλος της ψυχαγωγίας στις θεωρίες συνωμοσίας, επιστήμονας Jan-Willem van Prooijenis, έβγαλε τα εξής συμπεράσματα: οι συμμετέχοντες έβρισκαν πιο διασκεδαστικά άρθρα που παρουσίαζαν την εξήγηση μιας είδησης βάσει θεωρίας συνωμοσίας από ότι άρθρα που έδειχναν την τυπική εξήγηση των γεγονότων.

Οι αξιολογήσεις τους για την ψυχαγωγία συνδέονταν περισσότερο με το πόσο έντονα ήταν τα συναισθηματά τους, παρά με το αν είχαν θετικό ή αρνητικό πρόσημο. Ένα σημαντικό εύρημα αφορά στο ότι η ανάρτηση που ήταν βασισμένη σε θεωρία συνωμοσίας, προκάλεσε ισχυρότερες πεποιθήσεις συνωμοσίας στους χρήστες. Μια άλλη μελέτη έδειξε ότι οι άνθρωποι τείνουν να θεωρούν ότι σε αφηγηματικές αναρτήσεις, είναι πιο πιθανόν να υπάρχει μια θεωρία συνωμοσίας.

Το γεγονός ότι οι θεωρίες συνωμοσίας συνδέονται με την ψυχαγωγία, έχει μια σειρά από επιπτώσεις. Πρώτον, οι πλοκές των θεωριών συνωμοσίας, συμβάλλουν στην ελκυστικότητα τους και μειώνουν την ικανότητα των ατόμων να διακρίνουν τα γεγονότα από τη φαντασία. Δεύτερον, ο ρόλος της ψυχαγωγίας εγκυμονεί κινδύνους, όταν τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παρουσιάζουν ζητήματα πολιτικής ή κοινωνικής φύσεως με ιδιαίτερο ζήλο, ούτως ώστε να προκαλέσουναίσθηση.

Γενικότερα, αυτά τα ευρήματα υπογραμμίζουν πως το να προσπαθεί κανείς να διορθώσει και να ελέγξει την παραπληροφόρηση καθώς και να μειώσει τα αισθήματα άγχους σε καιρούς κρίσης, μπορεί να μην φανούν αρκετές κινήσεις ουτώς ώστε να καταπολεμηθούν οι θεωρίες συνωμοσίας. Είναι επίσης σημαντικό οι γονείς, οι δασκάλοι και τα ΜΜΕ να διαδώσουν πως η αναγνώριση που λαμβάνουν οι ιστορίες που θεωρούνται πιο διασκεδαστικές από τους ανθρώπους, μπορεί να μην ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, που συχνά μπορεί να είναι αρκετά βαρετή.

Με πληροφορίες από psyche.co