20 μονόλογοι 19 προσώπων, με ευρηματικότατες επικεφαλίδες (όνομα του «ομιλητή» + τίτλος του μονολόγου) συνθέτουν το πρόσφατο μυθιστόρημα του Μιχάλη Μοδινού («Το πλέγμα», Καστανιώτης), ένας όμως είναι που «προδίδει» την αρχιτεκτονική του βιβλίου: ο 17ος, επιγραφόμενος «Shortcuts ή Στιγμιότυπα». Επιλέγοντας τον τίτλο αυτό, απευθείας από την ομώνυμη ταινία, ο Μοδινός απέδωσε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, αποτίνοντας φόρος τιμής στο μεγάλο Αμερικανό σκηνοθέτη και σεναριογράφο Ρόμπερτ Όλτμαν, την τεχνική του οποίου χρησιμοποιεί δημιουργικότατα στο βιβλίο του.
Από την άλλη, ένας άλλος μονόλογος, ο 19ος («Η θαυμαστή αλληλεπίδραση των πάντων) είναι που αποτελεί το συνθετικότερο στοιχείο στο βιβλίο, με την έννοια ότι εκεί οι επιμέρους φωνές συντίθενται θαυμαστά και η θραυσματική μέχρι τότε αφήγηση συγκλίνει προς ορισμένα «βαρύτερα» επίκεντρα.
Ήδη, όμως, οι ταυτότητες των προσώπων και οι τίτλοι των κεφαλαίων (πολλοί από τους οποίους είναι αναγνωρίσιμοι από βιβλικές, ποιητικές, οικολογικές, κινηματογραφικές, μουσικές κλπ αναφορές) αποτελούν από μόνα τους ένα μυθιστόρημα εν σμικρύνσει. Δείτε τα 19 πρόσωπα και τους 22 τίτλους (γιατί δύο είναι διπλοί), μελετήστε τους και θα καταλάβετε τι εννοώ:
Δημήτρης Ωραιόπουλος: Φυσικοί κύκλοι
Ανθή Βυθούλκα: Ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου
Μανόλης Σερέτης: Τροφική αλυσίδα
Βερονίκ Ωντουέν - Ωραιοπούλου: Ενεργειακές ροές
Άρης Δαμιανόγλου: Χαμένες προσδοκίες
Νόρα Κριτσέλη: Επικίνδυνες σχέσεις
Χάρης Μαυροειδής: Τα αρχέτυπα του νου
Τζένη Σερέτη: Το ενδιαίτημα
Τρύφων Σαλαμέτης: Οι τόποι και οι ρόλοι
Τασούλα Παραστατίδου: Μεταβολισμός
Βασίλης Βυθούλκας: Η επαγωγική φαντασία
Ευγενία Βιτάλη: Εξωτερικές επιβαρύνσεις
Στάθης Μαυροειδής: Στοχαστική προσαρμογή
Τζούλια Λασηθιωτάκη: Το διαδίκτυο
Ηλίας Τσακίρης: Νυχτόβιοι θηρευτές
Ανζέλ Νταουτζή: Το ανθρώπινο οικοσύστημα
Νίκη Ωραιοπούλου: Shortcuts ή Στιγμιότυπα
Δημήτρης Ωραιόπουλος: Καλύτερα δεν γίνεται
Εμανουέλα Μπέλο: Η θαυμαστή αλληλεπίδραση των πάντων
Τάκης Παραστατίδης: Τζέημς Ντην ή Το βιβλίο των ζωντανών.
Η επανάληψη μερικών οικογενειακών ονομάτων, οι ίδιοι οι τίτλοι ως θεματολογία, η απουσία του ρήματος και η παρουσία ή απουσία του οριστικού άρθρου σ’ αυτούς προϊδεάζουν τον/την αναγνώστη/ώστρια που μελετάει το βιβλίο στο βιβλιοπωλείο για ό,τι πρόκειται να ακολουθήσει. Κι αυτό που πρόκειται να ακολουθήσει είναι η σειρά των παραπάνω κεφαλαίων, που «μπαίνουν» με μαεστρία το ένα μέσα στο άλλο, δίχως κεντρικό ήρωα (απλά, μερικά πρόσωπα καλύπτουν πλατύτερα μυθιστορηματικά «εμβαδά», χωρίς όμως κατά κανένα τρόπο να κυριαρχούν), κεφαλαίων που –με εξαίρεση τα δυο τελευταία– διαβάζονται και σαν ημιαυτόνομα κομμάτια, με φόντο τη σύγχρονη Ελλάδα και σε μια γλώσσα που προσαρμόζεται σε μεγάλο βαθμό στο εκάστοτε υποκείμενο - ομιλητή (ή, αν προτιμάτε, υποκείμενο - αφηγητή).
Παρατηρούνται, κατά τη γνώμη μου, τέσσερις κεφαλαιώδεις ανανεωτικές διαφορές από όσα προηγούμενα μυθιστορήματα του Μοδινού έχω υπόψη μου (δηλαδή τα περισσότερα). Η πρώτη: όχι μόνο δεν υπάρχει κεντρικός ήρωας, όχι μόνο δεν υπάρχει κεντρικός αφηγητής, αλλά δεν υπάρχει καν κεντρική αφήγηση. Η δεύτερη: όχι μόνο δεν υπάρχει αναφορά σε άλλους τόπους (τριτοκοσμικούς κλπ), όχι μόνο δεν εκφράζεται ο ευαγγελισμός κάποιας ουτοπίας (πραγματικής, φανταστικής ή μικτής), αλλά κυριαρχεί η Ελλάδα (και η Αθήνα) της κρίσης, της καθημερινότητας, των «απλών» λεπτομερειών της ζωής που απασχολούν όλους εμάς τους κοινούς ανθρώπους και τις οποίες ο Μοδινός, εστέτ από τη φύση του ως διεθνής Έλληνας, δεν είχε μέχρι τώρα πολυασχοληθεί. Η τρίτη: υιοθετώντας προγραμματικά - δομικά τη φόρμα των μονολόγων, ο συγγραφέας υποχρεώνει τον εαυτό του να σκέφτεται και να μιλάει με 19 διαφορετικούς τρόπους, με όλους τους περιορισμούς παντογνωσίας και παντεποπτείας που αυτό συνεπάγεται (πράγμα που θα ενοχλήσει τους/τις ακόλουθους της πολιτικοκορεκτίλας). Από αυτό προκύπτει και μια τέταρτη διαφορά: η υποχώρηση του διδακτικού και επεξηγηματικού στοιχείου, που –αν και δεν έφτανε το διδακτισμό ή το σωφρονισμό– χαρακτήριζε σε κάποιο βαθμό μερικά προηγούμενα έργα του συγγραφέα.
Οι ήρωες (που φυσικά είναι περισσότεροι από τα ομιλούντα υποκείμενα) έχουν διάφορες ηλικίες, φύλα, γνωσιακά επίπεδα, επαγγέλματα κλπ, και ζουν όπως ζούμε όλοι μας, με μικρότητες, κακίες, χαρές, αγωνίες κλπ κλπ. Ανάμεσά τους αναφέρονται και δημόσια πρόσωπα με το όνομά τους, χαρακτηριζόμενα ανάλογα με την οπτική γωνία του υποκειμένου. Η δε λεπτολογία των μικροπραγμάτων μού θύμισε Καχτίτση, γι’ αυτό και το βιβλίο θέλει μεγάλη προσοχή, ώστε να κερδηθεί η αναγνωστική απόλαυση μέσα από τις λεπτομέρειες.
Ο γνωστός Μοδινός υπάρχει σε ορισμένες υποδόριες γεω-οικολογίζουσες αναφορές, στην ακρίβεια των περιγραφών (που όλοι όσοι γράφουμε ξέρουμε ότι είναι μια από τις δυο αχίλλειες πτέρνες του κάθε συγγραφέα, η άλλη είναι η «παιδαγωγική» διάθεση) και, ιδίως, στον ανελέητο σαρκασμό. Ακαριαίο δείγμα: «Κρατιόμαστε τόσο συχνά απ’ το χέρι –στο σινεμά, στο φαγητό, στο αυτοκίνητο– που κινδυνέψαμε να καταντήσουμε μονόχειρες. Τρακάραμε κάνα δυο φορές, ευτυχώς ελαφρά, γιατί δεν εννοούσε να πάρει το χέρι του από πάνω μου ούτε στις διασταυρώσεις».
Έχω τη γνώμη ότι η συνδυασμένη θραυσματικότητα της αφήγησης (: απουσία κεντρικών ηρώων και ταυτόχρονα κεντρικού αφηγητή) χωρίς να ισχυρίζομαι ότι εφευρέθηκε τώρα, αποτελεί μια τάση που παράγει δυναμικά δείγματα στην πεζογραφία μας και έχει πολύ ψωμί. Την είδαμε πρόσφατα και στα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» του Αλέξη Πανσέληνου, αλλά με πιο πολλή μουσική και 60 χρόνια πίσω.
13°
