Κίνα: σοβιετικού τύπου περιορισμοί στη μετακίνηση των πολιτών

Αν μείνει κανείς στο τυπικό του πράγματος, το επίσημο όνομα της Κίνας παραπέμπει στη μαρξιστική-λενινιστική ρητορική που καθόρισε την πολιτική ταυτότητα του ενός τρίτου του πλανήτη στον 20ό αιώνα. Η χώρα που διεθνώς αναγνωρίζουμε ως Κίνα ονομάζεται επίσημα Λαϊκή Δημορκατία της Κίνας και προέκυψε το 1949, όταν οι κομμουνιστές – με ηγέτη τον Μάο Τσεντούνγκ – επικράτησαν των εθνικιστών, οι οποίοι με τη σειρά τους κατέφυγαν στην Ταϊβάν· αντίστοιχα, το επίσημο όνομα της Ταϊβάν είναι Δημοκρατία της Κίνας. Από το 1949 μέχρι σήμερα, η Κίνα διοικείται αποκλειστικά από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας, ενώ η Ταϊβάν έχει υιοθετήσει ένα δυτικού τύπου αντιπροσωπευτικό πολυκομματικό σύστημα.

Από τη λήξη του κινεζικού εμφυλίου, η πολιτική ανάπτυξη της Κίνας μοιάζει εκ πρώτης όψεως να ακολούθησε μια παράλληλη πορεία με τη Σοβιετική Ένωση. Δεν είναι τυχαίο πως μετά την επικράτηση των κομμουνιστών στον Κινεζικό εμφύλιο, ο Αμερικάνος Δημοκρατικός πρόεδρος, Χάρι Τρούμαν, δέχτηκε τα πυρά των Ρεπουμπλικάνων, καθώς η απώλεια της Κίνας από την Αμερικανική επιρροή ήταν συνώνυμη με την προσάρτηση της στο διεθνές κομμουνιστικό μπλοκ, αλλάζοντας τις ισορροπίες εις βάρος του ελεύθερου κόσμου. Μπορεί τελικά οι διμερείς σχέσεις Κίνας-ΕΣΣΔ να κατέρρευσαν μέσα στον Ψυχρό Πόλεμο, όμως σήμερα – περισσότερα από τριάντα χρόνια μετά την πτώση της ΕΣΣΔ – η Κίνα μοιάζει να υιοθετεί ορισμένες σοβιετικού τύπου πρακτικές.

Το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση

Το γεγονός πως η ΕΣΣΔ αποτελούσε ένα ανελεύθερο καθεστώς δε μπορεί πλέον να αμφισβητηθεί από κανέναν. Από την ίδρυση της, μέχρι και την πτώση της, η απόλυτη κυριαρχία του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος δεν αμφισβητήθηκε ούτε στο ελάχιστο, ενώ η Μόσχα φρόντισε να καταστείλει άμεσα τις δημοκρατικές επαναστάσεις ξέσπασαν στις χώρες του συμφώνου της Βαρσοβίας (πχ στην Ουγγαρία το 1956 ή στην Τσεχοσλοβακία το 1968) ώστε τα καθεστώτα-δορυφόροι που είχε επιβάλλει στο ανατολικό μπλοκ να παραμείνουν στη θέση τους και να εξακολουθούν να παρέχουν στην ΕΣΣΔ μια ζώνη ασφάλειας στα της σύνορα με τη Δύση. Ίσως την πιο ξεκάθαρη έκφραση του ελέγχου της Μόσχας στη ζωή των σοβιετικών/κομμουνιστών πολιτών της αποτέλεσαν οι σαρωτικοί ελέγχοι που επέβαλε η Μόσχα στο δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης. Καταπατώντας τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, η ΕΣΣΔ περιόριζε συστηματικά τη μετακίνηση των πολιτών της ακόμα και εντός της επικράτειας της, ενώ οποιοδήποτε ταξίδι στο εξωτερικό επιβαλλόταν να έχει την έγκριση της κυβέρνησης· σε μια ακραία έκφραση αυτής της πολιτικής, δόθηκε η άδεια στους συνοριοφύλακες του Ανατολικού Βερολίνου να πυροβολούν όσους προσπαθούσαν να δραπετεύσουν προς τη Δύση, αν δε μπορούσαν να τους σταματήσουν με άλλο τρόπο.

Ωστόσο τα παραπάνω σήμερα αποτελούν τμήμα της ψυχροπολεμικής ιστορίας, ενώ ακόμα και η ρωσική κυβέρνηση του Βλαντιμίρ Πούτιν δεν ακολούθησε – πλην εξαιρέσεων – τους σοβιετικούς περιορισμούς στην ελευθερία μετακίνησης των πολιτών του. Σήμερα όμως η Κίνα μοιάζει να ακολουθεί το σοβιετικό modus operandi στη μετακίνηση των πολιτών της, καθώς οι έλεγχοι στα σύνορα της χώρας έχουν αυξηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Ενδεικτικά, οι κινέζοι συνοριοφύλακες υποβάλλουν σε εξαντλητικές ανακρίσεις Κινέζους πολίτες που επιστρέφουν από το εξωτερικό, απαιτώντας να ενημερωθούν για τη φύση και τις λεπτομέρειες του ταξιδιού και της παραμονής τους εκτός Κίνας, αλλά και για τα μελλοντικά ταξίδια που πιθανώς σχεδιάζουν να πραγματοποιήσουν· οι συγκεκριμένοι έλεγχοι μόνο τυπικοί δεν είναι, καθώς οι κινεζικές αρχές φέρονται να έχουν κατασχέσει ήδη πολλά διαβατήρια. Η αυστηρότητα των συνοριακών ελέγχων υπάγεται απόλυτα στην πρόσφατη οδηγία του Πεκίνου και της κινεζικής υπηρεσίας μετανάστευσης, σύμφωνα με την οποία οι Κινέζοι πολίτες καλούνται να μην ταξιδεύουν στο εξωτερικό εκτός και αν αυτό είναι «απολύτως απαραίτητο» με τις αρχές να προσθέτουν οι έλεγχοι στα σύνορα στοχεύουν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό «ελέγχου και πρόληψης»· αναπόφευκτα, ο παραλληλισμός με τη σοβιετική προσέγγιση στην ελευθερία μετακίνησης είναι ξεκάθαρος.

Η αλλαγή στη στάση του Πεκίνου και το ενδεικτικό παράδειγμα της εκπαίδευσης

Το εντυπωσιακότερο στοιχείο όμως είναι πως η αύξηση των συνοριακών ελέγχων αλλά και η αποτροπή των διεθνών ταξιδιών με κρατική οδηγία αποτελεί αλλαγή πολιτικής για το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Τα τελευταία χρόνια ο αριθμός των Κινέζων φοιτητών στο εξωτερικό αυξανόταν κατά τουλάχιστον δέκα χιλιάδες το χρόνο για τουλάχιστον μία δεκαετία, φτάνοντας περίπου τις εφτακόσιες χιλιάδες το 2019 – όταν το 2009 ήταν μόλις διακόσιες χιλιάδες. Παράλληλα, οι Κινέζοι φοιτητές επιλέγουν συστηματικά δυτικές χώρες ως προορισμούς, με τις ΗΠΑ να βρίσκονται μακράν πρώτες στη σχετική λίστα· με άλλα λόγια, το Πεκίνο όχι μόνο επέτρεπε συστηματικά την ελεύθερη μετακίνηση των Κινέζων φοιτητών στο εξωτερικό, αλλά δεν περιόρισε τη μαζική τους μετανάστευση στις ΗΠΑ – τον αδιαμφησβήτητα μεγαλύτερο γεωπολιτικό αντίπαλο της Κίνας. Ενδεικτικά, η ίδια η κόρη του Κινέζου Γενικού Γραμματέα, Σι Τζινπίνγκ, σπούδασε στις ΗΠΑ, ενώ ο βαθμός διείσδυσης των Κινέζων φοιτητών στις δυτικές χώρες που τους φιλοξενούν είναι τόσο έντονος που οι κυβερνήσεις έχουν πλέον εφαρμόσει ποικίλες πολιτικές περιορισμού και επίβλεψης των δραστηριοτήτων τους – αλλά και των σχέσεων τους με το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα.

Όμως ακόμα και αυτή η τάση δείχνει να αλλάζει. Παρότι για πολλά χρόνια η κινεζική οικονομία αξιοποίησε όσο περισσότερο μπορούσε τις νεοαποκτηθέντες δυτικές δεξιότητες του ανθρώπινου της κεφαλαίου, ο Σι Τζινπίνγκ έχει πλέον πραγματοποιήσει μια απότομη στροφή προς τα μέσα, αυξάνοντας τον κομματικό έλεγχο στην ανώτατη εκπαίδευση της χώρας και προτρέποντας τους Κινέζους να επιλέξουν να σπουδάσουν στην Κίνα αντί στο εξωτερικό καθώς σήμερα, οι αρχές τις Κίνας θεωρούν πως τα κινεζικά πανεπιστήμια δεν έχουν σε τίποτα να ζηλέψουν τα Δυτικά. Πολλά κινεζικά πανεπιστήμια βρίσκονται όντως στην κορυφή του κόσμου, όμως αυτό που εξακολουθεί να τα διαχωρίζει από τα Δυτικά είναι η ελευθερία της άποψης και η απουσία κρατικού ελέγχου στη λειτουργία τους. Με τη στάση – αλλά και τη δεδομένη πλέον θέση της Κίνας ως μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές και γεωπολιτικές δυνάμεις διεθνώς – η Κινεζική κυβέρνηση αποδεικνύει πως πλέον προτεραιοποιεί τον έλεγχο και τη διαμόρφωση των συνειδήσεων των πολιτών του από τις δεξιότητες που μπορούν να φέρουν από το εξωτερικό, καθώς η έκθεση τους στις «Δυτικές» αντιλήψεις μπορεί να είναι επιζήμιες για το Κινεζικό καθεστώς.

Στην ψηφιακή εποχή του παγκοσμιοποιημένου εμπορίου, ακόμα και το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα δε θα μπορέσει να αποκλείσει τους Κινέζους μέσα στα όρια της Κίνας – όπως έκανε σε μεγάλο βαθμό η ΕΣΣΔ. Ο πολιτικός χρόνος του Ψυχρού Πολέμου διαφέρει σημαντικά από τον σημερινό των εμπορικών πολέμων και της προσεκτικής γεωπολιτικής σύνταξης της Κίνας δίπλα στη Ρωσία. Ωστόσο δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα έχει δανειστεί αρκετά κόλπα από το σοβιετικό playbook σε ό,τι αφορά την ελεύθερη μετακίνηση των πολιτών του στο εξωτερικό. Μένει να φανεί ποιος ακριβώς είναι ο σκοπός που εξυπηρετεί αυτή η πολιτική – αλλά και τι ακριβώς μπορεί να ακολουθήσει στη συνέχεια.