Ελέν Ντρουβέρτ: Παιδικά βιβλία εικονογραφημένα σαν Art Books

Πάντα μου άρεσαν τα παιδικά βιβλία. Μου αρέσει να τα ξεφυλλίζω, να παρατηρώ πώς είναι φτιαγμένα, να φαντάζομαι πώς τα βλέπουν τα παιδιά και τι σκέψεις τους γεννούν. Έχω αυτή την ιδέα ότι τα –καλά– παιδικά βιβλία καλλιεργούν την αισθητική και τη φαντασία των μελλοντικών ενηλίκων, και μπορούν να χτίσουν τη συνήθεια της ανάγνωσης, δηλαδή την αγάπη για τα βιβλία.

Κι έτσι, ήθελα καιρό να γράψω για τα βιβλία της Ελέν Ντρουβέρτ, γιατί είναι πολύ ξεχωριστά – σαν μικρά έργα τέχνης. Αν αναρωτηθούμε ποια είναι τα δύο πιο σημαντικά που χρειάζεται να μάθουμε στα παιδιά, που τους ανοίγουν δρόμους και ορίζοντες, το ένα θα ήταν να μάθουν να αναγνωρίζουν τα όμορφα πράγματα. Και το άλλο: η αγάπη για τη γνώση. Η περιέργεια για ό,τι είναι πέρα από εμάς, για την επιθυμία να καταλάβουν πώς δουλεύουν τα πράγματα, ο κόσμος γύρω τους, το ίδιο τους το σώμα. Τα βιβλία της Ντρουβέρτ, που μας φέρνουν στα ελληνικά οι εκδόσεις Καπόν, έρχονται σαν ένα εκδοτικό στολίδι να μας υπενθυμίσουν ακριβώς αυτό, καθώς συνδυάζουν τη γνώση και την αισθητική, την επιστήμη και την τέχνη, με τρόπο πραγματικά σπάνιο.

Ο Ωκεανός

Ο «Ωκεανός» εξερευνά τον θαλάσσιο κόσμο σαν ένα ταξίδι που αρχίζει από την επιφάνεια και καταλήγει στα πιο σκοτεινά βάθη. Ξεκινά από τις παραλίες, τα κύματα και τα παράκτια οικοσυστήματα, εκεί όπου η θάλασσα συναντά τη στεριά, και κατεβαίνει σταδιακά σε περιοχές όπου το φως λιγοστεύει, μέχρι τη θαλάσσια άβυσσο, όπου ζουν πλάσματα παράξενα, φωτεινά, σχεδόν εξωπραγματικά.

Μιλά για το πώς γεννιούνται τα κύματα, για την παλίρροια και την άμπωτη, για το ταξίδι μιας σταγόνας νερού μέσα στον υδάτινο κύκλο. Παρουσιάζει την πολύχρωμη σκηνή των κοραλλιών –το εύθραυστο αυτό οικοσύστημα που αποτελεί καταφύγιο για αμέτρητα είδη– και εξηγεί τη διατροφική αλυσίδα: πώς τα μεγάλα ψάρια τρώνε τα μικρά, πώς τα μικρά προστατεύονται, πώς λειτουργεί αυτή η λεπτή ισορροπία της ζωής.

Γνωρίζουμε το γιγάντιο καλαμάρι, τα πλάσματα των βαθών που φωσφορίζουν στο σκοτάδι, τους πολικούς ωκεανούς που κινδυνεύουν. Και, βέβαια, γίνεται σαφές πώς η μόλυνση γεννιέται όταν καίγονται τα ορυκτά καύσιμα και πώς η ανθρώπινη δραστηριότητα επηρεάζει το πιο μεγάλο και μυστηριώδες οικοσύστημα του πλανήτη.

Είναι ένα βιβλίο που δεν περιγράφει απλώς τη θάλασσα· χτίζει κατανόηση και ευαισθησία για έναν κόσμο υπέροχο, πολύπλοκο και αναγκαίο – έναν κόσμο που πρέπει να προστατεύσουμε.

Τα Φυτά

Τα «Φυτά» είναι μια ξενάγηση στη σιωπηλή αλλά συγκλονιστική ζωή της βλάστησης – έναν κόσμο που κινείται αργά, αλλά με τρόπους πολύ πιο περίπλοκους απ’ όσο φανταζόμαστε. Από άλγη και μικροφύκη μέχρι τα πιο επιβλητικά δέντρα, το βιβλίο δείχνει πώς γεννιέται η χλωρίδα και πώς προσελκύει ζωικά είδη, δημιουργώντας τα πρώτα θεμέλια κάθε οικοσυστήματος.

Εξηγεί την επικονίαση και το ταξίδι της γύρης με τον άνεμο, το θαύμα των λουλουδιών – από τι αποτελούνται, πώς αναπαράγονται, πώς εξαρτώνται από τους επικονιαστές. Παρουσιάζει τη φωτοσύνθεση, αυτό το αόρατο θαύμα με το οποίο το φως μετατρέπεται σε ζωή.

Μιλά για τα δέντρα που προσαρμόζονται στο κλίμα και στο περιβάλλον τους, που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσα από ρίζες και μύκητες, που μοιράζονται θρεπτικά συστατικά όταν κάποιο γειτονικό τους δέντρο ασθενεί. Για την αποσύνθεση, τον κύκλο της ζωής όπου τίποτα δεν χάνεται αλλά όλα μεταμορφώνονται.

Ταξιδεύει σε τροπικά δάση, σαβάνες, ερήμους, περιοχές με εκθαμβωτική βιοποικιλότητα, αλλά και περιοχές ακραίες, όπου τα φυτά δίνουν αγώνα για λίγες σταγόνες νερό. Και ταυτόχρονα υπενθυμίζει πως τα φυτά είναι τα πρώτα θύματα της μόλυνσης του αέρα, του νερού και του εδάφους – γι’ αυτό και η προστασία τους είναι προστασία της ίδιας της ζωής.

Ο Ουρανός

Ο «Ουρανός» είναι ένα βιβλίο για όλα όσα συμβαίνουν πάνω από τα κεφάλια μας – ένας κόσμος που μοιάζει αόρατος στην καθημερινότητα, αλλά είναι γεμάτος ζωή και κίνηση. Εξηγεί τα στρώματα της ατμόσφαιρας σαν ορόφους μιας τεράστιας πολυκατοικίας, όπου σε κάθε επίπεδο εκτυλίσσονται διαφορετικά φαινόμενα: σύννεφα που σχηματίζονται και αλλάζουν, άνεμοι που ταξιδεύουν, καταιγίδες που γεννιούνται, αποδημητικά πουλιά που διασχίζουν ηπείρους, εκατομμύρια είδη εντόμων που πετούν χωρίς να τα βλέπουμε.

Μιλά για το πώς δημιουργείται η βροχή, πώς λειτουργούν οι αέριες μάζες, τι προκαλεί τους κεραυνούς και τις μεταβολές του καιρού. Ξεδιπλώνει πώς ο άνθρωπος κατέκτησε τον ουρανό – από τα πρώτα αερόστατα και τα φτερωτά όνειρα του 18ου αιώνα μέχρι τα σύγχρονα Airbus που διασχίζουν τον κόσμο.

Περιλαμβάνει το ηλιακό σύστημα, τον Ήλιο, τη Σελήνη, τους πλανήτες και τα αστέρια, όχι σαν απομονωμένες πληροφορίες, αλλά σαν κομμάτια ενός ενιαίου, ζωντανού σύμπαντος που είναι πάντα πάνω μας.

Και, ταυτόχρονα, είναι μια διακριτική υπενθύμιση ότι η ατμόσφαιρα –αυτό το λεπτό, σχεδόν εύθραυστο στρώμα αερίων– είναι που κάνει τη ζωή δυνατή. Κι ότι η προστασία της είναι ευθύνη όλων μας.

Ανατομία – Το ανθρώπινο σώμα όπως δεν το έχεις ξαναδεί

Ένα ταξίδι μέσα στο ανθρώπινο σώμα: τα όργανα, οι 651 μύες, ο σκελετός, όλα τα συστήματα που μας αποτελούν και συνεργάζονται αδιάκοπα για να υπάρχουμε. Πώς αναπνέουμε και πώς το οξυγόνο τροφοδοτεί κάθε κύτταρο. Πώς κυκλοφορεί το αίμα μέσα από φλέβες και αρτηρίες· πώς λειτουργεί η καρδιά σαν μια αντλία που δεν σταματά ποτέ. Πώς γίνεται η πέψη, από τη στιγμή που το φαγητό μπαίνει στο στόμα μέχρι που φτάνει στο έντερο, και πώς το ουροποιητικό σύστημα καθαρίζει και αποβάλλει ό,τι δεν χρειάζεται το σώμα.

Το βιβλίο μάς δείχνει ακόμη πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο: όραση, ακοή, όσφρηση, αφή, γεύση – οι πέντε αισθήσεις σε λεπτομερή, διάφανη χαρτογράφηση. Και βέβαια ο εγκέφαλος, με τα εκατομμύρια κύτταρα και νευρώνες του, ο «ηλεκτρικός πίνακας» που συντονίζει τα πάντα.

Και, φυσικά, το αναπαραγωγικό σύστημα, παρουσιασμένο με τρόπο διακριτικό και καθαρό, που επιτρέπει στο ανθρώπινο είδος να συνεχίσει. Είναι ένα βιβλίο που δεν δείχνει απλώς το σώμα· αποτυπώνει έναν ολόκληρο ζωντανό μηχανισμό, με τη λεπτότητα και την ακρίβεια μιας μικρής ανατομικής σκηνής από χαρτί.

Αγόρι – Κορίτσι

Το «Αγόρι – Κορίτσι» είναι ένα βιβλίο για την ισότητα, την ταυτότητα φύλου και το δικαίωμα των παιδιών και των εφήβων να ονειρεύονται χωρίς περιορισμούς. Μιλά με απλότητα και σαφήνεια για το αυτονόητο: ότι κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να εκφράζεται, να παίζει, να δοκιμάζει, να είναι ο εαυτός του, χωρίς να το περιορίζουν στερεότυπα.

Δείχνει πώς επιτρέπεται –και πρέπει– τα κορίτσια να μαστορεύουν και να σκαρφαλώνουν, και τα αγόρια να κλαίνε, να είναι ευαίσθητα, να ζητούν αγκαλιά. Θυμίζει ότι οι ρόλοι δεν είναι φυσικοί νόμοι· είναι κατασκευές που μπορούμε να ξεπεράσουμε. Μιλά για τη χαρά, το παιχνίδι, την αποδοχή, την ελευθερία να επιλέγεις· για το δικαίωμα κάθε παιδιού να λέει «όχι», να ορίζει τα όριά του, να νιώθει άνετα στο σώμα του. Και, πάνω απ’ όλα, μιλά για την αγάπη — για έναν κόσμο όπου το φύλο δεν περιορίζει, αλλά ανοίγει δυνατότητες.

***

Γιατί λοιπόν είναι ξεχωριστά αυτά τα βιβλία των εκδόσεων Καπόν; Γιατί η Ντρουβέρτ αντιμετωπίζει τα παιδιά ως ώριμους αναγνώστες. Η ίδια έχει πει ότι αγαπά την ποίηση και την παιδικότητα, και αυτό είναι ίσως το πιο αναγνωρίσιμο στοιχείο στη δουλειά της: ο τρόπος που η γνώση μετατρέπεται σε κάτι αισθητικά μαγευτικό, χωρίς να χάνει την επιστημονική της ακρίβεια.

Πώς το κάνει αυτό; Μας εισάγει σε σύνθετους κόσμους μέσα από τις περίφημες λέιζερ κοπές της, τα πολύπλοκα εκείνα στρώματα χαρτιού που λειτουργούν ταυτόχρονα ως εικόνα, σκηνικό και αφήγηση – αυτό είναι που κάνει τα βιβλία της μικρά κομψοτεχνήματα.

Ίσως επειδή έτσι μεγάλωσε κι εκείνη, ανάμεσα στο Παρίσι και την Ακτή των Βάσκων, δίπλα στον ωκεανό. Αντλεί την έμπνευσή της από το φως, το νερό και τις σκιές. Οι μεταβολές του καιρού, οι αντανακλάσεις της θάλασσας, το παιχνίδι της διαφάνειας – όλα αυτά μοιάζουν να έχουν περάσει μέσα στα ίδια της τα βιβλία. Η Ελέν Ντρουβέρτ είναι φανταστική εικονογράφος. Επιπλέον, οι κοπές του χαρτιού λειτουργούν όπως τα κύματα ή τα σύννεφα: αποκαλύπτουν και κρύβουν, δημιουργούν ρυθμούς και βάθη. Σχηματίζουν ήλιους, σύννεφα, φυλλώματα, ψάρια, στρώματα της ατμόσφαιρας. Μαθαίνουν στα παιδιά –και σε εμάς– ότι η λεπτότητα έχει αξία, ότι τα όμορφα πράγματα απαιτούν φροντίδα. Κι ίσως, τελικά, η γνώση να είναι ακριβώς αυτό: μια πράξη φροντίδας, που μετατρέπει την ανάγνωση σε εμπειρία.

Αλλά πώς τα φτιάχνει; Είχαμε τη χαρά να γνωρίσουμε την Ελέν Ντρουβέρτ πριν κάποιους μήνες, όταν είχε έρθει καλεσμένη των εκδ. Καπόν για να μιλήσει για τα βιβλία της και την τεχνική της. Η σχέση της με το σχέδιο και το textile design υπήρχε ήδη από νωρίς. Στα 17 της ήθελε να γίνει σχεδιάστρια υφασμάτων, ενώ ο πειραματισμός με το χαρτί ξεκίνησε μέσα από δουλειές βιτρινών στο Παρίσι: χρησιμοποιούσε χαρτί ως οικονομικό υλικό για να δουλέψει με κοπές. Η χρήση της λέιζερ κοπής ήρθε αργότερα, όταν βρήκε συνεργάτες που μπορούσαν να πραγματοποιήσουν κοπές με ακρίβεια, και της επέτρεψε να επεκτείνει τα έργα της σε πιο περίπλοκα και λεπτομερή κομμάτια.

Και έτσι έφτασε σε αυτά τα τόσο άρτια αισθητικά βιβλία, τα οποία απευθύνονται σε όλες τις ηλικίες: το τρισδιάστατο παιχνίδι με το φως και το χαρτί καλλιεργεί την επιθυμία για εξερεύνηση με τον πιο καλλιτεχνικό τρόπο.

Δεν χρειάζεται να πούμε πόσα πράγματα μαθαίνει ένας ενήλικας διαβάζοντας αυτά τα βιβλία. Δεν είναι γνώσεις που τις έχουμε, ούτε για το πώς λειτουργεί ο κόσμος ούτε για το πώς λειτουργεί το ίδιο μας το σώμα. Από την άλλη, η Ελέν Ντρουβέρτ αντιμετωπίζει τα παιδιά με την ίδια σοβαρότητα που θα απευθυνόταν σε ενήλικες. Οι περίτεχνες λέιζερ κοπές και οι ευφάνταστες κατασκευές των βιβλίων της ανοίγουν ολόκληρους κόσμους, αλλά το κείμενό της είναι γραμμένο με σαφήνεια και ακρίβεια, σαν να απευθύνεται σε ώριμους αναγνώστες.

Έκανα το πείραμα: αν τα διαβάσεις μόνο με τα μάτια, αφήνοντας τις εικόνες να σε οδηγήσουν, η φαντασία ξυπνά, η περιέργεια ενεργοποιείται, η γνώση γίνεται παιχνίδι μέσα από τα στρώματα χαρτιού, τα σχέδια και τη συνύφανσή τους. Αν σταθείς στο κείμενο, μαθαίνεις, και επομένως λειτουργούν σε πολλά επίπεδα. Ένα μικρότερο παιδί μπορεί να χαθεί για ώρες στις εικόνες, να ρωτά, να φαντάζεται, να αρχίζει να κατανοεί τον κόσμο. Τα μεγαλύτερα παιδιά –αυτά που ήδη έχουν αναπτύξει την αγάπη για τη γνώση– θα διαβάσουν το κείμενο, θα συνδυάσουν εικόνα και πληροφορία, θα εμβαθύνουν, θα μάθουν χίλια πράγματα. Κι εμείς, οι ενήλικες, θα βρούμε εκεί απαντήσεις για όλες αυτές τις ερωτήσεις που αφορούν σε μια παιδεία για τον κόσμο: πώς λειτουργεί το σώμα μας, πώς αναπνέει η Γη, πώς ταξιδεύει το φως…

Και κάπως έτσι, αυτή η γνώση που εμείς αποκτούμε στα βιβλία της Ντρουβέρτ γίνεται και αφορμή συζήτησης. Προσκαλεί τα παιδιά να επαναδιατυπώσουν με δικά τους λόγια όσα ανακαλύπτουν, να τα εξηγούν, να τα μοιράζονται. Κι αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που τα βιβλία της είναι μοναδικά: δεν απευθύνονται μόνο σε μία ηλικία, αλλά φτιάχνουν έναν τόπο συνάντησης για όλη την οικογένεια– ένα κοινό έδαφος που ενώνει γονείς με μικρότερα και μεγαλύτερα παιδιά μέσα από διαφορετικές διαδρομές, αλλά με κοινή αφετηρία: την ομορφιά και τη γνώση. Με καθηλωτικό τρόπο, σαν art books που καλλιεργούν όχι μόνο τη σκέψη αλλά και την αισθητική.

Πόσο πολύτιμο είναι αυτό. Το πιο ωραίο δώρο! Ειδικά στην εποχή μας όπου ο εθισμός στην ευκολία μάς απομακρύνει από τη διαδικασία της αναζήτησης, από τον χρόνο που χρειάζεται για να κατανοήσεις, να παρατηρήσεις, να θυμηθείς.

Η αγάπη για τη γνώση –σαν ένα είδος που κινδυνεύει– είναι κάτι που πρέπει να διατηρούμε ζωντανό μέσα μας και να το μεταδίδουμε. Σαν μια μικρή, ήσυχη αντίσταση στην εποχή της ταχύτητας. Γιατί η γνώση που χτίζεται με περιέργεια, υπομονή και τρόπο τόσο καθηλωτικό όπως στα βιβλία της Ντρουβέρτ, είναι αυτή που μας διαμορφώνει ουσιαστικά.

Αξίζει, όμως, και μια αναφορά στην εκδοτική επιμέλεια των εκδόσεων Καπόν. Οι ελληνικές εκδόσεις των βιβλίων της Druvert είναι δουλεμένες με προσοχή στην ποιότητα του χαρτιού, στη μεταφορά των κοπών, στα χρώματα και στη βιβλιοδεσία – μια παραγωγή υψηλών προδιαγραφών που τιμά το πρωτότυπο, και μάλιστα σε μια τιμή απρόσμενα προσιτή για βιβλία αυτής της κατηγορίας. Μια δουλειά που δείχνει πραγματική φροντίδα, ευαισθησία και σεβασμό προς το ίδιο το βιβλίο.