10 μυθιστορήματα για να καταλάβουμε το Ισραήλ και την Παλαιστίνη

«Ποιος έχει δίκιο;» «Όλοι, καρδιά μου. Το πρόβλημα είναι πως εδώ… όλοι έχουν δίκιο» - Metin Arditi, Rachel et les siens

Σ’ έναν πόλεμο που μετρά πάνω από εβδομήντα χρόνια και μοιάζει να μην έχει τέλος, η λογοτεχνία παλεύει πότε με κραυγή και πότε με ψίθυρο να επαναφέρει το ανθρώπινο μέτρο στον παραλογισμό των αντιθέσεων και των διεκδικήσεων. Τα μυθιστορήματα επιχειρούν κάτι πιο δύσκολο από τους πολεμικούς αναλυτές: να δώσουν φωνή στον «άλλο». Στον πατέρα που θρηνεί, στη μάνα που περιμένει, στο παιδί που γεννήθηκε ανάμεσα σε στρατόπεδα, στον πρόσφυγα που μεγαλώνει σ’ έναν τόπο αφιλόξενο. Τα δέκα βιβλία που ακολουθούν δεν παίρνουν θέση. Δεν επιλέγουν πλευρά, επιλέγουν πρόσωπα. Από τη Χάιφα ως τη Γάζα, από την Τζενίν μέχρι την Ιερουσαλήμ και πίσω στο Παρίσι, τον Λίβανο ή τη Γενεύη, η λογοτεχνία γίνεται ένας χάρτης – όχι γεωπολιτικός, αλλά βαθιά ανθρώπινος. Η λογοτεχνία μπορεί να καταφέρει αυτό που δεν μπορεί η πολιτική. Να θυμίσει πως, ακόμη κι αν δεν συμφωνήσουμε ποτέ, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ο ένας τον άλλον. Ως άνθρωπο. Ως τραύμα. Ως φωνή. Για όσους είμαστε σίγουροι ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, η λογοτεχνία ανοίγει ρωγμές στην βεβαιότητά μας. Γι’ αυτό υπάρχει. Για να φωτίσει ακόμη περισσότερο αυτό που κάνουμε πως δεν βλέπουμε.

1. Susan Abulhawa «Τα πρωινά στην Τζενίν», εκδόσεις Ωκεανός
Παλαιστίνη, Μάιος του 1948. Διακηρύσσεται η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ... Το χωριό Έιν Χοντ αδειάζει απ’ όλα τα παιδιά του. Οι κάτοικοί του, και μαζί τους και η οικογένεια Αμπουλχάζα, μεταφέρονται σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Τζενίν, όπου αναγκάζονται πλέον να ζήσουν, χωρίς ορατό μέλλον. Εκεί θα γεννηθεί η μικρή Αμάλ και μέσα από τα δικά της μάτια, τα γεμάτα απορία και αναπάντητα ερωτηματικά, θα δούμε να ξετυλίγονται τριάντα χρόνια μίσους, αίματος και δακρύων. Το κοριτσάκι θα μείνει μόνο στον κόσμο και θα αναγκαστεί να μεγαλώσει σε ένα ορφανοτροφείο για Παλαιστίνιους πρόσφυγες στην Ιερουσαλήμ το 1969. Αργότερα, μια υποτροφία θα της επιτρέψει να φύγει στην Αμερική για σπουδές. Θα επιστρέψει στην Τζενίν το 2002 με την κόρη της, για να της δείξει το μικρό κομμάτι γης όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε, και που ακόμη το ποτίζει το αίμα και το μίσος. (Είναι εξαντλημένο, αλλά δοκιμάστε σε second hand βιβλιοπωλεία)

2. Ghassan Kanafani «Επιστροφή στη Χάιφα»
Ένα ζευγάρι Παλαιστινίων επιστρέφει στο σπίτι του μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών και συναντά τον Ισραηλινό που μεγάλωσε τον γιο τους. Ένα κείμενο-κλειδί για τη μνήμη, την ιδιοκτησία και την ταυτότητα. Οι περισσότεροι Ισραηλινοί αναγνωρίζουν το όνομα του συγγραφέα Καναφανί στο πλαίσιο μιας πολιτικής συγκυρίας, κυρίως ως τον σημαντικότερο εκπρόσωπο του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (PFLP). Αλλά οι Παλαιστίνιοι θυμούνται τον Καναφανί πρώτα και κύρια για το λογοτεχνικό του έργο. Τα γραπτά του ήταν σίγουρα εμπνευσμένα από την πολιτική και διαμόρφωσαν τις απόψεις πολλών Παλαιστινίων. Παρ’ όλα αυτά, βιβλία για τον Καναφανί έχουν μεταφραστεί και στα εβραϊκά. Η «Επιστροφή στη Χάιφα» μεταφράστηκε από τα αραβικά και διασκευάστηκε για το θέατρο σε σκηνές της Αγγλίας, Δανίας, Ρωσίας, Τουρκίας, Πολωνίας, Γαλλίας, Ιταλίας και Λιβάνου. Βρήκα και πρόγραμμα σε θέατρο του Σαν Φρανσίσκο στις ΗΠΑ.

3. David Grossman «Στο τέλος της γης», εκδόσεις Ψυχογιός
Αυτή είναι η ιστορία της Όρα, μιας γυναίκας που προσπαθεί να σώσει με τον δικό της τρόπο τον δευτερότοκο γιο της, διασχίζοντας με τα πόδια το Ισραήλ, από την Ιερουσαλήμ ως τη Γαλιλαία, με σύντροφό της τον φίλο και εραστή των νεανικών της χρόνων Άβραμ. Καθώς περιπλανιέται αποφεύγοντας να μάθει τα κακά νέα για την τύχη του παιδιού της στο μέτωπο, η Όρα αναθυμάται και ανασταίνει μέσα από την αφήγησή της τη ζωή του, αλλά και την πορεία της χώρας στην οποία ζει – από τον Πόλεμο των Έξι Ημερών έως τις μέρες μας. Ως η φωνή της συνείδησης του γιου και της πατρίδας της, την οποία όμως κανείς από τους δύο δεν θέλει ν’ ακούσει, αυτή η μητέρα βρίσκεται στο επίκεντρο του συγκλονιστικού αντιπολεμικού αριστουργήματος που, κατά τραγική σύμπτωση, ταυτίστηκε με την ιστορία της ζωής του συγγραφέα του.

4. Κόλουμ ΜακΚαν «Απειρόγωνο», εκδόσεις Καστανιώτη
Ένα βιβλίο που ύμνησε η αγαπημένη μου Elisabeth Strout και που αγόρασα τυχαία σε ένα λονδρέζικο βιβλιοπωλείο, πριν μεταφραστεί στα ελληνικά. Ο Μπασάμ Αραμίν είναι Παλαιστίνιος. Ο Ράμι Ελχανάν είναι Ισραηλινός. Κατοικούν σ’ έναν τόπο συγκρούσεων που χρωματίζει κάθε πτυχή της ζωής τους, από τους δρόμους στους οποίους επιτρέπεται να οδηγούν ως τα σημεία ελέγχου, σωματικού και ψυχικού, από τα οποία πρέπει να περνούν καθημερινά. Δυο παρόμοια τραγικά περιστατικά που σχετίζονται με τις κόρες τους τους σημαδεύουν για πάντα. Ο Ράμι και ο Μπασάμ είναι έτσι γαλουχημένοι ώστε να μισούν ο ένας τον άλλον. Ωστόσο, η απώλεια των παιδιών τους είναι ένα βίωμα κοινό, που θα τους ενώσει σε έναν υψηλό σκοπό. Μαζί αποφασίζουν να επιστρατεύσουν το βαρύ προσωπικό τους πένθος ως όπλο για την ειρήνη, αφηγούμενοι ξανά και ξανά μπροστά σε κοινό τις ιστορίες τους, με την πεποίθηση ότι, εφόσον κατάφεραν οι ίδιοι να ξεπεράσουν τις διαφορές τους, το ίδιο θα μπορούσε να συμβεί και στους άλλους. Στο «Απειρόγωνο», έχοντας ως κεντρικό άξονα την αληθινή και απρόβλεπτη φιλία δύο πατεράδων, διασχίζοντας αιώνες και ηπείρους, αντλώντας στοιχεία από τη φύση, την τέχνη, την ιστορία και την πολιτική, ο Κόλουμ ΜακΚαν συνθέτει ένα πολυδιάστατο, σπαραχτικό και ελπιδοφόρο μυθιστόρημα. Υποψήφιο για βραβείο Booker το 2020.

5. Ελιάς Χούρι «Η Πύλη του Ήλιου», εκδόσεις Καστανιώτη
Είναι το πρώτο μεγάλο έπος του παλαιστινιακού αφηγήματος. Μετά τον κατακερματισμό της πατρίδας τους το 1948, δύο άντρες απομένουν μόνοι σ’ ένα εγκαταλειμμένο πρόχειρο νοσοκομείο στον καταυλισμό Σατίλα, στα περίχωρα της Βηρυτού. Από εκεί, εισερχόμαστε σ’ έναν απέραντο κόσμο ξεριζωμού, φόβου και εύθραυστης ελπίδας. Ο γιατρός Χαλίλ στέκει άγρυπνος στο προσκέφαλο του ασθενή και πνευματικού του πατέρα, ενός θρυλικού ηγέτη της παλαιστινιακής αντίστασης, που έχει πέσει σε κώμα. Καθώς ο Χαλίλ προσπαθεί να τον επαναφέρει, ξεκινά μια αφήγηση που διακλαδίζεται σε πολλές άλλες. Ιστορίες ανθρώπων που εκδιώχθηκαν από τα χωριά τους στη Γαλιλαία, των σφαγών που ακολούθησαν, της απίστευτης εσωτερικής δύναμης όσων επέζησαν – και της αγάπης. Υφαίνοντας με ποιητική δύναμη στοιχειωτικές αφηγήσεις για την επιβίωση και την απώλεια, την αγάπη και την καταστροφή, τη μνήμη και το όνειρο, ο Χούρι αποδίδει ανθρώπινη μορφή στον πολύπλοκο παλαιστινιακό αγώνα, δίνοντας ζωή στην ιστορία ενός ολόκληρου λαού. Το μυθιστόρημα πρωτοεκδόθηκε στη Βηρυτό το 1998 και γνώρισε τεράστια απήχηση στον αραβικό κόσμο, στο Ισραήλ και στην Ευρώπη. Το βιβλίο του Ελιάς Χούρι (Elias Khoury, «Gate of the Sun») κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τίτλο «Η Πύλη του Ήλιου».
 

6. Amos Oz «Ιστορία αγάπης και σκότους», εκδόσεις Καστανιώτη
Η ιστορία ενός φαντασιόπληκτου παιδιού που κάποτε θα γίνει συγγραφέας, του τραγικού γάμου των γονιών του, καθώς και η ιστορία της παράξενης, για τα μάτια ενός παιδιού, γέννησης ενός κράτους. Γύρω από τον κεντρικό αυτό πυρήνα βρίσκονται οι μεγάλες μεταναστεύσεις, οι μεγάλες ιδέες, τα μεγάλα αδιέξοδα του 20ού αιώνα, αλλά και τα προσωπικά τραύματα που αφήνει η Ιστορία στις ψυχές των ανθρώπων. Μυθιστόρημα που άλλοτε γίνεται επικό σαν μουσική συμφωνία και άλλοτε χαμηλόφωνο και τρυφερό σαν παιδική εξομολόγηση, η «Ιστορία αγάπης και σκότους» θεωρείται το αριστούργημα του μεγάλου Ισραηλινού φιλειρηνιστή συγγραφέα και ένα από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά έργα της εποχής μας.

7. Sayed Kashua «Dancing Arabs»
Το μυθιστόρημα ξεκινά με την παιδική ηλικία του αφηγητή στην αραβική πόλη του Ισραήλ Τίρα. Στην αρχή του βιβλίου, ο αφηγητής είναι σε μεγάλο βαθμό ανίδεος για όσα συμβαίνουν γύρω του, λόγω της μικρής του ηλικίας. Είναι ιδιαίτερα δεμένος με τη γιαγιά του, η οποία του ζητά να φροντίσει να ενημερώσει την υπόλοιπη οικογένεια για ένα κρυφό κουτί με αντικείμενα που θέλει να θαφτούν μαζί της όταν πεθάνει. Αυτό οδηγεί τον αφηγητή να ψάξει το κουτί, μέσα στο οποίο βρίσκει ένα απόκομμα εφημερίδας. Το δημοσίευμα αποκαλύπτει ότι ο πατέρας του είχε τεθεί υπό διοικητική κράτηση και ανακρίθηκε επί δύο χρόνια από τη Σιν Μπετ, λόγω υποψίας εμπλοκής του σε βομβιστική επίθεση σε πανεπιστημιακή καφετέρια. Μετά την απελευθέρωσή του, ο πατέρας εξακολουθεί να είναι ένθερμος υποστηρικτής της παλαιστινιακής απελευθέρωσης και του κομμουνισμού, όπως πολλοί κάτοικοι της Τίρα. Αν και ασκεί σωματική βία στον αφηγητή και στα αδέρφια του, προσπαθεί επίμονα να τους εμφυσήσει εθνική υπερηφάνεια, μαλώνοντάς τους επειδή δεν καταλαβαίνουν τι είναι η Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης και υπενθυμίζοντάς τους την ιστορία του παππού τους, που πέθανε ως «σαχίντ» στον πόλεμο του 1948. Την ίδια εποχή, ο μικρός αφηγητής και τα αδέρφια του βλέπουν ένα ρεπορτάζ για τη σφαγή της Σάμπρα και της Σατίλα, το οποίο ενσωματώνουν αθώα στα παιδικά τους παιχνίδια, χωρίς να αντιλαμβάνονται τη φρίκη του. Ο πατέρας τους είναι από τους λίγους στην πόλη που αρνούνται να πουλήσουν τη γη τους, πιστεύοντας ότι οι κάτοικοι πρέπει να κρατήσουν ό,τι τους ανήκει. Καθώς ο αφηγητής περνά στο γυμνάσιο, τραυματίζεται σοβαρά από μια πτώση και εισάγεται στο νοσοκομείο. Στη συνέχεια αλλάζει δραματικά ως χαρακτήρας: από άτακτο και αδιάφορο παιδί γίνεται επιμελής και αριστούχος. Το σχολείο, ωστόσο, παραμένει βίαιο και ακατάλληλο, με δασκάλους που χτυπούν τους μαθητές και συνθήκες υγιεινής απαράδεκτες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, συμμετέχει στο πρόγραμμα Seeds of Peace. Είναι η πρώτη φορά που συναντά έναν Εβραίο, και γίνονται ζευγάρι. Πείθεται πως το αγόρι τον αγαπά, επειδή θέλει να είναι μαζί του όλη την ώρα. Παράλληλα, αποδεικνύει την εξυπνάδα του κερδίζοντας έναν διαγωνισμό γνώσεων και εξασφαλίζοντας θέση σε ένα ελίτ οικοτροφείο στην Ιερουσαλήμ. Η γιαγιά του, αποχαιρετώντας τον, του λέει με νόημα: «Ίσως είναι καλό που φεύγεις…» Ο ήρωας προσπαθεί να ενσωματωθεί στο ισραηλινό σχολείο, αλλάζει γλώσσα, ταυτότητα, τελικά χάνεται. Ένα χιουμοριστικό και πικρό πορτρέτο ενός Άραβα Ισραηλινού. Το βιβλίο έγινε και ταινία με τίτλο «A Borrowed Identity». Και δυστυχώς δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.

8. Sandy Tolan «The Lemon Tree»
Το 1967, λίγο μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών, τρεις νεαροί Άραβες, ξαδέρφια μεταξύ τους, μπήκαν στην πόλη Ράμλε, στη σημερινή εβραϊκή περιοχή του Ισραήλ, σε ένα προσκύνημα για να δουν τα πατρικά τους σπίτια· οι οικογένειές τους είχαν εκδιωχθεί από την Παλαιστίνη σχεδόν είκοσι χρόνια νωρίτερα. Ο ένας ξάδερφος βρήκε μια πόρτα να του κλείνεται κατάμουτρα κι ο άλλος διαπίστωσε πως το παλιό του σπίτι είχε μετατραπεί σε σχολείο. Όμως ο τρίτος, ο Μπασίρ Αλ-Κάιρι, άνοιξε την πόρτα κι αντίκρισε μια νεαρή γυναίκα ονόματι Ντάλια, που τους κάλεσε μέσα. Αυτή η πράξη εμπιστοσύνης, μέσα σε ένα τοπίο γεμάτο εχθρότητα και πικρία, αποτελεί την αφετηρία μιας αληθινής ιστορίας για μια αξιοσημείωτη σχέση ανάμεσα σε δύο οικογένειες –μία αραβική και μία εβραϊκή– εν μέσω της ταραγμένης σύγχρονης ιστορίας της περιοχής. Στο πατρικό του σπίτι και στη λεμονιά που είχε φυτέψει ο πατέρας του στην αυλή, ο Μπασίρ βλέπει τη στέρηση και την κατοχή. Ενώ η Ντάλια, που είχε φτάσει ως βρέφος το 1948 από τη Βουλγαρία με την οικογένειά της, βλέπει την ελπίδα για έναν λαό που καταστράφηκε από το Ολοκαύτωμα. Καθώς και οι δύο παρασύρονται στις μοίρες των λαών τους, και ο Μπασίρ φυλακίζεται για τον υποτιθέμενο ρόλο του σε βομβιστική επίθεση σε σούπερ μάρκετ και οι δυο τους σταματούν να μιλούν για χρόνια. Τελικά συμφιλιώνονται και μετατρέπουν το σπίτι στη Ράμλε σε παιδικό σταθμό για Αραβόπουλα του Ισραήλ, καθώς και σε κέντρο διαλόγου μεταξύ Αράβων και Εβραίων. Το «The Lemon Tree» γεννήθηκε από ένα ραδιοφωνικό ντοκιμαντέρ διάρκειας σαράντα τριών λεπτών, που παρήγαγε ο Σάντι Τόλαν για την εκπομπή «Fresh Air». Μέσα απ’ αυτό το βιβλίο, ακολουθεί τις ζωές και τις ρίζες των δύο οικογενειών, φτάνοντας έως το σήμερα. Οι ιστορίες τους συγκροτούν έναν προσωπικό μικρόκοσμο των τελευταίων 70 ετών της ιστορίας Ισραήλ-Παλαιστίνης. Δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Έγινε ωστόσο ταινία, αναζητήστε την. (Δεν υπάρχει στο Netflix)

9. Metin Arditi «Rachel et les siens»
Ο Αρντίτι είναι Τούρκος συγγραφέας παντρεμένος με Ελληνίδα και ζει στη Γενεύη. Κάποια από τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, αλλά όχι αυτό. Ποια είναι η Ραχήλ, το παιδί που αγαπούσε να αφηγείται ιστορίες κι έγινε μια καταξιωμένη δραματουργός στις μεγαλύτερες σκηνές του κόσμου; Μαζί με τους γονείς της, Εβραίους της Παλαιστίνης, κατοικεί στη Γιάφα στις αρχές του 20ού αιώνα. Μοιράζονται το σπίτι τους με τους Χαλίφα, μια αραβο-χριστιανική οικογένεια. Οι δύο οικογένειες ζουν σαν μία, μέχρι που η Ιστορία παρεμβαίνει. Θρησκευτικές συγκρούσεις, πόλεμοι… Μέσα στις καταιγίδες της εποχής, η Ραχήλ αντέχει χάρη στην τέχνη, στη βαθιά της αφοσίωση στο θέατρο. Οργανώνει τον κόσμο πάνω στη σκηνή, ενώ η ζωή της αναστατώνεται από έρωτες και απώλειες, εμπόδια και εξορίες. Από την Παλαιστίνη στην Τουρκία, από την Τουρκία στη Γαλλία, η Ραχήλ αντιμετωπίζει τον εχθρικό κόσμο με τόλμη και πάθος, δημιουργώντας ένα συγκλονιστικό έργο. Κυκλοφορεί στα γαλλικά (Grasset).

10. Raja Shehadeh «Palestinian Walks: Notes on a Vanishing Landscape»
Έξι περίπατοι, τριάντα χρόνια, μια γη που χάνεται. Ο Ράτζα Σεχαντέχ δεν γράφει ένα απλό μυθιστόρημα, αλλά ένα βιβλίο βαθιά λογοτεχνικό. Δικηγόρος και ιδρυτής της πρώτης παλαιστινιακής οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα, συνδυάζει στη γραφή του την ακρίβεια του νομικού με τη στοχαστική τρυφερότητα του περιπατητή. Στο «Palestinian Walks», περιγράφει έξι περιπάτους του στη Δυτική Όχθη – από τη δεκαετία του ’70 ως τις αρχές του 2000. Με απλή, ελεγειακή γλώσσα, παρακολουθούμε πώς το τοπίο που αγαπούσε μεταμορφώνεται: μονοπάτια χάνουν τη χάραξή τους, λόφοι τεμαχίζονται από οδούς εποίκων, ελιές εκριζώνονται, και οι θέες κλείνουν πίσω από μπετόν. Κάθε βήμα, όμως, είναι και μια πράξη αντίστασης. Όχι με κραυγή, αλλά με παρατήρηση, ακρίβεια, και επιμονή στο αυτονόητο: πως η φύση ενός τόπου είναι μέρος της ταυτότητας του λαού του. Η απώλεια του τοπίου είναι απώλεια ύπαρξης. Το βιβλίο είναι γεμάτο από μικρές εικόνες –ένα φίδι στο μονοπάτι, ένα βλέμμα στρατιώτη, μια κουβέντα με βοσκό– και καθεμιά από αυτές γίνεται ένα πολιτικό σχόλιο χωρίς να το φωνάζει. Η αφήγηση λειτουργεί σαν καθρέφτης μιας πατρίδας που υποχωρεί αθόρυβα, αλλά επίμονα. Βραβεύτηκε με το Orwell Prize for Political Writing το 2008. Κυκλοφορεί στα αγγλικά (Profile Books)