«Η ήττα της Δύσης» και η διανοητική ανεντιμότητα του Emmanuel Todd

Η ανάγνωση του πιο πρόσφατου βιβλίου του Emmanuel Todd «La défaite de l’Occident» μού γέννησε δυσάρεστες σκέψεις σχετικά με τις πνευματικές και ψυχικές ιδιότητες των Γάλλων διανοουμένων. Όχι ότι είναι η πρώτη φορά που διαπιστώνω το επιστημονικό τους έλλειμμα, την αυθαιρεσία και μια μορφή μικροψυχίας: ο σκοπός όλων αυτών των δήθεν προκλητικών ιδεών, που δήθεν πάνε κόντρα στο ρεύμα, είναι, εκτός από την πώληση πολλών, πάρα πολλών, αντιτύπων, η έντονη διαμάχη· όσο περισσότερο βριζόμαστε στη Γαλλία, τόσο μεγαλύτερη αξία αποκτά ο υποκινητής του καβγά. Καθώς ο Emmanuel Todd δεν έχει ανάγκη από χρήματα, εικάζω ότι απλώς απολαμβάνει να κάνει ανθρώπους σαν εμένα να γράφουν κριτικές.

Στην «Ήττα της Δύσης» ασχολείται με το θέμα πάνω στο οποίο έχει χτίσει τη λαμπρή συγγραφική του σταδιοδρομία —όχι εκείνη του «ερευνητή», διότι ο Todd δεν κάνει έρευνα· γράφει δοκίμια όπου ερμηνεύει τον κόσμο βάσει μιας προϋπάρχουσας ιδεολογίας. Μαζί με τον Michel Onfray εκπροσωπεί εκείνη την εκδοχή της αριστεράς που δεν κρύβει (όπως οι άλλες εκδοχές) τον εθνικισμό της και την απέχθεια για τη «Δύση»· ιδιαίτερα για τις ΗΠΑ και τη Γερμανία που αψηφούν τα γαλλικά πρωτεία. Το σταθερό «θέμα» είναι λοιπόν ο αντιμερικανισμός του —έχει ήδη συγγράψει χιλιάδες σελίδες για την αμερικανική αυτοκρατορία του Κακού— ο οποίος επεκτείνεται σε έξαλλο αντιδυτισμό: μέχρις εδώ, εντάξει, εκφράζει μια συζητήσιμη άποψη· μάλιστα, αν έχει κάποια σημασία, συμφωνώ σε πολλά από όσα έχει αναπτύξει τα τελευταία σαράντα χρόνια. Κυρίως συμφωνώ στο ότι οι δυτικές χώρες αυτοκτονούν αργά κι ότι οι αξίες τους ευτελίζονται· κι ότι ενώ εμείς ασχολούμαστε με φληναφήματα προσδίδοντάς τους βαρύγδουπα ονόματα, άλλες αναδυόμενες δυνάμεις απειλούν την παγκόσμισυα ειρήνη. Διαφωνώ όμως στο ότι ζούμε στην αμερικανόσφαιρα και στον αστερισμό του ΝΑΤΟ το οποίο είναι «μηδενιστικό», ενώ η Ρωσία είναι «ρεαλιστική»: μα, ποιο ΝΑΤΟ, Manu; Το ΝΑΤΟ δεν είναι «μηδενιστικό», είναι μηδενικό· ένα μάτσο γραφειοκράτες που βρίσκονται σε αμηχανία επί τριάντα χρόνια συναπτά. Κάτι τέτοια περί αμερικανόσφαιρας γράφει συχνά η εφημερίδα Libération η οποία από την πλευρά της βλέπει την παρακμή της Δύσης μέσω μιας φαντασίωσης περί ακροδεξιάς αναδίπλωσης —ό,τι να ‘ναι δηλαδή. Πάντως, τόσο ο Todd όσο και η γνωστή αριστερή εφημερίδα επιχαίρουν για το πλήγμα που έδωσε ο Πούτιν στο βαθύ αμερικανικό κράτος και προβάλλουν την εικόνα μιας Ρωσίας ραγδαία αναπτυσσόμενης μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο ο οποίος εκσυγχρονίζεται χωρίς να εκδυτικεύεται. Με λίγα λόγια, είναι η αμερικανόσφαιρα που μας παρασύρει σε μηδενιστική βία η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο, όχι η Ρωσία.

Το σημείο στο οποίο όχι απλώς διαφωνώ αλλά που θεωρώ άηθες είναι το ότι η αντιαμερικανισμός του Todd καταλήγει σε εγκώμιο της Ρωσίας και του Πούτιν: ίσως να προσδοκούσα λιγότερο απλοϊκές πολιτικές θέσεις από ανθρώπους σαν αυτόν, μιας και η μόρφωση δεν του λείπει. Αυτό που σίγουρα του λείπει είναι η επιστημονική μέθοδος, παρότι η αυστηρή επιστημονικότητα στις επιστήμες του ανθρώπου είναι αδύνατη. 

«Η ήττα της Δύσης» είναι ένα δοκίμιο που προσπαθεί να καλύψει σε 370 σελίδες τη γεωπολιτική και την κατάσταση του πολιτισμού σήμερα. Αλλά, αν και ο Todd δηλώνει ιστορικός και ανθρωπολόγος ζητώντας επιστημονική νομιμοποίηση, οι αναλύσεις του είναι τόσο αυθαίρετες ώστε δεν του την οφείλουμε. Εξάλλου, καθώς το βιβλίο του εκδόθηκε φέτος, σε μια κρίσιμη στιγμή για τον πόλεμο Ρωσίας-Ουκρανίας, χάνει κάθε νομιμοποίηση επειδή δεν λαμβάνει υπόψη πώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν τα λεγόμενά του υπέρ της Ρωσίας —και φυσικά χρησιμοποιούνται· οι ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών και τα ΜΜΕ διατυμπανίζουν ότι ο διακεκριμένος Γάλλος διανοούμενος Emmanuel Todd ξεστομίζει πικρές αλήθειες για τη Δύση.

Στην πραγματικότητα, η Ρωσία και η Ουκρανία δεν βρίσκονται στο επίκεντρο του σκεπτικού του, αλλά με τις διαγνώσεις που κάνει γι’ αυτές τις δύο χώρες, θεμελιώνει τη γενική του θέση για την αποτυχία των Ηνωμένων Πολιτειών και για τα μοιραία ελαττώματα της Ευρώπης. Η κριτική μου εδώ εστιάζει στην ανάλυσή του για τη Ρωσία και την Ουκρανία: αποφεύγω να ανατρέξω στα υπόλοιπα διότι σε τέτοια περίπτωση θα έπρεπε να αναλύσω και το παλιότερο βιβλίο του «Μετά την αυτοκρατορία», όπου μιλούσε για τη διαδικασία της αποσύνθεσης του αμερικανικού συστήματος, όπως σαράντα πέντε χρόνια νωρίτερα μιλούσε για την αποσύνθεση του σοβιετικού. Τότε, είχε θεωρηθεί προφήτης διότι τάχα προέβλεψε την κατάρρευση της ΕΣΣΔ —πολλοί από μας την είχαμε προβλέψει (δεν ήταν δα και τόσο δύσκολο) χωρίς ουδείς να μας αποκαλέσει προφήτες. 

Το βιβλίο «Η ήττα της Δύσης» είναι πολύ φτωχό ως προς τις πηγές: ο Todd φαίνεται να μη γνωρίζει τη σύγχρονη βιβλιογραφία· αναφέρεται σε μελέτες που έχουν γίνει γύρω στο 1970-80 και σε ένα και μοναδικό άρθρο του James Galbraith για την ισχνή επίδραση των κυρώσεων στη Ρωσία, ενώ επιμένει πολύ σε ένα και μοναδικό έργο του γεωγράφου David Teurtrie με τίτλο «Ρωσία, η επιστροφή της ισχύος» στο οποίο παραπέμπει εφτά φορές. Όμως, η βιβλιογραφία για τη Ρωσία είναι τεράστια: μήπως ο Manu δεν ξέρει ξένες γλώσσες; Παραλλήλως, υπερχρησιμοποιεί τις στατιστικές· όπως τον βολεύει, εξυπακούεται (το κάνουμε όλοι)· και για να καταδείξει την οικονομική και κοινωνική υγεία της πουτινικής Ρωσίας έναντι ημών των εκφυλισμένων, χρησιμοποιεί τέσσερις δείκτες: τη βρεφική θνησιμότητα, τους θανάτους από αλκοολισμό, τις ανθρωποκτονίες και το ποσοστό των αυτοκτονιών. Όλοι αυτοί οι δείκτες ενισχύουν το επιχείρημά του.

Πράγματι, η βρεφική θνησιμότητα έχει μειωθεί στη Ρωσία και η σύγκριση με τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι προς όφελός της. (Eκτός του ότι η Ρωσία είχε μεγάλο περιθώριο βελτίωσης, η αμερικανική κοινωνία ενσωματώνει, εκ κατασκευής, ένα μεγάλο κομμάτι υπανάπτυξης: μακρά συζήτηση αυτή.) Πράγματι, τα ποσοστά αλκοολισμού και αυτοκτονιών έχουν επίσης μειωθεί, όπως και οι ανθρωποκτονίες. Αλλά αν θέλουμε να ζωγραφίσουμε το πορτρέτο μιας κοινωνίας —και μάλιστα της «βαθιάς της κατάστασης» όπως λέει ο Todd— πρέπει να πάρουμε υπόψη κι άλλους δείκτες: π.χ. μήπως η βία γενικά αυξάνεται; Μήπως ο αλκοολισμός υποχωρεί με παράλληλη επιδείνωση της τοξικομανίας; (Η απάντηση είναι ναι και στα δύο). Ο Todd προχωρεί ακόμα περισσότερο συσχετίζοντας τη βρεφική θνησιμότητα με το επίπεδο της διαφθοράς στην κοινωνία: η εν λόγω συνάρτηση μού θύμισε ότι στο πρώτο έτος, στο μάθημα της Στατιστικής, μας έλεγαν πώς μπορείς να χρησιμοποιήσεις τους νόμους του Κολμογκόροφ για να σκαρώσεις ένα γράφημα μεταξύ της τιμής του ρουμιού και της θερμοκρασίας στην ατμόσφαιρα· ή μεταξύ της παραγωγής παπαρούνας και της έκλυσης καυσαερίων από λεωφορεία στο Χονγκ Κονγκ. «Kαθώς η βρεφική θνησιμότητα», γράφει ο Todd, «αντικατοπτρίζει τη βαθιά κατάσταση μιας κοινωνίας, είναι αναμφίβολα από μόνη της καλύτερος δείκτης πραγματικής διαφθοράς από τους δείκτες που κατασκευάζονται με ποιος ξέρει ποια κριτήρια.» Και συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι στις ΗΠΑ το επίπεδο διαφθοράς είναι υψηλότερο από ό,τι στη Ρωσία: αυτό το συμπέρασμα δεν το αναλύει ποτέ· πώς θα μπορούσε; Είναι τρελό. Δείχνω όμως καλή θέληση: στην Ιαπωνία και στη Σκανδιναβία η βρεφική θνησιμότητα είναι χαμηλή και η διαφθορά επίσης· η Ελλάδα, η Εσθονία, η Σλοβενία και το Μαυροβούνιο έχουν πολύ χαμηλή βρεφική θνησιμότητα, από διαφθορά όμως πώς πάμε; Ο Emmanuel Todd δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται γι’ αυτές τις ήσσονος σημασίας χώρες. Κι αν του θέσουμε το ερώτημα είμαι σίγουρη ότι θα απαντήσει ότι το ζήτημα είναι πολυπαραγοντικό. Αχά. Ώστε έτσι.

Ένας άλλος αγαπημένος του δείκτης είναι ο αριθμός των εκπαιδευμένων μηχανικών: η σύγκριση των ΗΠΑ και της Ρωσίας με σαφές πλεονέκτημα της δεύτερης αποδεικνύει τη ανωτερότητα του ρωσικού μοντέλου και υποτίθεται πως εξηγεί τη στρατιωτική υπεροχή της Ρωσίας. Εδώ, θυμάμαι τον ξάδερφό μου τον Κώστα που δουλεύει στη ΝΑSA στο Χάντσβιλ της Αλαμπάμα, μια πόλη που ισοδυναμεί με άμεσο θάνατο αλλά την οποία ο Κώστας εξυμνεί, διότι έχει, λέει, τη μεγαλύτερη πυκνότητα μηχανικών στην πολιτεία. Πώς η παρουσία των μηχανικών της NASA βελτιώνει το επίπεδο της ζωής των Αλαμπαμανών, ο Κώστας δεν μας το εξηγεί. Ούτε ο Τοdd μάς εξηγεί κάτι σχετικό: όντως η Ρωσία εκπαιδεύει πολλούς μηχανικούς και αναμφίβολα έχει πιο ανοιχτό σύστημα πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση από τις Ηνωμένες Πολιτείες· ήδη από την εποχή της πρώιμης ΕΣΣΔ, λόγω των μεγάλων έργων υποδομής που απαιτούνταν, ενθαρρυνόταν η εκπαίδευση μηχανικών. Ωστόσο, όποιος ασχολείται με τη Ρωσία στη διαχρονία ξέρει ότι τα πανεπιστημιακά προγράμματα είναι κάπως ξεπερασμένα κι ότι δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες προκλήσεις· χώρια η διαφθορά στη διανομή των πτυχίων και το μικρό ποσοστό ενσωμάτωσης σε θέσεις αντίστοιχες με τις ειδικότητες. «Οι Γάλλοι μηχανικοί χάνονται στην τραπεζική και στη χρηματοοικονομική μηχανική», γράφει ο Todd. Οι Ρώσοι δεν πάνε πίσω, προσθέτω εγώ. Και πάλι, ο Τοdd έχει ένα ψήγμα δίκιου: στις δυτικές χώρες οι «επιστήμες» που ανθούν είναι κυρίως διάφορες φιλοσοφίες περί φύλου· έχουμε πήξει στις διατριβές gender studies· μηχανική σπουδάζουν οι Κινέζοι, όχι εμείς. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να χειροκροτήσουμε το κινεζικό σύστημα διακυβέρνησης.

Προχωρεί λοιπόν ο Todd λέγοντας ότι στη Ρωσία επικρατεί «κοινωνική ειρήνη»: σοβαρά τώρα; Μα, Manu, το καθεστώς μόλις έφαγε λάχανο τον Ναβάλνι! Εδώ δεν είμαι τίμια: όταν ο Todd έγραφε το βιβλίο ο Ναβάλνι ήταν μια χαρά (και δυο τρομάρες: σε μπουντρούμι.) Αλλά είναι τέτοια η αγάπη του αριστερού Γάλλου στοχαστή για την πουτινική Ρωσία ώστε ισχυρίζεται ότι οι Ρώσοι διεξάγουν επίτηδες «αργό πόλεμο εναντίον των Ουκρανών», «με φειδώ», «για να αποφύγουν τις ανθρώπινες απώλειες». Υποπτεύομαι ότι ο Manu μάς δουλεύει ψιλό γαζί: οι ρωσικές αρχές έστειλαν στο μέτωπο μισό εκατομμύριο άνδρες χωρίς εκπαίδευση ή προετοιμασία· κρέας για κανόνια, κατά τα ειωθότα. Αλλά, αν το κεφάλαιο για τη Ρωσία περιγράφει μονόπλευρα τη χώρα, εκείνο για την Ουκρανία είναι γραμμένο με περιφρόνηση και δείχνει πλήρη άγνοια: ο Todd πάλι αναφέρεται στον David Teurtrie· κυρίως, έχει αντιγράψει τη Wikipedia στο λήμμα της οποίας, όπως είναι φυσικό, υπεραπλουστεύεται η γλωσσική και εθνοτική κατάσταση της χώρας. Γιατί έχει βαλθεί να απαξιώσει την Ουκρανία δεν ξέρω: όμως, επιμένει στον ουκρανικό «υπερεθνικισμό» (ο οποίος, στην πραγματικότητα, ωχριά μπροστά στον ρωσικό), μιλάει για όργιο διαφθοράς (ξεχνώντας να αναφέρει ότι η Ρωσία κατατάχθηκε χαμηλότερα από την Ουκρανία στην κατάταξη της Διεθνούς Διαφάνειας: όχι ότι ένας αριστερός διανοητής δίνει σημασία στις διεθνείς κατατάξεις· ιδιαίτερα αν δεν τον συμφέρει) και περιγράφει την ουκρανική γλώσσα ως «γλώσσα των χωρικών», ενώ τα ρωσικά είναι «η γλώσσα του υψηλού πολιτισμού». Είναι δυνατόν να ταυτίζει η Ρωσία με τον Τολστόι; Είναι. Εδώ θυμάμαι τον μπαμπά μου, που, ως τελειωμένος ρωσόφιλος, είχε μια πελώρια βιβλιοθήκη με Ρώσους συγγραφείς, ακόμα και με λευκούς εμιγκρέδες, παραβλέποντας το γεγονός ότι δεν ήταν καθόλου, μα καθόλου, μπολσεβίκοι.

Επιστρέφω στον Manu. Ο Τοdd κατηγορεί τις ουκρανικές πολιτικές ελίτ ότι προέρχονται αποκλειστικά από τη δυτικόδουλη Δυτική Ουκρανία, μολονότι ο πρόεδρος Ζελένσκυ κατάγεται από την Ανατολική Ουκρανία και ο προκάτοχός του, ο Ποροσένκο, κατάγεται από τη νότια Ουκρανία και σπούδασε για κάμποσο καιρό στην Οδησσό. Αμφότεροι οι πρόεδροι προέρχονται από κυρίως ρωσόφωνες οικογένειες. Nα συνεχίσω και με άλλα πολιτικά πρόσωπα ή να μη συνεχίσω; Μα, πού είδε τη μηδενική εκπροσώπηση της Ανατολής και του Νότου στις πολιτικές ελίτ;

Θα μπορούσα να αραδιάσω πολλά παραδείγματα άγνοιας, διαστρέβλωσης και προπαγάνδας. Σταματώ εδώ. Ο συγγραφέας ενεργεί προς όφελος μιας εχθρικής δύναμης —είναι δικαίωμά του. Το πώς φτάσαμε για μια ακόμα φορά στα πρόθυρα της σύρραξης με την «εχθρική δύναμη» είναι βεβαίως άλλη ιστορία: ωστόσο, δεν μπορούμε να αφηγηθούμε και να αποτιμήσουμε αυτή την ιστορία χωρίς πνευματική σοβαρότητα.