«Φλεγόμενο αγόρι»: Ο Πολ Όστερ μάς συστήνει τον Στίβεν Κρέιν

Το «Φλεγόμενο αγόρι» είναι ένα συναρπαστικό βιβλίο. Μια ζωντανή, εκτενής, και διόλου «μυθιστορηματική» βιογραφία σχεδόν 1.200 σελίδων, για έναν άνθρωπο που έζησε μία απολύτως «μυθιστορηματική» ζωή. Ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή λογοτέχνες, ο Πολ Όστερ, πολύ μεγάλου αναστήματος συγγραφέας —που περνά έναν δικό του ανηφορικό δρόμο—, εγκαταλείπει τη μυθοπλασία για να βυθιστεί στον κόσμο ενός ομοτέχνου του που έζησε, κοντά έναν αιώνα πριν, μια ζωή μικρή, πλημμυρισμένη όμως με γεγονότα και λέξεις — μια ζωή που τελείωσε νωρίς, και άδικα, μα που ίσως δεν σπαταλήθηκε εντέλει. Το αποτέλεσμα είναι αυτός ο επιβλητικός τόμος από το Μεταίχμιο που διαβάζεται μονορούφι και μας συγκινεί. Και μας μαθαίνει πολλά.

Απευθυνθήκαμε στην Ιωάννα Ηλιάδη, μία από τις πολύ δυνατές μεταφραστικές μας πένες, που αγαπά τον Όστερ και τον έχει ξαναμεταφράσει, και της ζητήσαμε να μας πει δυο λόγια για τον σπουδαίο Αμερικανό (αν και με ευρωπαϊκές λογοτεχνικές καταβολές) και την εμπειρία της. Την ευχαριστούμε θερμά για τον χρόνο της.

Νά τι μας είπε:

* * *

K.A.: Αγαπητή κυρία Ηλιάδη, το «Φλεγόμενο αγόρι» είναι ένα πολύ ιδιαίτερο βιβλίο. Μια βιογραφία, γεμάτη με αποσπάσματα από τα βιβλία του Κρέιν. Αισθανθήκατε πως μεταφράζετε δύο συγγραφείς επομένως; Ή και «περισσότερους», δεδομένου ότι τα αποσπάσματα από τον Κρέιν ήταν από πολλά του κείμενα, διαφορετικών εποχών; Πόσο σάς δυσκόλεψε αυτό;

Ι.Η.: Πράγματι το «Φλεγόμενο αγόρι» έχει την ευχάριστη αυτή ιδιαιτερότητα. Ο Κρέιν δοκίμασε τις δυνάμεις του σε μια σειρά από διαφορετικά είδη, και καθώς η εξέλιξή του ως συγγραφέα υπήρξε απολύτως συνυφασμένη με την επεισοδιακή ζωή του, και το αντίστροφο, τα αποσπάσματα των κειμένων του που εντάσσονται στην κυρίως αφήγηση αποτελούν απολύτως ζωτικό, και εκτενές, κομμάτι της βιογραφίας του. Χρονογραφήματα και άρθρα, πολεμικές ανταποκρίσεις, επιστολές και ποιήματα, και βέβαια αποσπάσματα από τα διηγήματα και τα μυθιστορήματα του Κρέιν, όλα αναδεικνύονται από τον Πολ Όστερ, που μας τα παρουσιάζει με θαυμασμό αλλά και κριτική ματιά — αυτή ήταν εξάλλου και η βασική επιθυμία του όταν καταπιάστηκε με τη συγγραφή της βιογραφίας του Κρέιν: να φέρει και πάλι στο φως το πολυποίκιλο και εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο του πρώτου ίσως μοντερνιστή της αμερικανικής λογοτεχνίας. Ασφαλώς πρόκειται για μια μεταφραστική πρόκληση, η ανάγκη να αποδοθεί με τρόπο διακριτό ο λόγος όχι μόνο των δύο συγγραφέων αλλά και των πολυάριθμων χαρακτήρων που παρελαύνουν από τα μυθοπλαστικά έργα του Κρέιν. Ήταν σαφώς κάτι που με απασχόλησε, σύντομα όμως διαπίστωσα για άλλη μια φορά ότι αυτό που ονομάζουμε «πρόκληση» στη μετάφραση είναι κι εκείνο που προσφέρει ευθέως ανάλογη μεταφραστική απόλαυση, και όταν μιλάμε για δύο συγγραφείς αυτού του μεγέθους, τα κείμενα είναι τόσο άρτια, ώστε κυριολεκτικά φωτίζουν τον δρόμο μας, όσο ανηφορικός κι αν είναι. Αν έπρεπε να ξεχωρίσω μια δυσκολία, θα έλεγα ότι αυτή είναι η ακριβής μεταφορά του τεράστιου πραγματολογικού πλούτου του βιβλίου, η αναπαράσταση της μεταιχμιακής εποχής των τελών του 19^ου αιώνα κατά την οποία έζησε και έγραψε ο Στίβεν Κρέιν.

K.A.: Όπως και πολλοί άλλοι, έχω κι εγώ τον Πολ Όστερ σε πολύ κεντρική θέση στο εικονοστάσι των σύγχρονων μεγάλων πεζογράφων. Πώς επέλεξε ένας λογοτέχνης του διαμετρήματός του να μην κάνει άλλο ένα δικό του βιβλίο, αλλά να ασχοληθεί με την ανάδειξη ενός μάλλον ξεχασμένου συγγραφέα;

Ι.Η.: Το «Φλεγόμενο αγόρι» είναι ένα έργο αγάπης και ειλικρινούς θαυμασμού ενός ώριμου σύγχρονου συγγραφέα για έναν ομότεχνό του που έφυγε πρόωρα από τη ζωή λίγους μήνες μετά το γύρισμα του 20^ού αιώνα. Ο Όστερ ξεκοκάλισε το σύνολο του συγγραφικού έργου του Κρέιν αλλά και κάθε διαθέσιμη πηγή σχετικά με τη ζωή του, γοητεύτηκε από την αστείρευτη δημιουργικότητα και τη βαθιά ακεραιότητα του νεαρού λογοτέχνη, και θέλησε, σύμφωνα με τα λόγια του, να μεταφέρει «κάτι σχετικά με την εμπειρία της ανάγνωσης του Κρέιν και με το τι αισθάνεται κανείς όταν συναντά το έργο του για πρώτη φορά». Όπως χαρακτηριστικά λέει στις τελευταίες προτάσεις του βιβλίου, «Οι καιροί είναι σκοτεινοί στην Αμερική, οι καιροί είναι σκοτεινοί παντού, και καθώς συμβαίνουν τόσο πολλά που διαβρώνουν τις βεβαιότητές μας σχετικά με το ποιοι είμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε, ίσως έχει έρθει η στιγμή να ξεθάψουμε αυτό το φλεγόμενο αγόρι και να αρχίσουμε να το θυμόμαστε πάλι. Η πρόζα του εξακολουθεί να πετάει σπίθες, η ματιά του είναι ακόμη κοφτερή, το έργο του αιχμηρό. Έχει τίποτε απ’ όλα αυτά την παραμικρή σημασία για κανέναν από εμάς; Αν έχει —και μπορεί κανείς μόνο να ελπίζει ότι αυτό είναι αλήθεια—, πρέπει να δώσουμε προσοχή».

K.A.: Θέλετε να μας κάνετε ένα μικρό πορτρέτο του Κρέιν; Έζησε μια πραγματικά περιπετειώδη ζωή. Και δυστυχώς σύντομη.

Ι.Η.: Ο Στίβεν Κρέιν γεννήθηκε τον Νοέμβριο του 1871, το στερνοπαίδι μιας πολυμελούς οικογένειας με παράδοση στον μεθοδιστικό κλήρο και ισχυρή κοινωνική συνείδηση. Η παιδική του ηλικία σημαδεύτηκε από τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα του και τις δυσκολίες που αναπόφευκτα ακολούθησαν, ωστόσο σύντομα μετά την ενηλικίωσή του ο Κρέιν εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη και ρίχτηκε με πάθος στη συγγραφή, αποφασισμένος να κερδίσει τη ζωή του με την πένα του. Έγραψε για εφημερίδες και περιοδικά, εξέδωσε, ενίοτε υπό αντίξοες συνθήκες, τα λιγοστά ποιήματα και τα άφθονα πεζά του και έγινε διεθνώς γνωστός για το εμβληματικό μυθιστόρημά του, «Το κόκκινο σήμα του θάρρους». Αδιαφορώντας για την υγεία και τη σωματική του ασφάλεια, με ένα τσιγάρο διαρκώς κρεμασμένο από τα χείλη του, ο λιπόσαρκος Στίβι με τα γκριζογάλανα μάτια έζησε ακολουθώντας τον προσωπικό του κώδικα ήθους, ενεπλάκη άθελά του σε ένα σκάνδαλο που τον ανάγκασε να αυτοεξοριστεί, ταξίδεψε ως πολεμικός ανταποκριτής στην Κούβα και στην Ελλάδα, και κινδύνεψε να πνιγεί σε ένα ναυάγιο στα ανοικτά των ακτών της Φλόριντας. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στην Αγγλία, εγκλωβισμένος σε έναν φρενήρη αγώνα βιοπορισμού που επιβάρυνε ανεπανόρθωτα την ήδη φθίνουσα υγεία του.

K.A.: Έφτασε λοιπόν ακόμη και στην Ελλάδα, καλύπτοντας τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, μαζί —όπως διαβάζω— με τη σύντροφό του Κόρα Τέιλορ, που μάλιστα θεωρείται η πρώτη γυναίκα πολεμική ανταποκρίτρια…

Ι.Η.: Πράγματι, επιθυμώντας διακαώς να δει από κοντά έναν πόλεμο, ο Στίβεν Κρέιν ταξίδεψε και στην Ελλάδα, συνοδευόμενος από την Κόρα Τέιλορ, μια πολύ ανεξάρτητη και ευφυή γυναίκα την οποία είχε γνωρίσει και ερωτευτεί στο Τζάκσονβιλ ενόσω περίμενε τον απόπλου του κακότυχου, όπως αποδείχτηκε, πλοίου για την Κούβα. Η Κόρα, που είχε στο ενεργητικό της δύο γάμους και ήταν ιδιοκτήτρια ενός νυχτερινού κέντρου, ενός άτυπου οίκου ανοχής, παράτησε τα πάντα και ζήτησε να προσληφθεί από τη New York Journal, για να μπορέσει να ακολουθήσει τον Κρέιν. Επιδεικνύοντας εντυπωσιακή ψυχραιμία, «συμμετείχε πλήρως και ισοδύναμα στις δυσκολίες και στους κινδύνους […]» και έγραψε με το ψευδώνυμο Ίμοτζιν Κάρτερ τρία πολεμικά ρεπορτάζ, από τα οποία ξεχωρίζει ένα με τίτλο «Ο πόλεμος μέσα από τα μάτια μιας γυναίκας».

K.A.: Ήταν φίλος με συγγραφείς όπως ο Κόνραντ και ο Χ. Τζ. Γουέλς. Πόσο επηρεάζει το έργο τους; Ή γενικότερα τα αγγλικά και αμερικανικά Γράμματα;

Ι.Η.: Παρά τις σκληρές δοκιμασίες και την αδιάκοπη μάχη για επιβίωση, ο Κρέιν ευτύχησε κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του να συνδεθεί φιλικά με σπουδαίους ομοτέχνους του όπως ο Χ. Τζ. Γουέλς, ο πολύ ωριμότερος και καταξιωμένος Χένρι Τζέιμς, και βέβαια ο Τζόζεφ Κόνραντ. Κέρδισε την αγάπη και την εκτίμηση και των τριών, και μοιράστηκε μαζί τους πολλές στιγμές συντροφικότητας. Ο Γουέλς θαύμαζε την ικανότητα του Κρέιν να απογυμνώνει το μυθιστόρημα από καθετί περιττό, λέγοντας χαρακτηριστικά, «Με το ύφος, τη μέθοδο και όλα αυτά που σαφώς δεν απαντούν στα βιβλία του, ο Κρέιν ορίζεται ξεκάθαρα ως η έκφραση στην τέχνη της λογοτεχνίας ορισμένων τεράστιων αποκηρύξεων». Όσο για τον Κόνραντ, η περίοδος κατά την οποία δέθηκαν αδελφικά οι δυο τους «συνέπεσε», σύμφωνα με τον Όστερ, «με τη στιγμή που ο άντρας κατάφερε να διαρρήξει το τείχος της αβεβαιότητάς του και ολοκλήρωσε με αίμα και ιδρώτα δύο από τα πιο αθάνατα έργα του», την «Καρδιά του σκότους» και τον «Λόρδο Τζιμ», το καλύτερο ίσως μυθιστόρημά του. Μετά την έκδοση του «Νέγρου του “Νάρκισσου”», ο Κόνραντ κατηγορήθηκε από κάποιους ότι μιμούνταν το ύφος γραφής του Κρέιν, αλλά ενώ υπάρχουν σαφείς ενδείξεις της επίδρασης που άσκησε ο Κρέιν στην πρώιμη εκείνη φάση του έργου τού Κόνραντ, πρέπει να πούμε ότι «δεν πρόκειται για μίμηση, φυσικά, αλλά για επιρροή, για την επίδραση που είχε το έργο του Κρέιν στον τρόπο με τον οποίο προσέγγιζε ο Κόνραντ το δικό του έργο, καθώς επίσης και για την επίδραση της φιλίας τους στη ζωή του».

K.A.: Για να γυρίσουμε στον Όστερ, βλέπει κανείς αυτή τη μεγάλη αγάπη που τρέφει στον Κρέιν, στον Κρέιν σαν πονεμένο άνθρωπο και στον Κρέιν σαν συγγραφέα. Νομίζω πως στο έργο του το νιώθει έντονα αυτό ο αναγνώστης: ο Όστερ είναι ένας άνθρωπος που αγαπάει. Ένας καλός άνθρωπος.

Ι.Η.: Ναι, είναι αδύνατο να μη διακρίνει κανείς την τρυφερότητα και την αγάπη με τις οποίες προσεγγίζει ο Όστερ τον Κρέιν και το έργο του. Ο Κρέιν ήταν ακόμη παιδί, ένας πολύ νεαρός άντρας όταν έγραψε το ένα μετά το άλλο τα τόσο σημαντικά έργα του, και τραγικά νέος όταν πέθανε, και ο Πολ Όστερ δεν μας αφήνει να το λησμονήσουμε, γράφει γι’ αυτόν με μια περηφάνια σχεδόν πατρική. Οφείλουμε όμως ταυτόχρονα να σημειώσουμε ότι ποτέ δεν του χαρίζεται, διότι ο Κρέιν ασφαλώς και είχε τις ατυχείς στιγμές του, και ο Όστερ ποτέ δεν προσπαθεί να τον αγιοποιήσει.

K.A.: Πιστεύω πως κάθε αναγνώστης θα απολαύσει το «Φλεγόμενο αγόρι». Πέραν τού ότι είναι ένα βιβλίο του Όστερ —ενός από τους σημαντικότερους συγγραφείς παγκοσμίως—, ποιοι είναι οι δυο-τρεις βασικότεροι λόγοι που θα το συστήνατε εσείς;

Ι.Η.: Το «Φλεγόμενο αγόρι» είναι ένα έργο μεγάλης συγγραφικής ωριμότητας από τον σπουδαίο Πολ Όστερ, και αυτό από μόνο του θα μπορούσε να είναι αρκετό. Πιστεύω όμως ότι το ξετύλιγμα της συναρπαστικής προσωπικής ιστορίας του Στίβεν Κρέιν σε συνδυασμό με τη δεξιοτεχνική παρουσίαση των κειμένων του από τον Όστερ δημιουργούν μια μοναδική αναγνωστική εμπειρία.

K.A.: Για να κλείσουμε: πριν από δυόμισι μήνες, μάθαμε από μία λιτή ανακοίνωση της συζύγου του, της συγγραφέως Σίρι Χούστβεντ, πως ο Πολ Όστερ πάσχει από καρκίνο. Ήταν μία είδηση που μας τάραξε όλους βέβαια. Μίλησε, δε, για την Cancerland… Θέλετε να το σχολιάσετε;

Ι.Η.: Αυτή ακριβώς τη λέξη θα χρησιμοποιούσα, ήταν μια είδηση που με τάραξε, όχι επειδή έμαθα κάτι απίθανο, που δεν μπορεί να συμβεί στον καθένα μας, αλλά ίσως επειδή για τους ανθρώπους που θαυμάζουμε ή αγαπάμε πολύ δυσκολευόμαστε να διανοηθούμε το κακό. Ακόμη κι όταν η πραγματικότητα μας ξαφνιάζει δυσάρεστα όμως, μπορούμε πάντα να διατηρούμε την ελπίδα μας, και εύχομαι για τον Πολ Όστερ, όπως για κάθε συνάνθρωπό μας που νοσεί, σύντομα να ξεπεράσει αυτή την περιπέτεια.

K.A.: Αγαπητή κυρία Ηλιάδη, σας ευχαριστώ πολύ!