Αναγνώσεις ευαισθησίας: Το βιβλίο στο νυστέρι της πολιτικής ορθότητας

Σάλος που δεν λέει να κοπάσει έχει ξεσπάσει στον κόσμο του βιβλίου αφότου η πολιτική ορθότητα αποφάσισε να «ξαναγράψει» τα έργα του Ρόαλντ Νταλ, αντικαθιστώντας τις αναφορές που μπορεί να θεωρηθούν προσβλητικές από το σύγχρονο κοινό.

Σειρά στην κοπτοραπτική των αναγνωστών ευαισθησίας πήραν δεκατέσσερα έργα του Ίαν Φλέμινγκ με πρωταγωνιστή τον Τζέιμς Μποντ, στις επανεκδόσεις των οποίων θα απαλειφθούν ξεπερασμένα στερεότυπα και ρατσιστικές εκφράσεις, ενώ από την αμφιλεγόμενη διαδικασία θα περάσουν και τα «προβληματικά σημεία» στα βιβλία της Άγκαθα Κρίστι.

Η διαμάχη θέτει αντιμέτωπους αυτούς που υποστηρίζουν ότι δε νοείται στη σημερινή κοινωνία να αναπαράγεται γλώσσα που αναφέρεται με μειωτικό τρόπο στο βάρος, την ψυχική υγεία, το φύλο ή τη φυλή ενός ατόμου, ενώ όσοι διακρίνουν τους κινδύνους και τις προεκτάσεις της πρακτικής αυτής ανταπαντούν ότι αποτελεί παραχάραξη πνευματικού έργου και επίθεση στην ελευθερία του λόγου.

Τι αποτελέσματα θα έχει αυτό το ηθικολογικό φιλτράρισμα διάσημων λογοτεχνικών έργων, τα οποία δεν αντανακλούν ενδεχομένως τις σύγχρονες αντιλήψεις χωρίς να παύουν, ωστόσο, να αποτελούν πολιτιστική κληρονομιά; Προκειμένου να δούμε ψύχραιμα το φαινόμενο, ζητήσαμε τις σκέψεις των ανθρώπων του βιβλίου.

Τα κείμενα πρέπει να διαβάζονται «μέσα» στην εποχή τους

«Η πλάκα είναι ότι ειδικά η Άγκαθα Κρίστι μάς φαινόταν, όταν τη διαβάζαμε έφηβοι, υπερβολικά καθώς πρέπει, έως και αποστειρωμένη. Ειλικρινά αναρωτιέμαι ποιες γωνίες της θα στρογγυλέψουν οι “αναγνώστες ευαισθησίας”» λέει ο συγγραφέας Χρήστος Χωμενίδης.

Σύμφωνα με τον ίδιο, «το ζήτημα, στην πραγματικότητα, αγγίζει τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δικαίωμα στο έργο, το οποίο αποτελεί προέκταση της προσωπικότητας και πρέπει να γίνεται σεβαστό και μετά τον θάνατο του δημιουργού. Ποιος δίνει άδεια, εννοώ, στον κάθε εκδότη, στον κάθε επιμελητή, να παρεμβαίνει αυτοβούλως και να αλλάζει έστω και ένα κόμμα από τα βιβλία δίχως τη συναίνεση του συγγραφέα;».

Ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, του οποίου το νέο μυθιστόρημα «Ήλιος με ξιφολόγχες» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, τοποθετείται ως εξής: «Πρόκειται για ακρωτηριασμό κι ακύρωση του έργου τέχνης από ντεκαφεϊνέ Ιεροεξεταστές. Τι θέλουν; Κέρατο χωρίς σεξ; Να φτιάχνουμε σκορδαλιά με στέβια;».

Η υπεύθυνη έκδοσης λογοτεχνικών βιβλίων των εκδόσεων Μεταίχμιο, Στέλα Ζουμπουλάκη, παρακολουθεί στενά τη συζήτηση για το αν οι παρεμβάσεις αυτές ακολουθούν τη γραμμή της πολιτικής ορθότητας ή ξεπερνούν το όριο και καταλήγουν σε μια μορφή λογοκρισίας. Σύμφωνα με την ίδια, «η επιχειρούμενη λείανση των κειμένων από τους “αναγνώστες ευαισθησίας” μας οδηγεί τελικά στο να παρεμβαίνουμε αδιάκριτα σε λογοτεχνικά έργα του παρελθόντος, προσαρμόζοντάς τα και προσπαθώντας να τα ξαναγράψουμε με τους όρους του σήμερα, όπως όμως το κρίνουμε εμείς και όχι ο συγγραφέας τους. Και αυτό δεν αφορά μόνο αυτά τα κείμενα –για τα οποία προφανώς ο συγγραφέας δεν μπορεί να ερωτηθεί– που με τις παρεμβάσεις αυτές τα ξεκόβουμε και εντελώς από την ιστορικότητά τους, αλλά και κείμενα που γράφονται τώρα. Πόση ελευθερία δίνεται έτσι στον συγγραφέα να εκφραστεί ελεύθερα και να γράψει με τον τρόπο που εκείνος θέλει; Νομίζω πως προκειμένου να αποφευχθεί η ένταση, να διευρυνθεί το κοινό, να διασφαλιστεί πως καμία κοινωνική ή φυλετική ομάδα δεν θα δυσαρεστηθεί οδηγούμαστε σε ένα είδος λογοκρισίας και φτάνουμε σε παρεμβάσεις στα κείμενα που αγγίζουν το όριο της υπερβολής».

Η Αγγέλα Σωτηρίου, διευθύντρια εκδοτικού τμήματος των εκδόσεων Ψυχογιός, υπό τη στέγη των οποίων κυκλοφορεί στη χώρα μας και το έργο της Άγκαθα Κρίστι, υπογραμμίζει τα εξής: «Οι συγγραφείς δε δημιουργούν εν κενώ. Τα έργα τους αντικατοπτρίζουν τις συνθήκες και την εποχή στην οποία ζουν. Η πρόσληψη του έργου τους από μεταγενέστερες γενιές διαμορφώνεται, βέβαια, ανάλογα επίσης με τις συνθήκες στις οποίες αυτές ζουν. Επομένως ούτε η ιστορικότητα ενός κειμένου μπορεί να παραβλεφθεί ούτε όμως και η διαφορετική ανάγνωσή του υπό άλλο πρίσμα να αγνοηθεί».

Μπορούν τα βιβλία να γίνουν «κατάλληλα» για το σύγχρονο κοινό;

«Ποιο άραγε το βαθύ κίνητρο των φανατικών της πολιτικής ορθότητας στη λογοτεχνία;», λέει ο Χρήστος Χωμενίδης, όταν του θέσαμε την υπόθεση τι θα απέμενε από ένα βιβλίο του Τζέιμς Ελρόι χωρίς την προσβλητική ορολογία. «Να μη σοκάρουν το αναγνωστικό κοινό; Να το πείσουν πως ζούμε σε έναν κόσμο αγγελικά φτιαγμένο, όπου δεν υπάρχουν ρατσιστές και σεξιστές και εγκληματίες; Εάν ναι, αντί να χειρουργούν τα μυθιστορήματα του Τζέιμς Ελρόι, κάλλιο να απαγόρευαν συλλήβδην την αστυνομική λογοτεχνία. Και να επέτρεπαν μόνο ηθικοπλαστικά βιβλία με πανάγαθους ήρωες…».

«Ένας συγγραφέας πρέπει να μπορεί να γράψει ανεμπόδιστα» συμπληρώνει η Στέλα Ζουμπουλάκη. «Να αποφασίζει ο ίδιος με ποιον τρόπο θα χειριστεί το κείμενό του και τη γλώσσα των ηρώων του και τι ύφος θα ακολουθήσει. Και αποκεί και πέρα είναι στο χέρι του κάθε αναγνώστη να κρίνει και να φιλτράρει αυτό που διαβάζει, να αποφασίζει αν του κάνει ή όχι. Η λογοτεχνία, όμως, καλό είναι να χρησιμοποιεί μια γλώσσα ζωντανή. Κάθε ήρωας έχει την ιστορία του, το κοινωνικό και πολιτισμικό του υπόβαθρο, τον τρόπο που μιλάει, δεν μπορεί τα πάντα να εξομοιώνονται για να μην ενοχλήσουν κανέναν».

Δεν θα έπρεπε επίσης να διαχωρίζουμε έναν δημιουργό από το έργο του και την εποχή του; «Το έργο υπάρχει από μόνο του και ταξιδεύει» υποστηρίζει ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης. «Αν το συνδέσουμε βίαια με τον δημιουργό και τα βιώματά του, τότε πρέπει η Άγκαθα Κρίστι να έχει κάνει διακόσιους φόνους με τα ίδια της τα χέρια».

Συγγραφείς και εκδότες σε ένα τοπίο ελέγχου του περιεχομένου

Πώς λειτουργεί ο εκδοτικός κόσμος σε αυτές τις συνθήκες και με ποιους τρόπους μπορεί να εκφραστεί ένας συγγραφέας όταν υποχρεώνεται να φιλτράρει τόσο προσεκτικά τη γλώσσα του; «Κριτήριο για την έκδοση ενός βιβλίου ήταν και παραμένει η ποιότητά του που υπηρετείται από την αρμονία μορφής και περιεχομένου με βάση φυσικά τις αξίες που πρεσβεύει ο εκδοτικός μας οίκος» τονίζει η Αγγέλα Σωτηρίου. «Από τη στιγμή που αποφασίζεται η έκδοση, η δουλειά των δημιουργών σε συνεργασία με το εκδοτικό τμήμα γίνεται για να εξυπηρετηθεί το κοινό αυτό όραμα».

Κατά τη Στέλα Ζουμπουλάκη, «η θέση των εκδοτών κατά τη γνώμη μου πρέπει να μείνει ανεπηρέαστη από όλη αυτή τη συζήτηση. Για την ώρα τουλάχιστον. Οι εκδότες, από τη θέση εξουσίας που κατέχουν, πρέπει να κρίνουν και να αποφασίζουν τι θα εκδώσουν με τον τρόπο που έκαναν πάντα. Με βάση το κριτήριό του ο κάθε εκδότης –ηθικό, πολιτικό και αισθητικό– διαλέγει και αποφασίζει τι θα εκδώσει και τι όχι. Δεν μπορεί όμως να κάνει κοπτοραπτική στα κείμενα για να τα φέρει πιο κοντά στις δικές του αντιλήψεις και τα γούστα του. Και ένας συγγραφέας πρέπει να μπορεί να γράψει ελεύθερα, με τη γλώσσα που θέλει».

«Πιστεύετε ότι είναι παροδική αυτή η άτυπη καμπάνια της πολιτικής ορθότητας ή μήπως έτσι θα προσλαμβάνουμε τις τέχνες στο εξής;» ρωτάμε την Αγγέλα Σωτηρίου. «Τα πάντα ρει. Αλλάζουν συνεχώς οι ανάγκες, οι πεποιθήσεις, οι αντιλήψεις, οι απαιτήσεις, τα συναισθήματα των ανθρώπων – αλλάζουν οι εποχές. Το μέλλον θα δείξει».

Ενώ ο Χρήστος Χωμενίδης δηλώνει από ιδιοσυγκρασία αισιόδοξος. «Θέλω να πιστεύω ότι το υστερικό και πουριτανικό κάνσελινγκ, η ακύρωση έργων και δημιουργών, αποτελεί έναν κακού γούστου συρμό, ο οποίος θα περάσει και θα φύγει. Εάν πάλι διαψευστώ, θα κάνω –τι άλλο;– αντίσταση».

Η Στέλα Ζουμπουλάκη πιστεύει πως «βρισκόμαστε σε μια περίοδο αλλαγής και επανεξέτασης παγιωμένων αντιλήψεων του παρελθόντος, και σε αυτές τις περιόδους έχουμε την τάση να τα σαρώνουμε όλα στο πέρασμά μας. Νομίζω πως κάπου θα ηρεμήσει όλο αυτό και τα πράγματα θα τεθούν στη σωστή τους βάση και η πολυπόθητη αρμονία θα βασιλεύσει και πάλι».

Ο προσωρινός επίλογος ενός ζητήματος που σίγουρα θα μας απασχολήσει και στο μέλλον, έρχεται από τον Γιώργο Σκαμπαρδώνη: «Η Τέχνη θα νικήσει τους κορεκτατζήδες».