Ο Δρ. Θεόδωρος Παπακώστας διηγείται την αρχαιολογία με άλλα λόγια

Ο Δρ. Θεόδωρος Παπακώστας ανακάλυψε την κλίση του στην αρχαιολογία από τότε που θυμάται τον εαυτό του, αλλά παρότι για κάποιο διάστημα ακολούθησε τον τυπικό ακαδημαϊκό δρόμο, στη συνέχεια παρέκκλινε σε πιο ανορθόδοξα μονοπάτια και μας γνωρίζει την επιστήμη του μέσα από την ιδιότητα του archaeostoryteller. Το «Χωράει όλη η αρχαιότητα στο ασανσέρ;» ήταν το πρώτο του βιβλίο, το οποίο μεταφράστηκε σε 12 γλώσσες, και στη συνέχεια ήρθε το «Αρχαιολογία αγάπη μου… έλα πάρε με από δω». Για τα βιβλία του, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Key Books, για τη ματιά με την οποία προσεγγίζει την αρχαιολογία, για τη ζωή την ίδια, μιλάει στην ATHENS VOICE.

«Τι περίπλοκος και υπέροχος κόσμος ο αρχαίος!», αναφωνεί ένας από τους χαρακτήρες του βιβλίου σας. Πόσο δύσκολο είναι να μεταδοθεί αυτός ο ενθουσιασμός σε έναν κόσμο που είναι διατεθειμένος να γοητευτεί από τα πάντα -από τη σόουμπιζ, την πολιτική, την μπάλα, τα social media, το infotainment ή το doomscrolling, οτιδήποτε γενικότερα πέρα την επιστημονική γνώση;
Ακριβώς επειδή ο κόσμος, η ανθρωπότητα γενικά έχει τη μαγική ικανότητα να μπορεί να ενθουσιάζεται και να γοητεύεται, γι’ αυτό μπορεί και η αρχαιολογία να τους κερδίσει όλους. Γιατί ουσιαστικά αυτό που ψάχνει και αναζητά η αρχαιολογία είναι ο άνθρωπος μέσα στους αιώνες. Πόσο τέλειο είναι να μπορείς να συγκινηθείς, να γοητευτείς, να συγχυστείς, να γελάσεις και να κλάψεις, με το τι πραγματικά συνέβη στο παρελθόν; Το μόνο που χρειάζεται είναι να μεταφέρεις την πληροφορία με τρόπο που θα μπορέσει να γίνει δεκτή από περισσότερο κόσμο.

Πείτε μας ορισμένα πράγματα για τον εαυτό σας: Πότε ανακαλύψατε τη δική σας κλίση προς την αρχαιολογία; Πώς καλλιεργήθηκε αυτή η σχέση και σε ποιο βαθμό σας έχει διαμορφώσει;
Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Αλλά αυτό δεν λέει πολλά. Σε πάρα πολύ κόσμο αρέσει η εξερεύνηση και η ανακάλυψη και στην τελική αυτό είναι που μας σπρώχνει στην αρχαιολογία. Προφανώς το γεγονός ότι μεγάλωσα σε περιβάλλον που δεν είχε μεν επαγγελματική σχέση με την αρχαιολογία αλλά αγαπούσε και αναζητούσε την επίσκεψη σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, έβαλε τον απαραίτητο σπόρο. Προσωπικά κατέληξα πως θέλω να γίνω αρχαιολόγος για να μπορώ να βρω μόνος μου απαντήσεις σε απορίες που είχα. Το λες και εγωισμό. Αλλά και λίγος δεν βλάπτει. Λίγος λέμε.

Παρότι για κάποιο διάστημα ακολουθήσατε τον τυπικό ακαδημαϊκό δρόμο (σπουδές, μεταπτυχιακό, διδακτορικό, εργασία σε ανασκαφές και μουσεία), διαλέξατε να «παρεκκλίνετε» προς πιο ανορθόδοξα μονοπάτια. Ποια δίψα θελήσατε να ικανοποιήσετε μέσα από την ιδιότητα του archaeostoryteller;
Ι didn’t choose the thug life, the thug life chose me, ή ελληνιστί, δεν το βρήκα, με βρήκε. Εγώ ξεκίνησα να ποστάρω τη δική μου ματιά στο δικό μου προσωπικό insta account προ πενταετίας. Πολύ σύντομα (εντός ολίγων μηνών) αυτό διογκώθηκε σε μεγάλο βαθμό καθώς άρχισε να μαζεύεται κόσμος που ήθελε να διαβάσει αυτές τις ιστορίες. Η εξέλιξη επομένως του archaeostoryteller ήταν αμφίδρομη. Και το πιο ωραίο πράγμα είναι η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση με το αρχαιόφιλο κοινό γιατί η επιστήμη ολοκληρώνει τον κύκλο της μόνο όταν φτάνει στον φυσικό αποδέκτη της που είναι το ευρύ κοινό.

Αρχαιογνωσία απευθυνόμενη στο ευρύ κοινό μέσω της ανεπιφύλακτης εκμετάλλευσης των κοινωνικών δικτύων: Προφίλ στο Instagram και το Facebook, προβολές στο YouTube, δημοφιλείς σειρές podcast, βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης. Είστε εμπνευστής και δημιουργός κάτι του μοναδικού για τα ελληνικά δεδομένα. Περιμένατε τέτοια επιτυχία;
Ούτε καν! Δεν είχα ιδέα τι έρχεται. Και δεν με ένοιαζε επίσης. Δεν πίστευα ούτε εγώ ο ίδιος στην αρχή ότι υπάρχει τόσο μεγάλο αρχαιόφιλο κοινό στα κοινωνικά δίκτυα. Να που υπάρχει και είναι τεράστιο. Η πλάκα είναι πως εγώ το κάνω σοβαρά ακριβώς γιατί το κάνω για την πλάκα μου. Και θέλω να συνεχίσω να κάνω την πλάκα μου γι’ αυτό και συνεχίζω να δουλεύω πάνω σε αυτό σοβαρά. Αλλά πέρα από την πλάκα, το μεγάλο μου στοίχημα είναι να ακροβατώ ανάμεσα στο πώς θα μιλήσω για να με ακούσει ένα ευρύ φιλομαθές κοινό, ενώ παράλληλα ξέρω πως με ακούει και μια επιστημονική κοινότητα που σέβομαι, εκτιμώ και θαυμάζω και δεν θέλω να προδώσω ούτε στο ελάχιστο.

Ο Δρ. Θεόδωρος Παπακώστας διηγείται την αρχαιολογία με άλλα λόγια - Η ομιλία του στο TEDx Athens

Στο «Χωράει όλη η αρχαιότητα στο ασανσέρ;», προσκαλέσατε τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι από τη βαθιά προϊστορία έως το τέλος της αρχαιότητας. Το βιβλίο διαβάστηκε πολύ και μεταφράστηκε σε 12 γλώσσες. Πώς διαχειριστήκατε το επόμενο στάδιο, την προοπτική του follow up και αυτού που ονομάζουμε «δύσκολο δεύτερο βιβλίο»;
Δύσκολο γιατί; Το δεύτερο βιβλίο ήταν πιο εύκολο. Ήταν φυσικό επακόλουθο! Άρχισα να το σκέφτομαι τη στιγμή που έφυγε από τα χέρια μου το πρώτο. Το πρώτο βιβλίο ήθελα να υπάρχει εκεί έξω. Ό,τι και να δημοσιεύσω στα κοινωνικά δίκτυα ή να πω στα podcasts, υπάρχει μια βασική απαραίτητη ανάγκη για το κοινό: να υπάρχει ένα πλαίσιο στο μυαλό κάθε φιλομαθούς αρχαιόφιλου ανθρώπου για να μπορεί να τοποθετεί εκεί πέρα κάθε νέα πληροφορία. Έτσι το «Χωράει όλη η αρχαιότητα στο ασανσέρ;» είναι μια γρήγορη και εύκολη εισαγωγή σε όλο τον αρχαίο κόσμο και την αρχαιολογία ως επιστήμη, χωρίς να απαιτεί να ξέρεις ή να θυμάσαι κάτι από πριν. Το δεύτερο βιβλίο δεν έχει αυτή την ανάγκη. Εκεί που έβαλε τάξη το πρώτο, έρχεται το «Αρχαιολογία αγάπη μου… έλα πάρε με από δω» και κάνει πάρτι. Μπορούν φυσικά να διαβαστούν τελείως αυτόνομα και δεν απαιτείται να διαβάσεις το πρώτο για να απολαύσεις το δεύτερο. Απλά το πρώτο βάζει όλες τις βάσεις και το δεύτερο δίνει τις juicy details που πάντα ήθελες να ξέρεις για την αρχαιότητα.

Αντίθετα με το συγγραφικό σας ντεμπούτο, το «Αρχαιολογία αγάπη μου…» δεν ακολουθεί γραμμική αφήγηση. Είναι επίσης χωρισμένο σε πέντε μέρη - στάδια: Θυμός, άρνηση, διαπραγμάτευση, κατάθλιψη, αποδοχή. Τι το αλλιώτικο προσφέρει αυτό το εύρημα;
Χαριτωμενιά. Ναι, ξέρω, είναι λίγο ανορθόδοξη η απάντηση αλλά οι ιστορίες που φιλοξενούνται στο «Αρχαιολογία αγάπη μου…» είναι παντός είδους και παντός καιρού. Μυθολογία, ιστορία, διάσημοι και άγνωστοι αρχαίοι, άντρες και γυναίκες, σκλάβοι, μάγοι, πόρνες, ταξιδευτές, μισάνθρωποι και ήρωες, ζώα, τέχνη, ποίηση, θέατρο, ζωγραφική, ηφαίστεια και τσιμπούσια, τα πάντα έχει μέσα, και φυσικά, πολύ έρωτα, σε όλες τις μορφές του: αγνό, ηρωικό, αγοραίο, τοξικό, τα πάντα όλα. Ο διαχωρισμός στα πέντε στάδια της απώλειας και του πένθους (θυμός, άρνηση κ.λπ.) είναι απλά συμβολικός, με τη λογική πως πρέπει να δούμε με νέα μάτια το συλλογικό παρελθόν μας. Και αν πρέπει να περάσουμε από τα πέντε αυτά στάδια ψυχολογίας για να αποδεχτούμε το ατομικό μας παρελθόν, μήπως αυτά είναι τα στάδια που θα περνούσαμε και για την αποδοχή του συλλογικού μας παρελθόντος;

Ένα από τα στοιχεία που γοητεύουν στο βιβλίο σας είναι ο τρόπος με τον οποίο κάνετε την αρχαιολογία απτή και προσιτή στο σήμερα: Ο Παυσανίας δεν ήταν απλά ένας Σπαρτιάτης στρατηγός, ήταν ένας Darth Vader ή κάποιος που δελεάστηκε από την dolce vita. Ένα σπασμένο κεραμίδι της εποχής των Περσικών Πολέμων μας κάνει να προβληματιστούμε γύρω από τη σύσταση της Θέρμης, της Καλαμαριάς ή της Τούμπας. Οι Συβαρίτες ήταν party animals… Στο λιμάνι της Δήλου σέρβιραν ξηροκάρπια… Πόσο αρμονικά συνεργάζονται ο αρχαιολόγος με τον λογοτέχνη σε αυτά τα εδάφια;
Αυτό δεν θα το κρίνω εγώ. Προσπαθώ να γράφω ιστορίες όπως θα ήθελα να τις ακούσω εγώ, ώστε να με κάνουν να συγκινηθώ, να γελάσω, να προβληματιστώ, να ταυτιστώ, να στεναχωρηθώ, να ενθουσιαστώ. Στην τελική μιλάμε πάντα για ανθρώπους. Το να αναφέρω ότι ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς είναι διαστάσεων τάδε επί τάδε με τόσες κολώνες στην τάδε πλευρά και χτισμένος από τάδε μάρμαρο, μπορεί εν τέλει να μη σου μείνει και ως πληροφορία και πιθανότατα δεν θα σε αγγίξει και ιδιαίτερα ως επισκέπτη. Το να σου πω όμως ότι στον τοίχο ακριβώς κάτω από το ναό πήγαιναν και χάραζαν μαζικά επιγραφές όπου απελευθέρωναν σκλάβους, και το να ακούσεις την ιστορίας μιας σκλάβας που αγαπήθηκε και αγάπησε την οικογένεια των αφεντικών της, και της χάρισαν την ελευθερία για να γίνει μέλος τους κι αυτή, θα αγγίξει ίσως κάτι στην ψυχή σου βαθιά. Όπως και την ιστορία κάποιου σκλάβου που από την ταλαιπωρία και τα βάσανα αποφάσισε να εξεγερθεί σε ένα νησί και να ζήσει μυθιστορηματική ζωή, σαν Σπάρτακος πριν τον Σπάρτακο - αλλά δε λέω άλλα… μην κάνω και spoiler.

Θα ήταν πιστεύετε φιλικότερος, επομένως και πιο ωφέλιμος προς τους μαθητές και το ευρύ κοινό ένας ποπ τρόπος διδασκαλίας της αρχαιολογίας; Εάν ναι, τι μας εμποδίζει να τον υιοθετήσουμε;
Μας εμποδίζουν οι διαδικασίες αλλαγής και εξέλιξης της μαθητικής διδακτέας ύλης που ενίοτε είναι πιο αργές από ό,τι θα μπορούσαμε. Μας εμποδίζει και μια ανασφάλεια κι ένας συντηρητισμός που επιβιώνει σε μια μερίδα της κοινωνίας μας. Και φυσικά μας εμποδίζει η νοοτροπία (που μας «επιβλήθηκε» ασυναίσθητα, καθώς δεν νομίζω ότι εκφράζει κανέναν πλέον) ότι η διδασκαλία του παρελθόντος πρέπει να είναι μια ατέλειωτη παράθεση χρονολογιών και μαχών, για να τονίσουμε κυρίως το «ένδοξο» παρελθόν και να γεμίσουμε τα κεφάλια των παιδιών με όσες περισσότερες πληροφορίες γίνεται! Πειράζει αν τα παιδιά του Δημοτικού δεν θυμούνται όλες τις μάχες των περσικών πολέμων και πότε ακριβώς έγιναν; Μπορούν να συγκρατήσουν τα βασικά; Την ουσία; Αυτό θα ήταν το κέρδος. Δεν θα πάρουν πτυχίο πανεπιστημίου από την Τετάρτη Δημοτικού! Δηλαδή τα λέω και φαντάζομαι από πίσω να παίζει Pink Floyd: Hey teacher, leave them kids alone!

Αρκετά από τα κεφάλαια του βιβλίου σας δεν υπολείπονται στο παραμικρό από τις πιο εθιστικές σειρές του HBO ή του Netflix. Ίντριγκες, πόλεμοι, έρωτες, σεξ, τα καλύτερα αφηγηματικά υλικά πλεονάζουν. Γιατί μένει ανεκμετάλλευτος τέτοιος πλούτος;
Γιατί τώρα καταλαβαίνουμε ότι μπορούμε χωρίς κόμπλεξ να τον απολαύσουμε. Δεν είναι υπέροχο πως πάντα κάτι μας σπρώχνει να προσπαθούμε να αλλάξουμε; Γι’ αυτό κάθε γενιά πρέπει να ξαναδιαβάζει και να ξαναμελετά το παρελθόν. Για να βρίσκει νέα στοιχεία και να ξαναβρίσκει τον ίδιο τον εαυτό της η ανθρωπότητα, με τις νέες προκλήσεις που έχει μπροστά της κάθε φορά.

Τι σχεδιάζει για το μέλλον ο archaeostoryteller; Και πότε θα πρέπει να περιμένουμε το επόμενο βιβλίο του;
Τα επόμενα να λες. Έχω αρκετά βιβλία ήδη να γράφονται στο μυαλό μου. Σύντομα θα έχουμε και νέο βιβλίο καθώς και πολλά άλλα. Ως τώρα γράφω και μιλώ σε ενήλικες, γιατί πρέπει πλέον κι αυτοί να μπουν στο παιχνίδι της αρχαιογνωσίας. Το παρελθόν δεν είναι μόνο παιδικό παιχνίδι αλλά παιχνίδι για το μυαλό όλων μας. Αλλά επειδή όλα χρειάζονται, αυτό που με ενδιαφέρει ως επόμενο βήμα είναι κάτι που θα απευθύνεται σε μικρούς αναγνώστες. Επομένως, κατά πάσα πιθανότητα, το επόμενο βιβλίο θα είναι η αρχαιολογία για παιδιά!