Μαρία Μαυρικάκη: Μια συζήτηση με αφορμή το βιβλίο της «Εξαρτάται» (εκδ. Πατάκη)
Τι σημαίνει να έχεις στο στενό περιβάλλον σου έναν άνθρωπο παγιδευμένο στις ουσίες; Επτά διαφορετικές φωνές απαντούν, περιγράφοντας τα συναισθήματα που προκαλεί στους γύρω του ο Άκης, κεντρικός ήρωας του «Εξαρτάται»(εκδ. Πατάκη). Ο Άκης είναι ο χρήστης. Έφυγε. Δεν ήταν παιδί κακοποιημένο ή εγκαταλελειμμένο, δεν ήταν γόνος διαλυμένης οικογένειας, ούτε πλουσιόπαιδο που από την ευμάρεια οδηγήθηκε στην πλήξη. Ένα συνηθισμένο παιδί ήταν, από συνηθισμένους γονείς, σε μια συνηθισμένη αστική γειτονιά, μέχρι να κατρακυλήσει στις πρέζες και τα ψυχοτρόπα που του διέλυσαν τη ζωή του. Τη ζωή του, ή τις ζωές πολλών καλύτερα; Στο «Εξαρτάται», η Μαρία Μαυρικάκη, εκτός από το χρονικό του Άκη, γράφει και για το πώς η εμπλοκή του με τα ναρκωτικά τσακίζει και τις ζωές αυτών που ζουν δίπλα στον Άκη. Ένα πρόθεμα, το συν, μετατρέπει την εξάρτηση σε συνεξάρτηση και αποτυπώνει τη γυμνή αλήθεια της κάθε πλευράς που υποφέρει και πονά εξίσου με τον χρήστη. Μια αφήγηση σκληρή αλλά και τρυφερή, αδυσώπητα αληθινή και λογοτεχνικά πυρετώδης, αφού η συγγραφέας μεταγράφει και μεταπλάθει τα βιώματα των ηρώων σε ακριβή λογοτεχνία υψηλής ζέσης και τάσης.
Με λένε Μαρία Μαυρικάκη και έγραψα αυτό το βιβλίο επιθυμώντας να…
Να αποδώσω λογοτεχνικά το βάρος της συνεξάρτησης, στολίζοντάς το με κουβέντες αγάπης, χιούμορ και ροκ μουσική. Δανείστηκα τη φωνή όσων διαλέγουν να φοβούνται τη ζωή περισσότερο από τον θάνατο, και προσπάθησα να τους καταλάβω. Έδωσα φωνή σε όσους δεν παύουν να ελπίζουν ότι ο άνθρωπός τους θα βγει κάποτε από το λούκι, του συμπαραστέκονται και ζουν μια ισορροπημένη προσωπική ζωή. Άφησα και τη δική μου φωνή να ακουστεί, γιατί η εξάρτηση και ό,τι άλλο κακό βρίσκει μια οικογένεια δεν είναι ντροπή. Είναι η ζωή.
Υπάρχει μια προσωπική εμπλοκή-εμπειρία, που βασίστηκες επάνω της, την επεξεργάστηκες μυθοπλαστικά και πάνω σε αυτές τις αναμνήσεις, ας τις πω, έστησες το βιβλίο. Μπορώ, επομένως, να το αποκαλέσω (και) memoir/ autofiction ή δεν αποδέχεσαι τον όρο;
Ναι, θα το χαρακτήριζα μαρτυρία, που συναποτελούν πραγματικά και επινοημένα μέρη χωρίς να διακρίνονται. Κατά βάση όλα τα βιβλία έχουν το στοιχείο της μαρτυρίας, εφόσον η συγγραφή τους προϋποθέτει τρία βασικά υλικά: φαντασία, προσωπικά βιώματα και βαθιά μελέτη. Η αναλογία των υλικών διαφέρει.
Πόσο η προσωπική, οικογενειακή σου ιστορία στο «Εξαρτάται» ταιριάζει με ανάλογες οικογενειακές ιστορίες, με τις οποίες ήρθες σε επαφή; Αναρωτιέμαι αν έχουν κάτι κοινό οι μοίρες όσων έχουν βιώσει ή βιώνουν περιστατικά με χρήστες ολόδικούς τους ανθρώπους, ή ο κάθε σταυρός-μαρτύριο είναι εντελώς μα εντελώς customised;
Η πολυπλοκότητα της ζωής και της ψυχής είναι ασύλληπτη, πώς να κάνουμε γενικεύσεις; Συνήθως, στις ιστορίες συνεξάρτησης υπάρχει ένα κεντρικό πρόσωπο που υποκύπτει σταδιακά σε κάποιο πάθος, ένας ήλιος αυτοφλεγόμενος και γύρω του γυρίζουν σαν δορυφόροι άλλα πρόσωπα, με πρώτα τα συγγενικά του, τα οποία επιμένουν να καψαλίζονται αντί να ζεσταίνονται από την παρουσία του. Οι αιτίες που οδηγούν σε αυτά τα μαρτύρια ποικίλλουν, η κάθε περίπτωση εξατομικεύεται, αλλά ο ψυχικός μηχανισμός, ο τρόπος αντίδρασης είναι κοινός.
Αναπόφευκτα, θα γυρίσω στο προηγούμενο σου βιβλίο. Ο Γιάννης Μπουτάρης, που ένα μέρος του βίου του κατάφερες τόσο όμορφα να το δέσεις και να μας το παραδώσεις, πέρασε επίσης από χίλιους δαίμονες με το αλκοόλ και την εξάρτηση.
Ο Μπουτάρης είναι μια εξαιρετική περίπτωση, νομίζω ότι πέτυχε το ακατόρθωτο. Όταν τον ρωτούν τι ήταν αυτό που τον οδήγησε να απεξαρτηθεί και να μένει μέσα στα κρασιά εδώ και τριανταένα χρόνια (προχθές είχε «γενέθλια») χωρίς να πίνει σταγόνα, απαντά: «Ήμουν συνεπής στο πρόγραμμα· αυτό με έσωσε». Από την άλλη, το να παραμένει κάποιος δέσμιος εσαεί σε μια εξάρτηση ενώ του παρέχονται μέσα και στήριξη για να βγει, ίσως είναι και μια ασυνείδητη επιλογή του. Σίγουρα έχει να κάνει με το οικογενειακό μυθιστόρημα του καθενός, το ψυχικό του υπόστρωμα, με τα τραύματα και τους αποχωρισμούς που βίωσε ως παιδί, τα οποία είναι μέσα στη ζωή όλων μας αλλά ο καθένας τα επεξεργάζεται με διαφορετικό τρόπο και κρατά τη δική του στάση απέναντι στα βάσανα που του τυχαίνουν.
Εμβάθυνε στις λέξεις συν-εξάρτηση, συν-πόρευση, συν-ύπαρξη, συν-δρομή, συν-εισφορά. Τι πάει να πει ο άνθρωπός μου να υποφέρει, αλλά με έναν σχεδόν αμφίδρομο τρόπο-τρόμο μαζί του να συν-πάσχω και εγώ;
Η συνεξάρτηση είναι βάρος αβάσταχτο, που συχνά το κρατούμε κρυφό και φέρεται από πάρα πολλούς ανθρώπους, χωρίς να υπάρχει πλήρης συνείδηση του τι ακριβώς συμβαίνει. Δεν ξέρω κάποιον που να συστήνεται ως συνεξαρτημένος, ακόμα και ο ορθογράφος τη λέξη τη βγάζει λάθος. Ο άνθρωπός μας έχει μπλεχτεί σε κάποιο δίχτυ, ουσίες, αλκοόλ, τζόγος ή ακόμα και μια οθόνη. Όντας συνεξαρτημένοι, συμπάσχουμε αλλά και προσπαθούμε με μανία να εξηγήσουμε τη συμπεριφορά του, τον πιέζουμε να γίνει καλά, νιώθουμε υπεύθυνοι να προλάβουμε κάθε υποτροπή του κι αγανακτούμε όταν μας λέει ψέματα. Όσον καιρό νομίζουμε ότι βοηθάμε, αναρωτιόμαστε ασταμάτητα γιατί επιλέγει να κάνει κακό στον εαυτό του, ακόμα και να ρισκάρει τη ζωή του; Και περιμένουμε μια απάντηση που να ταιριάζει στη δική μας λογική, η οποία δεν φτάνει ποτέ, γιατί, πολύ απλά, ο εθισμένος έχει τη δική του θεώρηση. Στο μεταξύ, ζούμε ομαδικώς σε μια κόλαση, για κάτι μάλιστα που δεν επιλέξαμε. Δεν ακούγεται πολύ δίκαιο, η ζωή εξάλλου δεν είναι δίκαιη, ούτε εμείς θεοί να αντέχουμε τα πάντα. Πρέπει να το προσεγγίσουμε αλλιώς, έτσι όπως μόνο οι ειδικοί της ψυχικής υγείας ξέρουν.
Πολλά κεφάλαια αρχίζουν με παραθέματα στίχων της Οδύσσειας. Πρώτη σκέψη που κάνω είναι το ταξίδι, η επιστροφή του ήρωα με χίλιες μύριες περιπέτειες και αντιξοότητες στην Ιθάκη. Ισχύει, άσχετα αν ο δικός σου χαμένος στις θάλασσές του Οδυσσέας δεν τα κατάφερε;
Ο συμβολισμός της Οδύσσειας, αν και πολυχρησιμοποιημένος, παραμένει αξεπέραστος εδώ και χιλιετίες. Οι στίχοι που χρησιμοποίησα ως προμετωπίδα στα κεφάλαια του Άκη είναι τόσο χαρακτηριστικοί, που θα μπορούσαν να μιλούν για τους ήρωες του βιβλίου. Κι άλλοι, πολλοί ακόμη, π.χ. όταν ρίχνει το νηπενθές στο κρασί η Ελένη και της λένε «μη βάλεις πολύ», όταν ο Τηλέμαχος ψάχνει τον πατέρα του στη Σπάρτη και πίνει κάτι που είναι «της κάθε συμφοράς η λησμοσύνη», και το καλύτερο που δεν χώρεσε, «έρχεται, λένε οι θνητοί, το κακό από μας τους θεούς, κι όμως οι ίδιοι κι από φταίξιμο δικό τους πάσχουν και βασανίζονται». Δεν είναι μόνο το αφήγημα της Οδύσσειας, είναι και ο συγκλονιστικός ομηρικός λόγος, πολυσήμαντος σε κάθε στίχο για τον άνθρωπο και τις πολύ μεγάλες ταλαιπωρίες που τον περιμένουν.
Όταν περνάς από πιάτσες (γεμάτη με στανταράκια είναι η πόλη και τις ξέρουμε όλοι), σε στοιχειώνει η θέα; Ανακαλείς, θυμάσαι, θυμώνεις (πάντα υποθέτω θα υπάρχει ένα τεράστιο γαμώτο), λυπάσαι, τι;
Όταν διάβασε το «Εξαρτάται» ο Νότης Μαυρουδής, μεταξύ άλλων, μου έγραψε: «Μαρία, δεν γνωρίζω πολλά πράγματα περί του θέματος, αλλά είμαι περαστικός από πιάτσες και στέκια τέτοιων μαρτύρων και ομολογώ πως με αρρωσταίνουν». Οι ευαίσθητοι αρρωσταίνουν, άλλοι άνθρωποι αποφεύγουν την όποια επαφή και κάποιοι στρέφουν το κεφάλι σα να μη συμβαίνει τίποτα. Κανείς δεν μένει ανεπηρέαστος από τη θέα των εξαθλιωμένων κορμιών. Προσωπικά, διακατέχομαι από μεγάλη αναστάτωση κάθε φορά που τυχαίνει. Δυσκολεύομαι να το διαχειριστώ. Σκέφτομαι πως κάποιος την ίδια στιγμή τους αναζητά, ανησυχεί, και για δευτερόλεπτα ταυτίζομαι και θέλω να φωνάξω «τράβα σπίτι σου, σε περιμένουν». Μετά τραβά εμένα η ζωή από το μανίκι, συνέρχομαι και απομακρύνομαι, εννοείται χωρίς να δώσω χρήματα.
«Το ακόρεστο του ελλείμματος, οι προσπάθειες θεραπείας, οι υποτροπές, η μελαγχολία, οι ενοχές, η συγχώρεση»: θα μπορούσες να μου πεις ποιος πονάει πιο πολύ; Αυτός που σουτάρει ή αυτοί που τον παρακολουθούν ανήμποροι να τον βοηθήσουν;
Τι μέτρο να βάλει κανείς στον ανθρώπινο πόνο; Συχνά υποφέρουμε από κάτι που ο άλλος βρίσκει άνευ ουσίας, είναι κι αυτή μια διαφορετικότητα που πρέπει να σεβόμαστε. Ο χρήστης πονά αφάνταστα πολύ, ασφυκτιά παγιδευμένος χωρίς να μπορεί να ελευθερωθεί. Οι άνθρωποί του, που παίρνουν τον ρόλο του σωτήρα δίχως καν να τους ζητηθεί, πονούν κι εκείνοι μαζί του, αλλά περισσότερο αγανακτούν, απελπίζονται που δεν πετυχαίνουν την «αποστολή» τους, κι αυτό μπερδεύει ακόμα περισσότερο τα πράγματα, μεγαλώνει την απόγνωση όλων.
Διάλεξες επτά φωνές. Ο χρήστης, η αδελφή, κάποιοι φίλοι, μερικοί στεγνοί, κάποιοι άλλοι επίσης βουτηγμένοι στην πρέζα, μια ερωμένη και δυο γονείς. Εδώ, κατ' εμέ, είναι και ένα απο τα συν του βιβλίου, οπότε πολύ θα ήθελα να μου πεις συγγραφικά ποιες «φωνές» σε δυσκόλεψαν περισσότερο και ποιες έρρεαν στο χαρτί πιο γάργαρα από κάποιες άλλες;
Η συγγραφή απαιτεί κόπο, ποτέ δεν είναι αβίαστη. Ακόμα κι ό,τι ρέει στον νου, στο χαρτί θέλει μαζέματα, αλλιώς θα χυθεί. Η κάθε φωνή του «Εξαρτάται» καταθέτει τις μνήμες της και χτίζει τα περιστατικά της ιστορίας και το πορτρέτο του κεντρικού ήρωα με τον δικό της τρόπο: ο γιατρός χρησιμοποιεί ορολογίες και εξεζητημένα ελληνικά, ο επαρχιώτης τρώει τα φωνήεντα, η σύντροφος δεν βάζει γλώσσα μέσα της, ο καθένας τους μιλά από τη σκοπιά του κι έχει το δίκιο του. Ο συγγραφέας οφείλει να τους το αποδώσει το δίκιο αυτό. Οι διαφορετικές εκφορές που χρησιμοποιώ (το επιχείρησα και στα άλλα βιβλία μου, είναι η αγαπημένη μου άσκηση) συμπυκνώνουν τις διαφορετικές στάσεις ζωής.
Η Μαρία Μαυρικάκη γεννήθηκε το 1964 στο Περιστέρι. Έχει σπουδάσει Διοίκηση Επιχειρήσεων και Οικονομικά, με εξειδίκευση στην Αγροτική Οικονομία. Έχει εργαστεί στον τομέα προστασίας περιβάλλοντος και βιώσιμης ανάπτυξης, στα χρηματοοικονομικά και στη διοίκηση μονάδων υγείας. Μέρος της δράσης της αφορά προγράμματα κοινωνικο-οικονομικής ανάπτυξης που προάγουν την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Χρονογραφήματα και επιφυλλίδες της δημοσιεύονται στο λογοτεχνικό περιοδικό «δεΙκατα», στις ηλεκτρονικές εφημερίδες Athens Voice, Book Press, Atlantea.news, και στο προσωπικό της ιστολόγιο exartatai.blogspot.com. Το 2019 εκδόθηκε το πρώτο της μυθιστόρημα, με τίτλο «Περαστικά» (εκδόσεις Αίολος). Από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί το βιβλίο που έγραψε σε συνεργασία με τον Γιάννη Μπουτάρη, «Εξήντα χρόνια τρύγος» (2020), καθώς και το «Εξαρτάται, μια ιστορία ζωής δίπλα στην εξάρτηση» (2021) Ηλεκτρονική διεύθυνση: mmavrikaki@gmail.com
15°
Πολλά κεφάλαια αρχίζουν με παραθέματα στίχων της Οδύσσειας. Πρώτη σκέψη που κάνω είναι το ταξίδι, η επιστροφή του ήρωα με χίλιες μύριες περιπέτειες και αντιξοότητες στην Ιθάκη. Ισχύει, άσχετα αν ο δικός σου χαμένος στις θάλασσές του Οδυσσέας δεν τα κατάφερε;
