Πέρασαν τριάντα χρόνια από τη διαπίστωση και την προφητεία του Φράνσις Φουκουγιάμα: μετά τις μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα, η νίκη του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού φαινόταν να σημαίνει όχι μόνο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου αλλά το «τέλος» της ίδιας της Ιστορίας.
Το βιβλίο «Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» του Φράνσις Φουκουγιάμα και οι ταξικές συγκρούσεις.
Το 1992 ο Φράνσις Φουκουγιάμα μιλούσε για ένα τέλος και μια καινούργια αρχή: το τέλος ήταν το έσχατο σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης του ανθρώπινου γένους και η οικουμενοποίηση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως η οριστική μορφή ανθρώπινης διακυβέρνησης. Αλλά η ζωή στον πλανήτη είχε άλλα σχέδια.
Ο Γιοσιχίρο Φράνσις Φουκουγιάμα γεννήθηκε στο Σικάγο το 1952. Ο παππούς του, που μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1905, είχε ταλαιπωρηθεί στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου όταν οι αμερικανικές αρχές απομόνωσαν την αμερικανο-ιαπωνική κοινότητα σε καταυλισμούς από φόβο μήπως ταχθεί με το μέρος της παλιάς πατρίδας εναντίον των Συμμάχων. Παρ’ όλα αυτά, ο πατέρας του έζησε το αμερικανικό όνειρο. O Φράνσις Φουκουγιάμα, αν και η μητέρα του είχε γεννηθεί στο Κιότο, μεγάλωσε στο Μανχάταν και δεν έμαθε ποτέ ιαπωνικά. Στο πανεπιστήμιο Κορνέλ, καθηγητής του στην πολιτική οικονομία ήταν ο Άλλαν Μπλουμ (πασίγνωστος, μεταξύ άλλων, για το βιβλίο «The Closing of the American Mind», 1987) και αργότερα, στο Χάρβαρντ, ο Σάμιουελ Χάντινγκτον (επίσης πασίγνωστος, κυρίως για το βιβλίο του «Η σύγκρουση των πολιτισμών»). Αφού τελείωσε τις διδακτορικές του σπουδές με μια διατριβή για τον ρόλο της ΕΣΣΔ στη Μέση Ανατολή, ο Φουκουγιάμα εργάστηκε ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο Τζον Χόπκινς και ως μέλος διεθνών think tanks.
Το «Τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» ξεκίνησε από μια σειρά διαλέξεων στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου κι από ένα άρθρο του στο περιοδικό National Interest που αναφερόταν στον Χέγκελ και που προκάλεσε πολλά σχόλια στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Το 1992, όταν η κατάρρευση του κομμουνισμού είχε ολοκληρωθεί, κυκλοφόρησε σε βιβλίο. Ο Φουκουγιάμα έγραφε ότι η πρόοδος της ανθρώπινης ιστορίας ως πάλη ιδεολογιών έχει, εν πολλοίς, τελειώσει και ότι δεν υπάρχει αντίπαλο δέος στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Τα καταιγιστικά γεγονότα μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 τον οδήγησαν στο ίσως βιαστικό συμπέρασμα ότι ο Ψυχρός Πόλεμος ανήκε πια στο παρελθόν. Ως φιλελεύθερος ο ίδιος, φαινόταν να εκφράζει τον ευσεβή πόθο ότι ο πολιτικός και οικονομικός φιλελευθερισμός θριάμβευε σε πλανητικό επίπεδο: «Είμαστε μάρτυρες όχι μόνο του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, μιας συγκεκριμένης περιόδου της μεταπολεμικής ιστορίας, αλλά του τέλους της Ιστορίας όπως την ξέραμε μέχρι τώρα […]. Είναι το τέλος της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, η οικουμενοποίηση της φιλελεύθερης δυτικής δημοκρατίας ως τελική μορφή διακυβέρνησης», έγραφε προκαλώντας οργή ακόμα και σε φιλελεύθερους διανοητές όπως ο Ραλφ Ντάρεντορφ, ο οποίος είπε περιφρονητικά: «Ο Φουκουγιάμα έζησε τα 15 λεπτά διασημότητας που του αντιστοιχούσαν και τώρα θα γλιστρήσει πάλι στην αφάνεια». Ο Γερμανοβρετανός στοχαστής, συγγραφέας του βιβλίου «Class and Class Conflict in Industrial Society», είχε κάποιο δίκιο στο ότι οι ταξικές συγκρούσεις θα συνεχίζονταν ― είχε όμως άδικο να υποτιμά τον Φουκουγιάμα. Εξάλλου, ο Φουκουγιάμα δεν ήταν ο μόνος που στην αρχή της δεκαετίας του 1990 πίστευε ότι η ανθρωπότητα είχε ισορροπήσει σε ένα πολιτικό και κοινωνικοοικονομικό σύστημα το οποίο στο εξής θα χρειαζόταν «απλώς» κάποιες μικρορυθμίσεις.
Ο Φουκουγιάμα είχε συνεργαστεί με τις κυβερνήσεις Ρέιγκαν και Μπους semior· το 2002 υποστήριξε την αμερικανική εισβολή στο Ιράκ. Ωστόσο, υπό το φως των γεγονότων ―την προεδρία Τζορτζ Γ. Μπους, τον αυξανόμενο μιλιταρισμό στην αμερικανική κοινωνία, τις αλλοπρόσαλλες αμερικανικές επεμβάσεις― άλλαξε γνώμη: το 2003 ζήτησε την παραίτηση του Ντόναλντ Ράμσφελντ (ο οποίος ήταν υπεύθυνος, μαζί με τον Ντικ Τσέινυ, για την τυχοδιωκτική πολιτική των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή) και δήλωσε δημοσίως ότι η αμερικανική ηγεσία έχει χάσει την επαφή της με την πραγματικότητα. Μέσα σε λίγους μήνες ο Φουκουγιάμα έχασε όλους του τους φίλους από το σύνολο του πολιτικού φάσματος. Όχι μόνο δεν είχε έρθει το τέλος της Iστορίας, αλλά οι ιδεολογίες συγκρούονταν ακόμα και σε μικροπεριβάλλοντα όπως το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα: η παρουσία του Tea Party, με το οποίο ο Φουκουγιάμα φάνηκε να ασχολείται όλο και περισσότερο στη δεκαετία του 2000, ήταν χαρακτηριστική για την εξέλιξη της αμερικανικής δεξιάς. Ο Φουκουγιάμα δήλωσε ότι δεν ήθελε να έχει καμιά σχέση με τους νεοσυντηρητικούς και σε άρθρο του στο New York Times Magazine ταύτισε τον νεοσυντηρητισμό με τον λενινισμό: «Οι λενινιστές πίστευαν ότι μπορούν να σπρώξουν προς τα μπρος την Ιστορία με θέληση, ισχύ και βία. Ο λενινισμός ήταν μια τραγωδία για τους μπολσεβίκους και επέστρεψε σαν φάρσα για τις ΗΠΑ. Ο νεοσυντηρητισμός, ως πολιτικό σύμβολο και τρόπος σκέψης, έχει εξελιχθεί σε κάτι που δεν μπορώ να αποδεχτώ». Το 2008 ψήφισε τον Μπαράκ Ομπάμα.
«Το Τέλος της Ιστορίας» ήταν μια κριτική στους μαρξιστές που θεωρούσαν τον κομμουνισμό ανώτατο ιδεολογικό και κοινωνικό στάδιο της ανθρωπότητας. Όπως όλοι ξέρουμε, οι μαρξιστές βλέπουν την ανθρώπινη ιστορία σαν μια διαδοχή από οικονομικά συστήματα: πρωτόγονο κοινοτικό, δουλοκτητικό, φεουδαρχικό, καπιταλιστικό, σοσιαλιστικό, κομμουνιστικό (αταξική κοινωνία) ― όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο ξεκάθαρα, ούτε το βέλος της Ιστορίας δείχνει σταθερά προς μία κατεύθυνση. Και παρά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, επιζούν ακόμα υβριδικά συστήματα όπως το κρατικό καπιταλιστικό της Κίνας, το οποίο οι Κινέζοι θεωρούν ανώτερο από εκείνο της φιλελεύθερης δημοκρατίας επειδή μπορεί να εγγυηθεί τη σταθερότητα και την οικονομική ανάπτυξη μακροπρόθεσμα με έναν τρόπο που η δυτική δημοκρατία δεν μπορεί. Η τελική διαπίστωση του «Τέλους της Ιστορίας» ―η διαλεκτική που έθρεψε τους πολέμους και τις επαναστάσεις θα σταματήσει ελλείψει αντιπάλων· το δημοκρατικό μοντέλο κέρδισε· η Ιστορία τελείωσε― έχει διαψευστεί. Και ο ενθουσιασμός για τη φιλελεύθερη δημοκρατία περιορίζεται στις αντιπολιτευόμενες ομάδες αυταρχικών κοινωνιών. Η άνοδος του αριστερού και δεξιού λαϊκισμού, η ισλαμική επεκτατικότητα και το αντιευρωπαϊκό αίσθημα αποδεικνύουν πως όταν δεν υπάρχουν εχθροί μπορούμε να τους επινοήσουμε. Το πιο πρόσφατο βιβλίο του Φουκουγιάμα «Ταυτότητα: η απαίτηση για αξιοπρέπεια και η πολιτική της μνησικακίας» (μτφ. Σταύρος Γαβαλάς, εκδ. Ροπή) αφορά ακριβώς αυτό: το πώς η ταυτοτική πολιτική κατασκευάζει εχθρούς· το πώς ο «θυμός» όπως τον περιέγραψε ο Πλάτων στην Πολιτεία του είναι εξίσου σημαντικό κίνητρο όσο η επιδίωξη της υλικής ικανοποίησης.
Εν κατακλείδι, στο «Τέλος της Ιστορίας», ο Αμερικανός στοχαστής δεν προανήγγελλε βεβαίως το «τέλος» της ιστορικής διαδικασίας, αλλά το τέλος μιας συγκεκριμένης ιστορικής αφήγησης δύο πόλων: το ζήτημα είναι ότι, με την απομάκρυνση του πόλου του κομμουνισμού, αναδύθηκαν νέοι ανταγωνισμοί και διελκυστίνδες. Νικητές δεν έχουν ακόμα αναδειχθεί.
