«Άγονη γη»: O Χάρης Βλαβιανός μεταφράζει το έργο του Έλιοτ

Θέλει τόλμη ν’ αναμετρηθείς με το εμβληματικό έργο του Έλιοτ, να συγκριθείς αναπόφευκτα με την κλασική μετάφραση του Γιώργου Σεφέρη. Ο Χάρης Βλαβιανός το αποτολμά και το βιβλίο του με νέο τίτλο «Άγονη γη» θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες. Για τον Βλαβιανό ο Τ.Σ.Έλιοτ δεν είναι ένας «άγνωστος». Ποιητής κι ο ίδιος έχει αίσθηση της ποιητικής λειτουργίας της γλώσσας, έχει επίσης μεταφράσει και παλιότερα ποιήματά του. Γιατί καταπιάστηκε με το συγκεκριμένο έργο; Τι σηματοδοτεί μια πιο «κυριολεκτική» προσέγγιση του τίτλου σε σχέση με την πιο ποιητική «Έρημη χώρα» του Σεφέρη; Υπάρχουν «κενά» στη μετάφραση του νομπελίστα ποιητή και μια πιο μοντέρνα γλώσσα θα «μιλήσει» καλύτερα με την εποχή μας; Διαβάστε τι μας είπε ο γνωστός ποιητής, μεταφραστής & διευθυντής του περιοδικού «Ποιητική».  

Τι σας ώθησε να μεταφράσετε την «Άγονη γη» του Τ.Σ. Έλιοτ και γιατί επιλέξατε αυτόν τον τίτλο και όχι εκείνον του Σεφέρη που όλοι γνωρίζουμε;
Κατ’ αρχάς η σχέση μου με το έργο του Τ.Σ. Έλιοτ δεν είναι καινούργια. Πριν λίγα χρόνια είχα εκδώσει (στον Πατάκη) τη μετάφρασή μου των Τεσσάρων Κουαρτέτων, που μαζί με την Άγονη γη αποτελούν τα δύο κορυφαία έργα του Έλιοτ. Ειδικά η Άγονη γη αποτελεί ένα από τα καταστατικά κείμενα του μοντερνισμού του 20στού αιώνα κι ένα μείζον έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Έχω επίσης μεταφράσει και γράψει και για άλλα ποιήματα του Έλιοτ, όπως για παράδειγμα, για το «Ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ», σύνθεση επίσης πολύ σημαντική, που αγαπώ ιδιαίτερα. Η μετάφραση της Άγονης γης με απασχόλησε για χρόνια, και νιώθω ικανοποίηση, αλλά και ανακούφιση, που επιτέλους ένα τόσο απαιτητικό και δύσκολο εγχείρημα ολοκληρώθηκε.
Ο Τάκης Παπατσώνης, ο οποίος μετέφρασε το ποίημα πρώτος, το τιτλοφόρησε Ο ερημότοπος, ακολούθησε ο Γιώργος Σεφέρης δίνοντας τον τίτλο Η έρημη χώρα και αργότερα ο Κλείτος Κύρου επέλεξε το Ρημαγμένη γη. Άλλοι μεταφραστές συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον τίτλο του Σεφέρη, που είχε καθιερωθεί λόγω του κύρους του ποιητή. Το “waste land”, όμως δεν αναφέρεται ούτε σε κάτι «έρημο» ή «ρημαγμένο» ούτε φυσικά σε «χώρα». Το Λεξικό της Οξφόρδης στο λήμμα waste land δίνει την εξής ερμηνεία: “An unused area of land that has become barren or overgrown” ή “a piece of land not cultivated or used for any purpose, and producing no herbage or wood”.  Άρα μιλάμε για «άγονη γη». Ο ίδιος ο Σεφέρης είχε στην αρχή προκρίνει τον τίτλο «Η χέρσα γης», αλλά μετά, για άγνωστο λόγο, άλλαξε γνώμη και τιτλοφόρησε το ποίημα Η έρημη χώρα. Είναι άξιο απορίας, πάντως, γιατί ο Παπατσώνης, ο Σεφέρης και ο Κύρου δεν έλαβαν υπόψη την αρχική σημείωση του ίδιου του Έλιοτ στο ποίημα, στην οποία δηλώνει ότι ο τίτλος, ο σχεδιασμός, καθώς και ένα σημαντικό μέρος του συμβολισμού του ποιήματος οφείλονται στα βιβλία της Jessie L. Weston (From Ritual to Romance) και του James George Frazer (The Golden Bough) – βιβλία τα οποία έχουν ως βασικό θέμα διάφορες τελετές γονιμότητας. Στο τέλος του σημειώματος ο Έλιοτ γράφει: «Όποιος είναι εξοικειωμένος με τα έργα αυτά θα αναγνωρίσει αμέσως ορισμένες αναφορές του ποιήματος σε τελετές βλάστησης».
Ας μην ξεχνάμε τους περίφημους στίχους με τους οποίους ανοίγει η Άγονη γη: «Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο πιο σκληρός, γεννά / πασχαλιές μέσ’ απ’ τη νεκρή γη, σμίγει / αναμνήσεις με επιθυμία, αναδεύει / νωθρές ρίζες με ανοιξιάτικη βροχή».
Ο Έλιοτ μιλά εδώ για «νεκρή γη». Σε όλο το πρώτο μέρος του ποιήματος, στην «Ταφή των νεκρών», αναφέρεται ξανά και ξανά στη  γη, στο χώμα και τη βλάστηση. Στο δεύτερο μέρος, «Μια παρτίδα σκάκι», ο Έλιοτ μιλάει για του «χρόνου τις μαραμένες ρίζες» και στο πέμπτο μέρος, που τιτλοφορείται «Τι είπε η βροντή», το σκηνικό είναι πάλι ένα άνυδρο τοπίο. Λίγο πριν το τέλος της όλης σύνθεσης, ο Έλιοτ αναφέρεται ξανά σε «άνυδρο κάμπο». Είναι προφανές λοιπόν ότι δεν μιλάμε εδώ για «έρημη χώρα» ή «ρημαγμένη γη», αλλά για «άγονη γη».
Η αντιπαράθεση ανάμεσα στο έργο της Weston και αυτό του Έλιοτ είναι νομίζω σαφής: Στη δική της “waste land” ο Απρίλης είναι ο μήνας που συμβολίζει την αναγέννηση της φύσης, την αρμονία ανάμεσα στις εποχές του χρόνου, ενώ στον Έλιοτ, είναι μια «άγονη γη», όπου οι άνθρωποι ζουν σε συνθήκη μοναξιάς και αποξένωσης. Ας μην ξεχνάμε ότι το ποίημα γράφτηκε λίγο μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου (και σε εποχή κατά την οποία ο Έλιοτ αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας –είχε κολλήσει την ισπανική γρίπη– και δυσκολίες στον γάμο του) και επομένως είναι φυσικό να βλέπει την Ευρώπη, και πιο συγκεκριμένα το Λονδίνο στο οποίο κατοικεί, σαν γη από την οποία έχει «ξεριζωθεί» ο πολιτισμός, αλλά και η αγάπη και η συντροφικότητα.
Αντιλαμβάνομαι ότι ίσως πάρει καιρό μέχρι να συνηθίσουν οι αναγνώστες τον τίτλο που προτείνω, αλλά η δουλειά του μεταφραστή που καταπιάνεται μ’ ένα έργο τόσο σημαντικό είναι να επισημαίνει και να διορθώνει λάθη που, για διάφορους λόγους, έχουν επικρατήσει. Με όσα αναφέρω πιο πάνω θεωρώ ότι η επιλογή που έκανα είναι η ενδεδειγμένη και ανταποκρίνεται σε όσα είχε ο Έλιοτ κατά νου όταν τιτλοφορούσε το ποίημά του The Waste Land.

Τι καινούργιο πιστεύετε ότι κομίζει αυτή η μετάφραση σε σχέση με του Σεφέρη;
Κατ’ αρχάς κάθε εποχή θέλει τις δικές της μεταφράσεις. Το βλέμμα μας πάνω στο έργα του παρελθόντος δεν είναι το ίδιο με αυτό των ποιητών που έζησαν πολύ πριν από εμάς. Ωστόσο, ως προς το συγκεκριμένο ποίημα έχουμε κι άλλα προβλήματα.
Είναι γνωστό, ότι ο Σεφέρης μετέφρασε το ποίημα του Έλιοτ γνωρίζοντας ότι δεν έχει καλή γνώση των Αγγλικών. Στις 15 Απριλίου 1933, όταν καταπιανόταν με το δύσκολο εγχείρημα της μετάφρασης, σημείωνε σχετικά στο ημερολόγιό του: «… δεν ξέρω όσο θα ’πρεπε τα αγγλικά και την αγγλική λογοτεχνία […] είναι tour de force να τη μεταφράσει κανείς· θα το επιδιώξω όμως».
Όπως σωστά σημείωνε ο Μπερλής σε άρθρο του για το συνολικό έργο του Έλιοτ, στην Athens Review of Books, «η μετάφραση του Σεφέρη δεν είναι καλή· οπωσδήποτε δεν είναι έγκυρη. Υπάρχουν πολλά λάθη, αστοχίες, αγγλισμοί, αλλά και δημοτικιστικές εμμονές. Ήδη στους πρώτους στίχους της μετάφρασής του έχουμε στραμπουληγμένα ελληνικά: “Ο Απρίλης”, λέει ο Σεφέρης, “είναι ο μήνας ο σκληρός γεννώντας μέσ’ από την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές”. Οι μετοχές γεννώντας-σμίγοντας-ταράζοντας (breeding-mixing-stirring) δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα ελληνικά σε αυτά τα συμφραζόμενα ως αιτιολογικές. Θα πρέπει να αναλυθούν ή να γίνουν ρήματα στον ενεστώτα». Τα λάθη και οι παρανοήσεις του Σεφέρη στη μετάφραση της Άγονης γης, απασχόλησαν πολλούς μελετητές, όπως τον Ξ.Α. Κοκόλη, τον Νάσο Βαγενά και τον Μιχαήλ Πασχάλη, οι οποίοι τα αναλύουν διεξοδικά. Εκτός βέβαια από τα λάθη –για παράδειγμα, η «unreal city» του Έλιοτ (στίχος που επαναλαμβάνεται τρεις φορές στο ποίημα) γίνεται «ανύπαρχτη πολιτεία», ενώ ο Έλιοτ μιλάει για το Λονδίνο που φυσικά είναι υπαρκτό, αλλά μετά τον Πόλεμο μοιάζει «εξωπραγματικό»– και το ύφος στη μετάφραση του Σεφέρη είναι πολύ προβληματικό. Είναι γνωστοί και σχολιασμένοι οι παλαιοδημοτικοί τύποι που χρησιμοποιεί: το London Bridge γίνεται Γιοφύρι της Λόντρας, η Γαλλίδα Μαρί εξελληνίζεται σε Μαρία, η Equitone σε Ισοψάλτου κι ο Albert σε Γιάννης.
Επίσης, δύο από τους πέντε τίτλους των ενοτήτων είναι λάθος, και στο σημείο του ποιήματος που ο Έλιοτ έξυπνα παρεμβάλει ένα σονέτο, ο Σεφέρης μεταφράζει χωρίς να λάβει υπ’ όψη του τις ομοιοκαταληξίες και την αλλαγή στο μέτρο. Θέλω να πιστεύω ότι η δική μου μετάφραση δικαιώνει το πρωτότυπο (και ως προς το περιεχόμενο και ως προς το ύφος) και το αποδίδει σε γλώσσα σύγχρονη και δόκιμη.

Δεν σας φόβισε η πρόκληση να μεταφράσετε ένα τόσο διάσημο έργο;
Ας μου επιτραπεί να παραθέσω τα λόγια του Μίλτου Φραγκόπουλου, ενός από τους πλέον έγκριτους μεταφραστές της αγγλόφωνης λογοτεχνίας, που υπογράφει το κείμενο του οπισθόφυλλου: «Θέλει τόλμη ν’ αναμετρηθείς με ένα τέτοιο έργο σε ξένη γλώσσα και να το μεταφράσεις. Θέλει αυτοπεποίθηση να συγκριθείς με ένα τόσο εδραιωμένο πρότυπο στη δική σου γλώσσα και να φανείς επαρκής. Θέλει βέβαια πάνω απ’ όλα μόχθο, γιατί κάθε λέξη πολλαπλά αντηχεί κι εύκολα δεν ενδίδει. Θέλει γνώση και μελέτη για να τεκμηριώσεις νέες προτάσεις. Θέλει και αποφασιστικότητα καθώς όλα θα μπορούσαν κι αλλιώς να ειπωθούν. Και, φυσικά, θέλει ταλέντο για να τα συγκεράσεις όλα αυτά και να ηχήσουν σωστά». Ο Φραγκόπουλος, όπως και άλλοι συγγραφείς και μεταφραστές που διάβασαν τη μετάφρασή μου προσεχτικά, θεωρούν ότι ανταποκρίθηκα με επιτυχία στην πρόκληση αυτή. Όπως και να ’χει όμως η έκδοση της Άγονη γης είναι δίγλωσση, κι έτσι ο αναγνώστης θα μπορεί να συγκρίνει τις υπάρχουσες μεταφράσεις και να αξιολογήσει μόνος του το αποτέλεσμα της δικής μου προσπάθειας.
Να προσθέσω και κάτι τελευταίο. Μπορεί η μετάφραση του Σεφέρη να είναι πλέον ξεπερασμένη, θα πρέπει ωστόσο να αναγνωρίσουμε ότι πολύ νωρίς κατάλαβε την αξία του ποιήματος του Έλιοτ και μεταφράζοντάς το στα Ελληνικά, μπόλιασε την ελληνική ποίηση με τον αγγλοσαξονικό μοντερνισμό, αλλάζοντας καθοριστικά την πορεία της. Επομένως, όσον αφορά στο συγκεκριμένο θέμα, συνεχίζουμε να του οφείλουμε πολλά.