Ζουν άραγε οι προηγούμενοι εαυτοί μας, αυτοί που κάποτε υπήρξαμε; Ποια είναι τα ορόσημα του ανθρώπινου βίου; Κι αν μας δινόταν ποτέ η δυνατότητα, ποιες είναι οι στιγμές που θα φροντίζαμε να διασώσουμε, ως παρακαταθήκη για τους μεταγενέστερους, σε μια χρονοκάψουλα;
Αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα θα απασχολήσουν τους αναγνώστες του βιβλίου «Περί φυσικής της Μελαγχολίας» του Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ, που γράφτηκε με αφορμή μια έρευνα με τον τίτλο «The Geography of Happiness» την οποία δημοσίευσε το περιοδικό Economist το 2010, ανακηρύσσοντας την Βουλγαρία −το νεότερο μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας− ως το πιο θλιβερό μέρος στον κόσμο.
Ο Γκοσποντίνοφ κατασκεύασε ένα πολυμορφικό, δαιδαλώδες μυθιστόρημα με αυτοβιογραφικά στοιχεία και πληροφορίες εγκυκλοπαιδικού τύπου, ενσωματώνοντας πολλές, διαφορετικές οπτικές, όπου τα όρια μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας δεν είναι ευδιάκριτα με σκοπό να διερευνήσει τη μελαγχολία της μετα-κομμουνιστικής Βουλγαρίας, των κατοίκων των Βαλκανίων και, εντέλει, της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο συγγραφέας απορρίπτει τη γραμμική αφήγηση. Αξιοποιώντας το ταλέντο του να «εισχωρεί» στις αναμνήσεις άλλων όντων −ανθρώπων και ζώων, ακόμα και του μυθικού Μινώταυρου− αφηγείται περιστατικά από το παρελθόν τους με σκοπό να διερευνήσει τη φύση της μελαγχολίας. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να μάθει να ζει με τη θλίψη του διανοούμενου στον περιορισμένο –οικονομικό, πολιτικό, και πολιτιστικό– ορίζοντα της χώρας του, καθώς αναρωτιέται για τον ρόλο της λογοτεχνίας και τη σημασία της για την ανθρώπινη ζωή.
Το βιβλίο αποτελεί έναν συνδυασμό οικογενειακής ιστορίας, αυτοβιογραφίας και ανασυγκρότησης ευρύτερων ιστορικών ορόσημων, τα οποία διαπλέκονται μέσω μιας ιδιαίτερης, βιωματικά δοσμένης, επανερμηνείας του μύθου του Μινώταυρου. Ο Γκοσποντίνοφ εξετάζει τις ερμηνείες του μινωικού μύθου στο έργο του Οβίδιου, του Βιργίλιου και του Δάντη, προσθέτοντας τη δική του οπτική, καθώς περιγράφει τη συνάντηση του παππού του με το μυθικό τέρας σε ένα τσίρκο ενώ, σε κάποιο άλλο σημείο της αφήγησης, επιχειρεί μια σημαντική ανατροπή παρομοιάζοντας τον εαυτό του με τον Μινώταυρο ο οποίος παρουσιάζεται ως θύμα − ένα μοναχικό, δυστυχισμένο παιδί που κανένας δεν θέλει.
Μπορεί ο Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ να δηλώνει ότι ταυτίζεται με τον Μινώταυρο αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί για τους αναγνώστες και ως Αριάδνη, δίνοντάς τους τον μίτο που θα τους οδηγήσει στην έξοδο από τον Λαβύρινθο των σχέσεων και των συναισθημάτων που ο ίδιος περιγράφει. Ο αφηγητής ενημερώνει τους αναγνώστες ότι πάσχει από «παθολογική ενσυναίσθηση» και έχει, συνεπώς, την ικανότητα να διεισδύει στις ζωές των άλλων και να τις κατανοεί από μέσα. Ο Γκοσποντίνοφ εξετάζει την ουσία της μελαγχολίας όσον αφορά τον ίδιο, τους γνωστούς τους, έναν λαό, ολόκληρα τα Βαλκάνια. Άλλωστε, ένα από τα φάρμακα κατά της μελαγχολίας που προτείνει είναι το ταξίδι, η γνωριμία με άλλους πολιτισμούς και λαούς.
Το μωσαϊκό του χρόνου μοιάζει με αδιάσπαστη μάζα. Ο συγγραφέας επιλέγει να φωτίσει τις ψηφίδες που νοηματοδοτούν την ιστορία του καθώς περιπλανάται στα υπόγεια της μνήμης με κύριο όπλο του την ενσυναίσθηση, η οποία μπορεί να του επιτρέπει να μπαίνει στη θέση των χαρακτήρων που επιλέγει να διερευνήσει, συχνά όμως δυσχεραίνει την καθημερινότητά του βυθίζοντάς τον στη θλίψη.
Καθώς μεγαλώνει και ωριμάζει διανοητικά, ο συγγραφέας συνειδητά αδρανοποιεί την ικανότητα της ενσυναίσθησης και χρησιμοποιεί άλλα μέσα προκειμένου να εξετάσει τις ανθρώπινες συμπεριφορές και την αντίσταση του ανθρώπου στην κατάσταση της μελαγχολίας. Σταδιακά προσκολλάται συναισθηματικά στην ιδέα να γράψει ένα βιβλίο που θα εμπεριέχει και θα διασώζει όλα τα είδη γραφής, να δημιουργήσει ένα έργο που θα λειτουργεί σαν λογοτεχνική κιβωτός (Σύνδρομο του Νώε) κλείνοντας μέσα της όλα τα βιβλία, όλες τις ιστορίες που έχει ακούσει και βιώσει.
Ξεκινά περιγράφοντας τη γέννησή του, την οποία μας εκμυστηρεύεται ότι έχει την ικανότητα να ανακαλεί, και κάνοντας κάποια χρονικά άλματα προχωρά με στιγμιότυπα από την παιδική του ηλικία (παρακολουθούμε επεισόδια από την καθημερινότητα στην κομμουνιστική Βουλγαρία των δεκαετιών του ’70 και του ’80), τη στρατιωτική θητεία του, την ενηλικίωση, τη ζωή του ως πετυχημένος συγγραφέας, την πατρότητα.
Ο Γκοσποντίνοφ καταγράφει αριστοτεχνικά το μικρό, το προσωπικό, το τετριμμένο, συνδέοντάς το με το συλλογικό, το κοινωνικό, το μεγάλο. Ως συγγραφέας μέσης ηλικίας, ενδιαφέρεται να διασώσει τις ιστορίες των άλλων παροτρύνοντάς τους να του μιλήσουν, ακόμα και αν χρειαστεί να αγοράσει τις εμπειρίες τους. Ακούει τις ιστορίες, τις αξιολογεί, τις καταγράφει, τις διασώζει μετατρέποντάς τις σε λογοτεχνία – κι έτσι φροντίζει να διατηρηθεί για πάντα το αποτύπωμά τους.
Σε αυτό το ιδιαίτερο βιβλίο ενδοσκόπησης οι τετριμμένες λεπτομέρειες της καθημερινότητας συνδυάζονται με την αναζήτηση του νοήματος της ζωής στους μεγάλους μύθους, την ιστορία του τόπου, την εξέλιξη της γλώσσας, την αντίσταση της μνήμης − όλα όσα συνθέτουν την αφηγηματική μας ταυτότητα: τα θραύσματα του εαυτού που συναποτελούν αυτό που είμαστε.
