Ο Γιάννης Μαργαρίτης σκηνοθετεί τα «Εμφύλια έπη» στο Μέγαρο

Τα «Εμφύλια έπη» είναι η Ελλάδα στον καθρέφτη. Πρόκειται για μια παράσταση-στοχασμός πάνω στην Ιστορία, ένα έργο για τη μνήμη. Το έργο του Φαίδωνα Χατζηαντωνίου, που έκανε πρεμιέρα τον Φεβρουάριο του 2019 στην Καλαμάτα υπό τη σκηνοθετική καθοδήγηση του Γιάννη Μαργαρίτη και τον Μάιο της ίδιας χρονιάς ταξίδεψε με μεγάλη επιτυχία στη Νίκαια της Γαλλίας, θα το δούμε στις 4 Δεκεμβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.

Το έργο, με συνδετικό κρίκο την αλαζονεία της εξουσίας και την προδοσία και κοινό φόντο τον εμφύλιο πόλεμο, αποτελείται από τα αφηγήματα τεσσάρων πρωταγωνιστών της ελληνικής ιστορίας: του αλαζόνα και νάρκισσου Αλκιβιάδη με φόντο τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (5ος αι. π.Χ.), του πρίγκιπα Δημήτριου Παλαιολόγου, από τους πρωταγωνιστές του εμφυλίου των Παλαιολόγων στην Πελοπόννησο (15ος αιώνας), του οπλαρχηγού Οδυσσέα Ανδρούτσου, με φόντο τον εμφύλιο κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, και, τέλος, του ηγέτη του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, πρωταγωνιστή του Εμφυλίου της δεκαετίας του 1940.

Το κάθε αφήγημα αρχίζει με τη ραδιοφωνική αναγγελία του θανάτου του εκάστοτε πρωταγωνιστή και τον επιμνημόσυνο λόγο που μια ανώνυμη γυναίκα εκφωνεί. Η γυναίκα (Χρυσάνθη Δούζη) συνδιαλέγεται μαζί τους, άλλοτε σαν κορυφαία αρχαίου χορού που εκπροσωπεί τη μέση έκφραση της κοινότητας και άλλοτε σαν τη συνείδηση που τους ελέγχει, συνοψίζοντας τις πράξεις του βίου τους.

Τι σας γοήτευσε στο κείμενο του Φαίδωνα Χατζηαντωνίου και αποφασίσατε να το ανεβάσετε;
Πρέπει να σας πω ότι το έργο γράφτηκε παράλληλα µε τη σκηνοθεσία του. Ο σκηνοθέτης έδινε ιδέες, ο συγγραφέας έγραφε και τροφοδοτούσε µε νέες ιδέες τον σκηνοθέτη που συνέχιζε να προτείνει στον συγγραφέα. Η συνεργασία αυτή στη συγκεκριμένη περίπτωση θύμιζε περισσότερο τη δημιουργία κινηματογραφικού σεναρίου. Παρ’ όλα αυτά, η αυτοτέλεια της δημιουργίας του καθενός παρέμεινε. Μοναδική και ακριβή εμπειρία, τελείως διαφορετική από τη γνωστή όπου ο σκηνοθέτης παίρνει στα χέρια του ένα έτοιμο έργο και το ανεβάζει. Νομίζω πλούτισε και τον συγγραφέα και τον σκηνοθέτη µε μια ιδιαίτερη πνευματική σχέση.

Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, Ελληνική Επανάσταση, Εμφύλιος. Διαφορετική ιστορική αφετηρία, κοινό φόντο: ο εμφύλιος πόλεμος. Είμαστε καταδικασµένοι ως έθνος να μπλέκουμε σε αλληλοσπαραγμό; Μιλήστε µας λίγο για τους δύο κρίκους την αλαζονεία της εξουσίας και την προδοσία που συνδέουν τα τέσσερα αφηγήματα και τη σημειολογία που τους προσδίδουν.
Ο εμφύλιος πόλεμος, ο αδελφοκτόνος πόλεμος, είναι τραγική σύγκρουση μεγάλης έντασης µε οδυνηρές συνέπειες για τους επιγόνους. Η Ελλάδα δυστυχώς έχει στην ιστορία της πολλά παραδείγματα αδελφοκτόνων συγκρούσεων. Ο τελευταίος εμφύλιος και τα οδυνηρά αποτελέσματα του ακόμα µας κατατρέχουν, παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει από τη μεταπολίτευση και μετά. Η εξουσία πολύ συχνά δεν μπορεί να μείνει μακριά από την αλαζονεία, την παιδική της αρρώστια. Ο έχων την εξουσία, µε την αλαζονεία που του προσδίδει η προσωρινή δύναμή του και µη θέλοντας να χάσει αυτήν τη δύναμη, οδηγείται σε πράξεις προδοτικές αρχών και αξιών. Ας δούμε το μεγαλύτερο παράδειγμα. Ο Αλκιβιάδης, µε την αρρωστημένη, θα έλεγε κανείς, αλαζονεία, προδίδει τους Αθηναίους για τους Σπαρτιάτες, αυτούς για τους Πέρσες και τους τελευταίους για τους Αθηναίους. Αν δεν τον σκότωναν οι Πέρσες ενώ είχε προδώσει και πάλι τους Αθηναίους, έχει την αίσθηση κανείς ότι θα μπορούσε το γαϊτανάκι της προδοσίας να συνεχίζεται χωρίς τέλος. Ο Δημήτριος Παλαιολόγος, ο νάρκισσος και αλαζόνας, συνεργάζεται µε τον σουλτάνο για τα πρωτεία. Το ίδιο και ο Οδυσσέας Ανδρούτσος και ο Νίκος Ζαχαριάδης, που μπλεγμένοι στα παιχνίδια της εξουσίας, κατηγορούνται για προδοσία ενώ συμμετέχουν, αν δεν τους προκαλούν, σε οδυνηρούς εμφυλίους. Η διαχρονία της ιστορίας του ελληνικού έθνους δεν είναι πάντα ένδοξη.

Λέτε ότι είναι µια παράσταση για τη μνήμη. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, πρέπει να θυμόμαστε και τι μαθήματα μπορεί να πάρει ο θεατής που θα παρακολουθήσει σήμερα τα «Εμφύλια έπη»;
Λαός χωρίς μνήμη είναι λαός χωρίς παρελθόν, χωρίς ταυτότητα. Η μνήμη βοηθά στον αυτοπροσδιορισμό και οδηγεί, αν τη διαχειριζόμαστε µε σοφία, στην αποφυγή των ίδιων λαθών. Όσο για τα μαθήματα, δεν νομίζω ότι το θέατρο µμπορεί να δώσει μαθήματα. Στην καλύτερη περίπτωση, μπορεί να δώσει κάποια ώθηση στον αναστοχασµό.

Μήπως έχουμε την τάση ως έθνος να ενστερνιζόμαστε την άποψη του Νίτσε σύμφωνα µε την οποία η λήθη είναι η «υπέρτατη μορφή ευτυχίας»;
Είναι αλήθεια. Έχουμε την τάση να ξεχνάμε εύκολα. Ή πιθανώς να µη μεταδίδουμε τη σκυτάλη των παρελθούσων εμπειριών µε τον σωστό τρόπο. Βλέπουμε συχνά στην ιστορία µας να επαναλαμβάνονται λάθη που ήδη οι παλαιότεροι έχουν βιώσει τις συνέπειες τους.

Συντελεί η ιστορική μνήμη στην επούλωση των τραυμάτων; Στην αποφυγή νέων σπαραγμών;
Σημαντική ερώτηση. Κάποιες φορές η διπλωματία, προκειμένου να λειάνει την εχθρότητα ανάμεσα σε λαούς, συμφωνεί µε αμοιβαιότητα σε µία από κοινού αφαίρεση αιχμηρών λεπτομερειών από τα ιστορικά βιβλία. Στόχος, η σταδιακή επικράτηση της λήθης ώστε να αμβλυνθούν τα πάθη και το µίσος που ορισμένα γεγονότα γεννούν. Δεν ξέρω αν αυτό είναι καλύτερο από µια ψύχραιμη και µε επιστημονική ανάλυση προσέγγιση τραγικών στιγμών της Ιστορίας. Και µε δεδομένο πως δεν ξεχνάμε ότι δεν είμαστε οι «καλοί» της Ιστορίας. Δεν υπάρχουν καλοί και κακοί.

Σας απασχολούν ιδιαίτερα τα έργα µε ιστορικό προσανατολισμό. Μιλήστε µας λίγο γι’ αυτό.
Μάλλον το λέτε επειδή έτυχε να σκηνοθετήσω µε χρονική εγγύτητα τα «Εμφύλια έπη» και το «Υλικό Καποδίστριας». Είναι τυχαίο, αν και ναι, ίσως θα πρέπει να το σκεφτώ, γιατί το πρώτο έργο που ανέβασα µε το Θέατρο της Άνοιξης, όταν ξεκινούσα τη θεατρική µου διαδρομή, αφορούσε την Ελληνική Επανάσταση, «1821, η επανάσταση, ο καραγκιόζης και τα ημίψηλα». Ναι, όπως σας είπα η Ιστορία, η καταγεγραμμένη μνήμη και η αφήγησή της βοηθούν στην κατανόηση της ταυτότητάς µας. Όχι όμως μόνη της. Οι µη καταγεγραμμένες ιστορίες και οι μύθοι παίζουν εξίσου πολύ μεγάλο ρόλο στην αυτογνωσία. Δουλειά µας, η προσέγγιση µε καλλιτεχνικό τρόπο και η αφήγησή τους, ανοίγοντας διάπλατα το παράθυρο στην ποιητικότητα.

Τι ρόλο παίζει η μουσική στην παράσταση; Λειτουργεί συμπληρωματικά ή αποτελεί δομικό κομμάτι της;
Σε καμία περίπτωση δεν λειτουργεί συμπληρωματικά. Στις παραστάσεις µου, η μουσική παίζει κεντρικό, καθοριστικό ρόλο. Στη συγκεκριμένη παράσταση ειδικά, η μουσική είναι δομικό μέρος της σκηνοθεσίας. Η συνεργασία µου µε τον Δημήτρη Οικονοµάκη, σταθερό µου συνεργάτη τα τελευταία χρόνια, είναι αντίστοιχη µε αυτήν που σας περιέγραψα µε τον συγγραφέα του έργου Φαίδωνα Χατζηαντωνίου. Ξέρετε, αν δεν είχα γίνει σκηνοθέτης, µάλλον μουσικός θα είχα γίνει. Αυτό διευκολύνει τα πράγματα ή πιθανώς και να τα δυσκολεύει για τους συνθέτες. Αστειεύομαι.

Τα «Εμφύλια έπη» έκαναν πρεμιέρα στην Καλαμάτα τον Φεβρουάριο του 2019, ενώ τον Μάιο του 2019 ταξίδεψαν στη Νίκαια της Γαλλίας. Ποια η εμπειρία σας από το γαλλικό κοινό;
Οι Γάλλοι θεατές, που παρακολούθησαν την παράσταση µε γαλλικούς υπέρτιτλους, ενθουσιάστηκαν. Οι διοργανωτές µάς ζήτησαν να ξαναπάμε και να παίξουμε την παράσταση σε οργανωμένες παραστάσεις για σχολεία, ώστε να μάθουν οι μαθητές μια άλλη πλευρά της ευρωπαϊκής ιστορίας, μέσα από μια θεατρική εμπειρία. Δυστυχώς η πανδημία δεν επέτρεψε να πραγματοποιηθεί το σχέδιο αυτό.

Είστε καλλιτεχνικός διευθυντής του ΔΗΠΕΘΕ Καλαμάτας από τον Αύγουστο του 2018. Αν επιχειρούσατε έναν απολογισμό, ποια ήταν η πιο φωτεινή στιγμή και ποια η µεγαλύτερη δυσκολία που κληθήκατε να αντιμετωπίσετε έως σήμερα;
Η πιο φωτεινή στιγμή ήταν σίγουρα η καλλιτεχνική επιτυχία και οι αντιδράσεις του κοινού στην παράσταση «Εμφύλια έπη». Η μεγαλύτερη δυσκολία, όταν αναγκάστηκα να διαχειριστώ την πλήρη αδυναμία ενός συνεργάτη να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του.