Γιατί οι «Πεισματάρηδες» είναι η καλύτερη-χειρότερη παιδική ορχήστρα

Χρησιμοποιούν όσα όργανα έχουν στη διάθεσή τους. Η «γεύση» τους είναι κάτι ανάμεσα σε ορχήστρα Orff, με εξωτικούς τόνους από ινδονησιακή ορχήστρα Γκαμελάν. Βάλτε και λίγο Pascal Comelade, προσθέστε λίγο Tom Waits και στο τέλος «σβήστε» με λίγο από Συμφωνική Ορχήστρα που έχει ξεχάσει να κουρδίσει. Πρόκειται για τους «Πεισματάρηδες» που δηλώνουν με περηφάνια ότι είναι η «καλύτερη-χειρότερη» παιδική ορχήστρα του κόσμου! Ίσως να τους έχεις ακούσει σε συναυλίες να τραγουδούν κομμάτια των Beatles μαζί με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ, σε θεατρικά έργα και εκδηλώσεις σε σχολεία και φεστιβάλ συνοδεύοντας καταξιωμένους καλλιτέχνες και ορχήστρες να παρουσιάζουν συνθέσεις των Χατζιδάκι, Τσιτσάνη, Θεοδωράκη, τραγούδια από την Λιλιπούπολη, Simon, Garfunkel, κ.ά.

«Oι Πεισματάρηδες»: H καλύτερη-χειρότερη παιδική ορχήστρα και ο εκπαιδευτικός μουσικής Χρήστος Σταματίου

Το σίγουρο είναι όμως, ότι μόνο αν πας σε συναυλία τους θα καταλάβεις τον λόγο που αυτοαποκαλούνται έτσι. «Όταν κλείσεις τα μάτια ίσως ακούσεις μια μέτρια ορχήστρα, αν ανοίξεις τα μάτια όμως και δεις πιτσιρίκια να παίζουν το Hey Jude θα καταλάβεις ότι μοιάζουν σαν να είναι η καλύτερη» μου λέει ο Χρήστος Σταματίου, εκπαιδευτικός μουσικής και δημιουργός της ομάδας(τον οποίο ο Τάκης Φαραζής δίδαξε Jazz πιάνο και ο Βασίλης Μητρόπουλος ανώτερα θεωρητικά).

Η πρώτη σύνθεση των Πεισματάρηδων έγινε στα δημοτικά σχολεία στο Καστέλι Κισσάμου όταν πρωτοδιορίστηκε ο Χρήστος το 2003 ως μόνιμος εκπαιδευτικός μουσικής. Στη συνέχεια, ακολούθησαν σχολεία στο Περιστέρι, στα Πατήσια, στο Χαλάνδρι και τα τελευταία χρόνια στα Βριλήσσια. Σήμερα, αποτελούν ένα ξεχωριστό μουσικό σύνολο που δέχεται ως μέλη του όλα τα παιδιά, ακόμα και εκείνα που δεν γνωρίζουν καθόλου νότες, καθώς τα κριτήρια συμμετοχής είναι πρωτίστως παιδαγωγικά και για να συμμετέχουν δεν κρίνεται απαραίτητο να έχουν “σωστή” φωνή ή γνώση κάποιου μουσικού οργάνου.

«Είναι ένα εργαστήρι μουσικής που αποτελείται κυρίως από μαθητές δημοτικού ενώ μερικές φορές συμμετέχουν και απόφοιτοι από το γυμνάσιο και το λύκειο, αλλά ακόμα και δάσκαλοι/ες. Περιλαμβάνει ορχήστρα και χορωδία, ένα καλλιτεχνικό φυτώριο, το οποίο βασίζεται σε ένα μουσικοπαιδαγωγικό σύστημα όπου η εξατομικευμένη ενορχήστρωση επιτρέπει σε όλα τα παιδιά να εξερευνήσουν τις δυνατότητές τους στο τραγούδι και στην εκτέλεση μουσικών οργάνων». Στις πρόβες τους ωστόσο, βοηθούν και επαγγελματίες μουσικοί όπως ο Μενέλαος Παπαδανιήλ, ο Μιχάλης Διακογιώργης, ο Στάθης Σκουρόπουλος, η Σοφία Τζιφάκη, ενώ ζήτησαν βοήθεια και από τον συνθέτη Τάσο Ρωσόπουλο.

Κάθε χρονιά ωστόσο, ο ήχος τους είναι και λίγο διαφορετικός. «Αν έχω ένα παιδί που μαθαίνει γιουκαλίλι, θα χρησιμοποιήσουμε και γιουκαλίλι. Κυρίως όμως ακούγονται μεταλλόφωνα, ξυλόφωνα, κιθάρες, βιολιά, κρουστά, μελόντικες, φλογέρες. Επίσης, χρησιμοποιούμε αυτοσχέδια όργανα όπως ταψί αντί για γκονγκ, ή κουρδισμένες μπετόβεργες αντί για καμπάνες κ.ά. Κάθε project βέβαια που αναλαμβάνει το μουσικό σύνολο, συνεπάγεται μια εξαιρετικά αργή και επίπονη διεργασία που διαρκεί όλη τη χρονιά, προκειμένου να είμαστε σε θέση να παρουσιάσουμε μόνο 8 με 10 τραγούδια στην τελική συναυλία μας».

Το στήσιμο του μουσικού συνόλου είναι μια χρονοβόρα διαδικασία που περιλαμβάνει συγκεκριμένα στάδια. «Αρχικά συνεργάζομαι με τους συναδέλφους μου για να αξιολογήσουμε, έχοντας ως βάση παιδαγωγικά και κοινωνικά κριτήρια, ποια παιδιά θα ωφεληθούν περισσότερο από τη συμμετοχή τους στην ορχήστρα. Προτεραιότητα δίνεται πάντα στο τμήμα ένταξης. Στη συνέχεια, κάνω ακροάσεις και μουσικά παιχνίδια για να επιλεγεί ο ρόλος που θα αναλάβουν οι μαθητές, αλλά και για να έρθουν σε επαφή με την τεχνική των οργάνων. Παράλληλα, ενορχηστρώνω και ηχογραφώ τα τραγούδια στο στούντιο και τα στέλνω στα παιδιά σε μορφή Mp3 για να μπορούν να μελετάνε και στο σπίτι.

Μερικές φορές χρησιμοποιείται και η αλληλοδιδακτική μέθοδος. Δηλαδή την ώρα της πρόβας, ένας έμπειρος μαθητής γίνεται δασκάλα/ος σε ένα καινούργιο μέλος. Όλα αυτά απαιτούν πολύ προετοιμασία και καλό προγραμματισμό για να βρούμε όργανα, διαθέσιμο χρόνο και χώρο για τις πρόβες μας. Χτίζουμε τη μουσική μας αργά και μέσα από δύσκολα μονοπάτια σαν τα πεισματάρικα γαϊδουράκια που είναι και το σήμα μας. Παράλληλα, σε κάθε εγχείρημα που αναλαμβάνουμε, φροντίζουμε να εμβαθύνουμε όσο μπορούμε και για αυτό το λόγο συνεργαζόμαστε σε πρόβες και συναυλίες με αξιόλογους καλλιτέχνες όπως ο Νίκος Ζιώγαλας, η Σαββίνα Γιαννάτου, ο Βασίλης Γισδάκης ο Ηλίας Λιούγκος, κ.ά.». Έτσι, κάπως ξεκινάνε οι πρόβες των τραγουδιών που συνήθως είναι 2 ώρες την εβδομάδα και οι οποίες οργανώνονται σε διαφορετικές μέρες, ώρες και με διαφορετικές ομάδες οργάνων.

Από παιδαγωγικής άποψης ποια είναι τα οφέλη ενός τέτοιου εγχειρήματος τον ρωτάω. «Η συμμετοχή σε ένα μουσικό σύνολο προσφέρει χαρά και ψυχαγωγία, παράλληλα, τα παιδιά κοινωνικοποιούνται και μαθαίνουν να συνεργάζονται σε ένα δημιουργικό περιβάλλον που όταν βασίζεται στο παιχνίδι, καταφέρνει να απενοχοποιεί το λάθος, να επιτρέπει τον πειραματισμό και να αναπτύσσει την αυτοεκτίμηση. Ταυτόχρονα, οι μαθητές/τριες έχουν την ευκαιρία να μάθουν να χρησιμοποιούν μια νέα γλώσσα επικοινωνίας που απαιτεί πειθαρχία, συγκέντρωση, επιδεξιότητα και αισθητική. Το σημαντικότερο όφελος έγκειται στο ότι τα παιδιά μαθαίνουν να λειτουργούν ως κοινότητα, όπου όλοι είναι διαφορετικοί αλλά εξίσου σημαντικοί, όπως άλλωστε και τα διαφορετικά μουσικά είδη που εξερευνούμε».

Από τα πιο σημαντικά event και στιγμές που συμμετείχε η ομάδα ο Χρήστος ξεχωρίζει τη θεατρική παράσταση «Ο Σπόρος» που παρουσιάστηκε το 2019 στο 2ο Δημοτικό Βριλησσίων όπου συμμετείχαν 130 μαθητές ως ηθοποιοί, μουσικοί και χορωδία. «Ήταν ένα μεγαλεπήβολο εγχείρημα, το οποίο βασίστηκε στην συνεργασία των εξαιρετικών συναδέλφων μου εκπαιδευτικών και του συλλόγου γονέων. Το έργο αποτελεί μια διασκευή του βιβλίου “Το Παλιόπαιδο” της Αγγελικής Δαρλάση, που είναι εμπνευσμένο από το El sistema, το σημαντικό εκπαιδευτικό-κοινωνικό πείραμα του Αντρέ Χοσέ Αμπρέου που εφαρμόζεται στην Βενεζουέλα.

Στον «Σπόρο», το σενάριο παντρεύει το «Παλιόπαιδο» με τα τραγούδια της Λιλιπούπολης αγγίζοντας την ελληνική πραγματικότητα και θίγοντας το μεταναστευτικό. «Υπάρχουν θεωρώ αρκετά κοινά, όπως η παιδαγωγική διάσταση της μουσικής, το κοινό όραμα του Αμπρέου και του Χατζιδάκι για τον ρόλο της παιδείας, και τέλος, η έντονη παρουσία της πολιτισμικής φαβέλας, της πνευματικής φτώχειας που επικρατεί στη χώρα μας. Κατά την διάρκεια της προετοιμασίας, οι μαθητές/τριες είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με τη συγγραφέα του βιβλίου, με το El sistema Greece και να συνεργαστούν σε πρόβες με την Σαβίνα Γιαννάτου. Πιστεύω ότι η συγκεκριμένη παράσταση πρόσφερε αβίαστα γνώσεις στους μαθητές μου, χαράχτηκε στη ψυχή τους και τους ένωσε μέσα από μια αξέχαστη κοινή εμπειρία».

Μια σημαντική στιγμή τους ήταν και η συνεργασία με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ. «Το σχολείο μου κάλεσε την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ στο πλαίσιο ενός εκπαιδευτικού προγράμματος με το οποίο περιόδευε και παρουσίαζε την κλασική μουσική σε δημοτικά σχολεία. Εκείνη την εποχή με το μουσικό σύνολο ετοιμάζαμε Beatles. Μόλις είχαμε ολοκληρώσει 2 κομμάτια. Σκέφτηκα ότι θα ήταν σημαντική εμπειρία για τους μαθητές να παίξουν με μια πραγματική ορχήστρα και έτσι ενορχήστρωσα και για τους μουσικούς της  ΕΡΤ  για να μπορέσουμε να παίξουμε όλοι μαζί. Η συναυλία για μένα προσωπικά υπήρξε πολύ συγκινητική, θυμάμαι ότι δεν χωράγαμε, ολόκληρη η αίθουσα εκδηλώσεων ήταν ασφυκτικά γεμάτη από πιτσιρίκους μουσικούς. Τα παιδιά ξετρελάθηκαν, έμοιαζαν σαν να δοκιμάζουν σοκολάτα για πρώτη φορά!».

Αναμφίβολα η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η ενορχήστρωση που προορίζεται για μαθητές δημοτικού. «Όταν ενορχηστρώνεις για επαγγελματίες μουσικούς τα πράγματα είναι πιο εύκολα, πιο συγκεκριμένα. Χρησιμοποιείς τις γνώσεις σου και λίγη έμπνευση. Θα φέρω ως παράδειγμα την συνεργασία με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ όπου χρειάστηκα μόνο λίγες μέρες για να γράψω τις παρτιτούρες που φυσικά οι έμπειροι μουσικοί τις παίξανε επιτόπου χωρίς πρόβα. Όταν όμως πρόκειται για παιδιά δημοτικού τότε οι συνθήκες είναι πολύ διαφορετικές. Αντιμετωπίζεις πολλούς περιορισμούς και χρειάζεται να αφιερώσεις καθημερινά πολλές ώρες εργασίας στο σπίτι για να ανταπεξέλθεις. Οφείλεις να γνωρίζεις προσωπικά το κάθε παιδί, τις ικανότητες και τις ιδιαιτερότητές του, ώστε να μπορεί να συμμετέχει χωρίς να απογοητευθεί. Η μελέτη της παρτιτούρας δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να του στερήσει την μουσική απόλαυση.

Φανταστείτε ένα παιδί με μαθησιακές δυσκολίες που ίσως να μην έχει καλή αίσθηση του ρυθμού, να μην ξέρει νότες αλλά να αναλαμβάνει να παίξει κρουστά. Σε αυτή την περίπτωση, οι νότες του αποτελούνται από χρωματισμένες συλλαβές των στίχων, τις οποίες ο/η μαθητής/τρια καλείτε να παίξει με “εύκολα” όργανα όπως το καλάμι της βροχής, ή κουδουνάκια, που δεν δημιουργούν προβλήματα στο ρυθμό. Τότε, είμαστε όλοι χαρούμενοι και το παιδί θα αποκομίσει πολλαπλά οφέλη με πρώτο την αυτοπεποίθηση. Με λίγα λόγια η ενορχήστρωση για μικρά παιδιά είναι ένα κέντημα, ένα ψηφιδωτό από ετερόκλητα στοιχεία». 

Η συμβολή των γονέων σε πολλές περιπτώσεις υπήρξε καθοριστική για το μουσικό σύνολο. «Μας χαρίζουν όργανα, διευκολύνουν τις πρόβες που συχνά πρέπει να γίνονται απόγευμα, βοηθάνε στα σκηνικά, στα κοστούμια, κ.ά. Για να προλάβω όσους/ες σκεφτούν ότι στο σχολείο της κόρης τους ή του γιου τους δεν συμβαίνουν παρόμοιες δράσεις, θα ήθελα να επισημάνω τι συμβαίνει στο ελληνικό δημόσιο σχολείο. Ή μάλλον τι δεν συμβαίνει.

Αν ζητάμε να υπάρχει μια αθλητική, επιστημονική, ή καλλιτεχνική ομάδα  σε ένα  σχολείο, θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι είναι απαραίτητες ορισμένες προϋποθέσεις. Οι συνθήκες όμως στο ελληνικό δημόσιο σχολείο είναι επιεικώς απαράδεκτες. Δεν μπορεί κάποιος να τα περιμένει όλα από τον εκπαιδευτικό. Χρόνιες παθογένειες όπως η υποχρηματοδότηση της παιδείας, η έλλειψη προσωπικού, οι πολυμελείς αίθουσες, το ασφυκτικό σε όγκο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών και οι χαμηλοί μισθοί, δεν επιτρέπουν πρωτοβουλίες. Πνίγουν την δημιουργικότητα και το όραμα των παιδαγωγών. Για αυτό τον λόγο, θεωρώ ότι η καλλιτεχνική εκπαίδευση στις μέρες μας αποτελεί πολιτική πράξη, μια στάση αντίστασης απέναντι στην απομάγευση της τέχνης, στον αποπροσανατολισμό, τον ατομικισμό και την ημιμάθεια».

«Oι Πεισματάρηδες»: Μιλήσαμε με μαθητές, γονείς και τον διευθυντή του 152oυ Δημοτικού Σχολείου Αθηνών 

Δεν θα μπορούσαμε φυσικά να παραλείψουμε τους μικρούς μας φίλους, γονείς και τον Διευθυντή ενός σχολείου που μίλησαν για την εμπειρία τους στους Πεισματάρηδες: «Η συμμετοχή μου στους πεισματάρηδες ήταν μια μοναδική εμπειρία. Όλοι εκεί είχαμε κάτι κοινό, συνδεόμασταν μέσω του ρυθμού, των στίχων των τραγουδιών και το κυριότερο, την αγάπη μας για την μουσική. Καθένας μας ήταν ξεχωριστός, αλλά με κάποιον τρόπο όλοι μαζί ήμασταν ένα. Οι μαγευτικότερες στιγμές ήταν οι συναυλίες που κάναμε, γιατί  όταν τραγουδούσαμε, μας κατέκλυζε ένα αίσθημα ευτυχίας και επιτυχίας» μου λέει η Άρτεμις Δ., μαθήτρια.

Για να συνεχίσει η Δάφνη Τ. επίσης, μαθήτρια: «Με τη συμμετοχή μου στην παράσταση “Ο Σπόρος” και στους Πεισματάρηδες έμαθα τι σημαίνει αφοσίωση και είδα ότι με αρκετή προσπάθεια μπορέσαμε να καταφέρουμε να παρουσιάσουμε ένα πολύ καλό θεατρικό. Το συγκινητικό κομμάτι ήταν το χειροκρότημα, διότι πήγαινε σε όλους μας μιας και είχαν την δυνατότητα να συμμετάσχουν όλοι όσοι ήθελαν και όλοι κάναμε υπομονή για να βγει αυτό το αποτέλεσμα».

«Έζησα αρκετές συγκινητικές στιγμές όπως την ευχαρίστηση και την περηφάνια στο τέλος της παράστασης, την αφοσίωση ενός μεγάλου ποσοστού συμμαθητών και την υπομονή του μουσικού μας κ. Χρήστου. Αυτό το ταξίδι άξιζε κάθε θυσία και έκανε την διαμονή μας στο δημοτικό καθώς και το τέλος του αξέχαστο» προσθέτει η Μελιτίνη Τ.

Ο Αντώνης Μπέσιος, Διευθυντής στο 152o Δημοτικό Σχολείο Αθηνών σημειώνει «Ο Χρήστος δέχτηκε να φτιάξει μια μικρή ορχήστρα στην οποία θα συμμετείχαν τα παιδιά που δεν συμμετείχαν σε τίποτε άλλο, τα παιδιά που είχαν διάγνωση, παραβατική συμπεριφορά, πλημμελή γονική μέριμνα, κακές επιδόσεις στα μαθήματα, έλλειψη ενδιαφέροντος για το σχολείο. Να γίνει πράξη η συμπερίληψη. Πρώτα έπρεπε να τα πείσει ότι μπορούν να παίξουν κάτι. Μετά έπρεπε να τα διδάξει τις βασικές αρχές της μουσικής. Στο τέλος της χρονιάς τα παιδιά έδωσαν στο σχολείο μας μια συναυλία με τραγούδια του Χατζηδάκη συνοδεύοντας τη φωνή του Ηλία Λιούγκου που έλαβε μέρος με μεγάλη προθυμία. Για τίποτα άλλο δεν είμαι τόσο περήφανος στα τριανταπέντε χρόνια που δουλεύω, όσο για αυτό».

Η Βαρβάρα Κωνσταντακοπούλου, είναι μητέρα τριών μαθητών που βρέθηκαν να συμμετέχουν ταυτόχρονα στην ορχήστρα των Πεισματάρηδων. «Τα παιδιά μου γνώρισαν πως γίνονται τα μαγικά μέσα από την συλλογική δημιουργία. Βρέθηκαν στον τόπο και τον χρόνο που η φωνή τους και η μουσική τους ενώθηκε, μεγεθύνθηκε και κατέλαβε τον χώρο και τα αυτιά και τις ψυχές, τις δικές τους και τις δικές μας. Όλα τα παιδιά του σχολείου μας βρήκαν εκεί την θέση τους, ακόμα κι αυτά που δεν ήξεραν προηγουμένως μουσική. Εντάχθηκαν σε ένα σχήμα που την τέχνη την παρήγαγε και δεν την κατανάλωνε απλά, όπως συνήθως γίνεται. Και το καμάρι της δημιουργίας αυτής τους έδωσε φτερά.

Η ορχήστρα χάρισε στα παιδιά μας την αγάπη για την μουσική με έναν τρόπο απολύτως βιωματικό. Τους έδωσε έμπνευση και τα δίδαξε ότι η συλλογικότητα, η συμμετοχή σε κάτι μεγαλύτερο, είναι ο τρόπος για να διευρύνουν τα ίδια την αντίληψη και το έργο τους. Και με το καμάρι για πληρωμή, ο κόπος γίνεται χαρά. Μακάρι να βρίσκουν όλα τα παιδιά στο δρόμο τους τέτοιες ευκαιρίες για να ανήκουν, να μεγεθύνονται και να πλουταίνουν τον κόσμο τους και μαζί και τον δικό μας».

Φέτος το μουσικό σύνολο έχει περιοριστεί σε μια χορωδία 80 μαθητών/τριων. «Ελπίζω το 2024 οι συνθήκες να επιτρέψουν την επανασύσταση της ορχήστρας. Υπάρχουν πολλές ιδέες για νέα ταξίδια. Θα ήθελα να παντρέψουμε τα τραγούδια του Σαββόπουλου με του Dylan και του Fabrizio De André, ή να «συναντηθούμε» με τη κινηματογραφική μουσική του Ennio Morricone. Θα ήθελα επίσης, να παίξουμε ένα ολόκληρο δίσκο όπως το Harvest του Neil Young, τα Μπαράκια του Βαγγέλη Γερμανού, ή το The Wall τον Pink Floyd. Θα δούμε».