Οχτώ γυναίκες ζωγράφοι πίσω από το καβαλέτο αλλά μπροστά από την εποχή τους

Είναι έργα που τα ξέρουμε. Τα έχουμε δει σε κάποιο μουσείο, σ’ ένα άλμπουμ, ως μέρος της pop κουλτούρας. Γνωρίζατε όμως ότι  οι δημιουργοί τους είναι γυναίκες; Και θα μου πείτε: γιατί πρέπει να μας κάνει εντύπωση; Την εποχή που δημιουργήθηκαν, η θέση της γυναίκας ήταν στο σπίτι, δεν επιτρεπόταν ούτε να ζωγραφίζει ούτε να γράφει ούτε να εκφράζεται καλλιτεχνικά γενικότερα. Διακρίσεις και εμπόδια ανάγκαζαν πολλές φορές τις γυναίκες είτε να τα παρατήσουν είτε να δημιουργούν τα έργα τους χρησιμοποιώντας αντρικά ψευδώνυμα, ενώ πολλές φορές τα άφηναν ανώνυμα. Ήταν η θυσία που έκαναν για την τέχνη τους: την αποποιούνταν ώστε να μπορέσει να «ζήσει» και να έχει υπόσταση.

Λεονάρντο ντα Βίντσι, Καραβάτζιο, Μιχαήλ Άγγελος, Σάντρο Μποτιτσέλι – τα μουσεία είναι αφιερωμένα στο μεγαλείο τους και δίκαια. Μουσεία, ντοκιμαντέρ, έρευνες, βιβλία, θεωρίες συνωμοσίας, ταινίες συνοδεύουν πολλές φορές την υστεροφημία εκείνων των καλλιτεχνών, αφήνοντας δυστυχώς στην αφάνεια καλλιτέχνιδες που υπήρξαν ριζοσπαστικές για την εποχή τους και εξίσου ταλαντούχες.

Καταρίνα φαν Χέμεσεν (1528-1565)
Η Καταρίνα φαν Χέμεσεν θεωρείται η πρώτη καλλιτέχνις (και από άντρες και από γυναίκες) στην ιστορία της τέχνης που ζωγράφισε αυτοπροσωπογραφία μπροστά σε καβαλέτο. Ένα είδος τέχνης που τότε ήταν σχεδόν επαναστατικό. Κόρη του ζωγράφου Γιαν Σάντερς φαν Χέμεσεν, έμαθε από μικρή την τέχνη του πορτρέτου. Με ταπεινό ύφος αλλά με απόλυτο έλεγχο της τεχνικής της, αποτύπωνε τις λεπτομέρειες του προσώπου με απίστευτη ευαισθησία.

Παρά τα κοινωνικά εμπόδια για τις γυναίκες καλλιτέχνιδες του 16ου αιώνα, κατάφερε να κερδίσει την υποστήριξη της Μαρίας της Αυστρίας, η οποία την κάλεσε στην Αυλή της στην Ισπανία. Ήθελε να μείνει στην ιστορία όχι απλά ως μια γυναίκα που ζωγραφίζει καλά από χόμπι, αλλά ως επαγγελματίας ζωγράφος. Στην αυτοπροσωπογραφία της έγραψε «Εγώ, η Καταρίνα φαν Χέμεσεν, ζωγράφισα τον εαυτό μου. Ηλικία 20 ετών»! Το έργο αυτό, μαζί με προσωπογραφίες όπως το «Πορτρέτο μιας κυρίας» (1551), χαρακτηρίζεται από ψύχραιμη, εσωτερική ματιά και έντονη αίσθηση προσωπικότητας. Το στιλ της παραμένει αυστηρό και λεπτομερές, επηρεασμένο από τη φλαμανδική σχολή, με προσοχή στη ρεαλιστική απεικόνιση του φωτός και της υφής.¹

Το 1554 παντρεύτηκε τον Κριστιάν ντε Μοριέν, οργανίστα στον Καθεδρικό Ναό της Αμβέρσας, θέση σημαντική εκείνη την εποχή. Το 1556, όταν η Μαρία της Αυστρίας επέστρεψε στην Ισπανία, η Καταρίνα και ο σύζυγός της την ακολούθησαν εκεί κατόπιν πρόσκλησης της πρώτης. Μετά τον θάνατο της Μαρίας, η Καταρίνα έλαβε μια αξιοσημείωτη σύνταξη εφ όρου ζωής και πήρε την απόφαση με τον άντρα της να γυρίσουν στην Αμβέρσα. Το ταλέντο της αναγνωρίστηκε δημόσια από τοπική συντεχνία ζωγράφων, κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Το όνομά της διασώθηκε στα βασιλικά αρχεία χάρη στη Μαρία της Αυστρίας, γεγονός που της χάρισε την καλλιτεχνική αθανασία.

Σοφονίσμπα Ανγκουίσολα (1532-1625)
Η Σοφονίσμπα Ανγκουίσολα ήταν ίσως η πρώτη διεθνώς αναγνωρισμένη γυναίκα ζωγράφος της Αναγέννησης. Μεγάλωσε σε αριστοκρατική οικογένεια στη βόρεια Ιταλία, γεγονός που της άνοιξε πόρτες προς τους πιο σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος. Το ταλέντο της την οδήγησε στην Αυλή του βασιλιά Φιλίππου Β´ της Ισπανίας, όπου έγινε προσωπική ζωγράφος της βασιλικής οικογένειας και πολλών ευγενών. Παρότι βρισκόταν σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο, η Ανγκουίσολα απέδειξε πως το ταλέντο δεν έχει φύλο.

Το έργο της «Η παρτίδα σκάκι» (1555) απεικονίζει τις αδελφές της να παίζουν σκάκι και θεωρείται εμβληματικό για την ευγένεια και τη φυσικότητα των μορφών της. Το στιλ της συνδυάζει ρεαλισμό και χάρη, με μια ήρεμη αφήγηση που ξεχωρίζει από τη δραματικότητα των ανδρών συναδέλφων της.²

Ο Μιχαήλ Άγγελος είχε εντυπωσιαστεί από το ταλέντο της. Όταν γνωρίστηκαν στη Ρώμη, το 1554, η Ανγκουίσολα του έδειξε ένα σχέδιό της με ένα κορίτσι να γελάει. Eκείνος της είπε να ζωγραφίσει ένα αγόρι που να κλαίει, καθώς το θεωρούσε μεγαλύτερη πρόκληση. Η Ανγκουίσολα το έκανε καλύτερο απ’ ό,τι εκείνος φανταζόταν και ο Μιχαήλ Άγγελος άρχισε να της στέλνει σκίτσα του για να τα αντιγράψει και να μάθει απ’ αυτά. Στα γηρατειά της, ο νεαρός Άντονι βαν Ντάικ την επισκέφτηκε στη Σικελία και τη ζωγράφισε, χαρακτηρίζοντάς την «πηγή έμπνευσης και σοφίας».

Λαβίνια Φοντάνα (1552-1614)
Η Λαβίνια Φοντάνα, από την Μπολόνια, ήταν η πρώτη γυναίκα επαγγελματίας ζωγράφος στην ιστορία. Ανήκε στη μανιεριστική σχολή και δεν δίστασε να κάνει κάτι αδιανόητο για την εποχή: να ζωγραφίσει γυναικεία γυμνά από ζωντανά μοντέλα! Οι πίνακές της, γεμάτοι μυθολογικές και θρησκευτικές αναφορές, έφεραν τη γυναίκα στο επίκεντρο με μια σπάνια δυναμική. Ο πάπας Κλήμης Η´ την κάλεσε στη Ρώμη και την ενέταξε στην Ακαδημία του Αγίου Λουκά – τιμή πρωτοφανής για γυναίκα.

Ανάμεσα στα γνωστότερα έργα της είναι το «Η Αθηνά ντύνεται» και το «Πορτρέτο μιας ευγενούς», κλασικά παραδείγματα του ζωγραφικού της στιλ, όπου ο συνδυασμός δύναμης και θηλυκότητας είναι εμφανής. Η ζωγραφική της χαρακτηρίζεται από ζωηρά χρώματα, περίτεχνα υφάσματα και εκφραστικά βλέμματα, με εξαιρετική δεξιοτεχνία στις λεπτομέρειες.

Παρά το γεγονός ότι γέννησε 11 παιδιά, δεν εγκατέλειψε ποτέ τη ζωγραφική. Μάλιστα, ο σύζυγός της, Μάριο Ζαμπέκι, αναλάμβανε τις οικιακές υποχρεώσεις προκειμένου να της επιτρέψει να εργαστεί – πολύ προχωρημένο μοντέλο για τα δεδομένα του 16ου αιώνα.

Τζοβάνα Γκαρτσόνι (1600-1670)
Η Τζιοβάνα Γκαρτσόνι ήταν η κυρία της ακουαρέλας. Με λεπτοδουλεμένα έργα που συνδύαζαν λουλούδια, φρούτα και μικρά ζώα, δημιούργησε έναν ολόκληρο μικρόκοσμο ομορφιάς και αρμονίας. Από τα αγαπημένα της θέματα ήταν επίσης η μυθολογία, η θρησκεία και οι αλληγορίες.

Αν και η ζωή της παραμένει κάπως μυστηριώδης, ξέρουμε πως ταξίδεψε σε όλη την Ιταλία και έφτασε μέχρι το Παρίσι, πράγμα σπάνιο για γυναίκα του 17ου αιώνα. Οι πίνακές της μοιάζουν σαν να γεννήθηκαν από τη φυσιολατρική ποίηση της Αναγέννησης και η λεπτότητά τους την καθιέρωσε ανάμεσα στους κορυφαίους καλλιτέχνες της εποχής της. Από τα πιο γνωστά της έργα, το «Νεκρή φύση με πιατέλα με κίτρα» χαρακτηρίζεται από αξιοθαύμαστη ισορροπία ανάμεσα στην ακρίβεια της παρατήρησης και την αισθητική τρυφερότητα.

Το 1635 η Γκαρτσόνι ζωγράφισε το πρώτο γνωστό πορτρέτο μινιατούρα ενός μαύρου άντρα από την Αιθιοπία, ονόματι Ζάγκα Κράιστ. Δεν παντρεύτηκε ποτέ και μετά τον θάνατό της δώρισε τα υπάρχοντά της στην εκκλησία της Σάντα Μαρτίνα.

Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι (1593-1654)
Σίγουρα έχετε δει πίνακά της. Η Αρτεμίζια Τζεντιλέσκι ήταν η πιο επαναστατική ζωγράφος του Μπαρόκ. Ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα της, Οράτσιο, λάτρεψε τη δραματική τεχνική του Καραβάτζιο. Όμως η ζωή της σημαδεύτηκε από τη βία – υπέστη βιασμό από τον δάσκαλό της, ονόματι Τάσσι, όταν μαθήτευε στη Ρώμη, και στη συνέχεια βίωσε τη δημόσια διαπόμπευση μιας δίκης. Αυτή η εμπειρία μετατράπηκε σε καλλιτεχνική οργή: οι πίνακές της, γεμάτοι δυναμικές γυναίκες που εκδικούνται, όπως ο περίφημος «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη», έγιναν σύμβολα γυναικείας δύναμης.

Σήμερα αναγνωρίζεται ως μία από τις πρώτες φεμινίστριες της τέχνης. Άλλα έργα όπως το η «Η Σουζάνα και οι γέροντες» αναδεικνύουν το πάθος, τη σκιά και το φως της μπαρόκ ζωγραφικής της. Το στιλ της χαρακτηρίζεται από έντονα κοντράστ, ρεαλισμό στα συναισθήματα και ψυχολογική ένταση.³

Το 1638 εργάστηκε στην αυλή του Καρόλου Α´ της Αγγλίας μαζί με τον πατέρα της, και έλαβε επίσημη βασιλική προστασία. Μετά τον θάνατό της, το έργο της ξεχάστηκε για αιώνες, μέχρι που ανακαλύφθηκε ξανά τον 20ό αιώνα και αναδείχθηκε ως εμβληματική φιγούρα του φεμινιστικού κινήματος.

Τζούντιθ Λάιστερ (1609-1660)
Η Τζούντιθ Λάιστερ ήταν η star του Χρυσού Ολλανδικού Αιώνα. Έκανε πορτρέτα, σκηνές καθημερινής ζωής και στιγμές γεμάτες χαρά, μουσική και αυθορμητισμό. Για αιώνες οι πίνακές της αποδίδονταν λανθασμένα στον Φρανς Χαλς ή στον σύζυγό της, μέχρι που ανακαλύφθηκε το προσωπικό της μονόγραμμα. Η αυτοπροσωπογραφία της, όπου κοιτά τον θεατή με αυτοπεποίθηση είναι η απόλυτη εικόνα μιας γυναίκας που ήξερε την αξία της και παραμένει μέχρι και σήμερα ένα από τα πιο διάσημα έργα στην ολλανδική τέχνη.

Το στιλ της Λάιστερ χαρακτηρίζεται από ζεστή παλέτα και αυθόρμητες εκφράσεις, με έργα όπως η «Εύθυμη παρέα» και το «Άντρας που προσφέρει χρήματα σε νεαρή γυναίκα» («The Proposition») να απεικονίζουν κοινωνικές σκηνές με λεπτή ειρωνεία και ανθρωπιά.

Όταν ήταν περίπου είκοσι ετών, έγινε μέλος της Συντεχνίας του Αγίου Λουκά του Χάρλεμ, πιθανώς η πρώτη γυναίκα που κατάφερε κάτι τέτοιο, γεγονός που την καθιέρωσε ως καθηγήτρια. Στη συνέχεια παντρεύτηκε τον Γιαν Μίνσε Μόλεναερ, επίσης καταξιωμένο καθηγητή.

Ελιζαμπέτα Σιράνι (1638-1665)
Η Ελιζαμπέτα Σιράνι ήταν ένα καλλιτεχνικό θαύμα της Μπολόνια. Έφηβη ακόμα, ζωγράφιζε ιστορικές και θρησκευτικές σκηνές με ένταση και φως, θυμίζοντας άντρες αριστοτέχνες του Μπαρόκ. Ήταν επίσης χαράκτρια και δίδαξε στη σχολή ζωγραφικής που ίδρυσε η ίδια αποκλειστικά για γυναίκες – κάτι πρωτοποριακό για την εποχή.

Πέθανε ξαφνικά στα 27 της, αλλά πρόλαβε να αφήσει πίσω πάνω από 200 έργα. Ο θάνατός της προκάλεσε σάλο, αφού διαδόθηκε ότι δηλητηριάστηκε από την υπηρέτριά της. Έγινε δίκη, όμως η οικογένεια αποφάσισε να αποσύρει τις κατηγορίες. Η πόλη της Μπολόνια την τίμησε με δημόσια κηδεία, πρωτοφανές γεγονός για γυναίκα ζωγράφο της εποχής.

Τα πιο γνωστά έργα της περιλαμβάνουν το «Η Ιουδήθ με το κεφάλι του Ολοφέρνη» και το «Παρθένος και βρέφος», όπου η δυναμική σύνθεση συναντά τη λεπτότητα της θηλυκής μορφής. Το ύφος της είναι θεατρικό αλλά και συγκινητικά ανθρώπινο.

Ανγκέλικα Κάουφμαν (1741-1807)
Η Ανγκέλικα Κάουφμαν ήταν η influencer της τέχνης του 18ου αιώνα. Κοσμοπολίτισσα, πολυταξιδεμένη και εξαιρετικά διάσημη. Είχε φίλους από όλες τις βασιλικές Aυλές της Ευρώπης και έγινε ιδρυτικό μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Τεχνών στο Λονδίνο. Οι πίνακές της συνδύαζαν την κομψότητα του νεοκλασικισμού με τη συναισθηματική ευαισθησία των γυναικείων μορφών. Έργα όπως η «Αυτοπροσωπογραφία της ζωγράφου σε δισταγμό μεταξύ των τεχνών της μουσικής και της ζωγραφικής» δείχνουν τη ρομαντική της ψυχοσύνθεση.

Το στιλ της είναι καθαρό, με φωτεινές αποχρώσεις και διατηρεί μια αρμονική ισορροπία ανάμεσα στην κλασική φόρμα και το συναίσθημα. Η ζωή της περιλάμβανε και ένα σκάνδαλο, αφού παντρεύτηκε έναν άντρα που αποδείχτηκε απατεώνας και τη λήστεψε. Παρ’ όλα αυτά, ξαναστάθηκε στα πόδια της, έγινε στενή φίλη του ζωγράφου Τζόσουα Ρέινολντς και θεωρήθηκε πρότυπο γυναικείας ανεξαρτησίας στην Ευρώπη. Αν ζούσε σήμερα, πιθανόν να είχε εκατομμύρια followers!

Ελιζαμπέτ Λουίζ Βιζέ Λε Μπρεν (1755-1842)
Η Ελιζαμπέτ Βιζέ Λε Μπρεν ήταν η αγαπημένη ζωγράφος της Μαρίας Αντουανέτας. Με ένα στιλ που συνδύαζε την πολυτέλεια της γαλλικής Αυλής με την ευαισθησία του ροκοκό, έγινε η πιο διάσημη πορτρετίστα της εποχής της.

Παρά τα πολιτικά σκάνδαλα και τη Γαλλική Επανάσταση, που την ανάγκασε να αυτοεξοριστεί, δεν σταμάτησε ποτέ να δημιουργεί. Συνέχισε να ζωγραφίζει σε όλη την Ευρώπη, από τη Ρωσία μέχρι τη Βιέννη. Πάνω από 600 πορτρέτα της σώζονται μέχρι σήμερα – έργα γεμάτα θηλυκότητα, κομψότητα και φως. Έργα της όπως το «Αυτοπροσωπογραφία με την κόρη» και το «Μαρία Αντουανέτα με τριαντάφυλλο» (ίσως το πιο γνωστό πορτρέτο της βασίλισσας) αποπνέουν μητρική τρυφερότητα και αριστοκρατική χάρη. Το στιλ της χαρακτηρίζεται από φωτεινά χρώματα, ρευστές πινελιές και λεπτή ψυχολογική προσέγγιση.

Κατά τη διάρκεια της εξορίας της, γνώρισε την αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β´, και έγινε μέλος της Ακαδημίας Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης. Έγραψε και απολαυστικά απομνημονεύματα, τα οποία προσφέρουν πολύτιμες μαρτυρίες για την εποχή της.

¹ «Women Artists 1550-1950», Ann Sutherland Harris και Linda Nochlin, Los Angeles County Museum of Art, 1976
² brooklynrail.org
³ «Το μικρό βιβλίο της τέχνης», Susie Hodge, εκδ. Ψυχογιός