Η Τούλα Λιασή στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης: Πού ήσουν; — Έκθεση αφιερωμένη στους αγνοούμενους της Κύπρου

Μια αλλιώτικη παρουσίαση είναι να γίνει αυτές τις μέρες στην Αθήνα. Δυσκολεύομαι να την προσδιορίσω απλά σαν εικαστική πρόταση τέχνης. Θα είναι σαν να ευτελίζω το συναίσθημα που ξεχειλίζει μέσα από αυτήν. Συναίσθημα, που δεν ανήκει μόνο στην ίδια την καλλιτέχνη. Υπάρχει κάτι πολύ δυνατό στο βλέμμα αυτής της εικαστικού, που δεν με αφήνει να ησυχάσω, σαν ένα τεράστιο ερωτηματικό. Λες και δεν ρωτάει εμένα, μιλάει σε ένα σύμπαν. Εκείνο που επέτρεψε να μαγαριστεί η ζωή κάποιων ανθρώπων. Και που επέτρεψε να παίξουν κάποιοι μαζί τους για χρόνια. Γιατί έτσι «έπρεπε» να γίνουν τα πράγματα, κατά το εθνικό συμφέρον.

Αναφέρομαι στην Κύπρο, μιλάω για τους ανθρώπους που κουβάλησαν το βάρος αγνοούμενων συγγενών, μιλάω για ανθρώπους που επέλεξαν να παραμείνουν εγκλωβισμένοι στα Κατεχόμενα για μια τεράστια σειρά ετών με όσα αυτό σημαίνει. Μιλάω για το βλέμμα της Κύπριας εικαστικού Τούλας Λιασή. Αυτή η έκθεση έρχεται στην Αθήνα με καθυστέρηση 10 χρόνων, από τότε που πρωτοπαρουσιάστηκε στη Χάγη και στην Κύπρο. Κι όμως, δεν έχει ηλικία. Δεν θα χάσει την επικαιρότητά της, γιατί δεν έχει πάρει ακόμα τις απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει.

Η Τούλα Λιασή γεννήθηκε το 1957 στο χωριό Αγία Τριάδα της Καρπασίας της Κύπρου και έζησε εκεί μέχρι τα 18 της χρόνια, μέχρι δηλαδή το 1975. Ναι, κατεχόμενο χωριό είναι η Αγία Τριάδα, μα η Τούλα Λιασή μαζί και όλη της η οικογένεια και αρκετές άλλες ελληνοκυπριακές οικογένειες –το χωριό ήταν αμιγώς ελληνοκυπριακό πριν από την τουρκική εισβολή– επέλεξε μετά το 1974 να παραμείνει ως εγκλωβισμένη στο χωριό της. Και ενώ η οικογένεια συνέχισε να ζει εκεί, η Τούλα έφυγε από την Κύπρο, στην αρχή για την Ελλάδα και στη συνέχεια στην Ολλανδία, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο visual art. Αλλά η ιστορία της είναι φορτωμένη με ένα ακόμα τεράστιο βάρος. Στην εισβολή του 1974 η οικογένεια θα χάσει τα ίχνη του αδερφού της, Γιαννάκη Λιασή, ο οποίος σαν φαντάρος εξαφανίστηκε μαζί με όλο το τάγμα 361, συνολικά άλλα 90 νέα παιδιά. Την τύχη τους θα μάθουνε μόνο 40 χρόνια αργότερα.

Πού βρίσκεται ο αδελφός της όλα αυτά τα χρόνια; 

Όλα αυτά τα χρόνια της αναμονής, τα χρόνια της αναζήτησης και συγχρόνως της μεγάλης αναλγησίας ακόμα και για αυτόν τον ιερό στόχο, του εντοπισμού της τύχης των αγνοουμένων, της ανεύρεσης των οστών τους και την επιτέλους τακτοποίηση των ψυχών τους, η αδελφή έχει συντονίσει τη σκέψη της σε ένα ερώτημα: Πού βρίσκεται ο αδελφός της όλα αυτά τα χρόνια; Πώς είναι ο τόπος, πώς είναι η φύση που κρύβει το κορμί του; Τι ήταν το τελευταίο σημάδι της φύσης που είδε πριν χάσει τη ζωή του με εκείνον τον τραγικό τον άδικο πυροβολισμό;

Τα οστά του Γιαννάκη Λιασή, με τη βοήθεια των ανθρώπων που ασχολούνται με συνέπεια και σοβαρότητα για δεκάδες χρόνια τώρα σε αυτόν τον σκοπό, θα εντοπιστούν και θα αναγνωριστούν ανάμεσα στα οστά των συμπατριωτών και συμπολεμιστών του, θαμμένα σε μια πανέμορφη πλαγιά της πατρίδας μας, έξω από το χωριό της Κλεπίνης. Η κηδεία και η ταφή των οστών θα αποφασιστεί, χωρίς αμφιβολίες ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, να γίνει στον τόπο που γέννησε τον αδικοχαμένο νέο· στο χωριό του, την Αγία Τριάδα της Καρπασίας. Και θα είναι η πρώτη κηδεία αγνοούμενου στα Κατεχόμενα.

Ήταν όλοι εκεί. Δικοί του άνθρωποι οδηγήθηκαν εκεί από μια ανάγκη αποχαιρετισμού. Ήταν και ξένοι. Με ίδια δυνατή ανάγκη, που στη δική τους περίπτωση δεν μπορεί εύκολα να εξηγηθεί. Κι εκεί που η σωρός περνούσε μέσα από τους δρόμους του χωριού για τον δρόμο του προς το μισοκατεστραμμένο κοιμητήριο, στα καφενεία ήταν όλοι όρθιοι· χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Από το σημερινό πληθυσμό του χωριού –περίπου 700 άτομα– παραμένουν ακόμα 20 Ελληνοκύπριοι. Στην πλειοψηφία τους οι υπόλοιποι κάτοικοι είναι Τουρκοκύπριοι, αρκετοί από τους οποίους είναι και οι ίδιοι πρόσφυγες από τον Πύργο της Τηλλυρίας. Ανάμεσα στους κατοίκους συμπεριλαμβάνεται κι ένας αριθμός Τούρκων εποίκων, εκείνους που έφερε η Τουρκία το 1976 και το 1977 από την Τραπεζούντα.

Λίγο μετά την ταυτοποίηση των οστών του Γιαννάκη Λιασή, θα φύγει για το μεγάλο ταξίδι και ο τραγικός πατέρας, Σάββας Λιασής, εμβληματική μορφή για το χωριό, άνθρωπος που πάλεψε για να κρατήσει την παρουσία της οικογένειας και των συγχωριανών του στον τόπο που γεννήθηκαν.

Τότε θα ξυπνήσει στην ψυχή της εικαστικού η ανάγκη για τη δημιουργία. Μέσα από την ιστορία του αδελφού της, θέλει να μιλήσει και η ίδια. Δεν αναζητά τη δική της λύτρωση, θα δηλώσει κατηγορηματικά. Σαράντα χρόνια είχαν περάσει από την εισβολή, και το τραγικό γεγονός του χαμού του αδελφού της τον είχε ήδη αφομοιώσει βαθιά μέσα της. Με το ήρεμο βλέμμα της, η αδελφή ομολογεί: «Δεν μου χρειάζονται πια τα δάκρυα για να επικοινωνήσω με τον αδελφό μου. Η δημιουργία της έκθεσης είναι ένα χρέος». Η Λιασή νιώθει πως οφείλει να μιλήσει για την παραφροσύνη του πολέμου. Εκείνου του πολέμου και οποιουδήποτε άλλου επιτρέπουμε να συμβαίνει γύρω μας.

Τούλα Λιασή, «Πού ήσουν;»

Αν περιμένετε να δείτε λάβαρα και σημαίες στην έκθεση, θα ξαφνιαστείτε. Δεν υπάρχει καμιά ηρωική διάθεση. Τα έργα της έχουν χρώμα, πολύ χρώμα. «Τραγικό γεγονός δεν σημαίνει μαύρο» θα πει. «Είμαι καλλιτέχνης και για μένα κάθε χρώμα έχει τη δική του φωνή, τη δική του αξία. Το μαυρόασπρο δείχνει ιστορία, παρελθόν. Εγώ επιδιώκω όλο αυτό να παραμένει ζωντανό».

Σημειώνει η καλλιτέχνις: «Θέλησα να αντιμετωπίσω το ζήτημα μέσω της τέχνης, ευαισθητοποιώντας έτσι τους ανθρώπους για αυτό το ιδιαίτερα εντυπωσιακό ανθρωπιστικό ζήτημα με έναν εναλλακτικό τρόπο. Μέσω του έργου, προσπάθησα όχι μόνο να υιοθετήσω αισθητικούς τρόπους θεώρησης τραγικών γεγονότων και επώδυνων καταστάσεων, αλλά και να δείξω πως η τέχνη έχει τη δύναμη να αντιμετωπίζει επώδυνα ανθρώπινα συναισθήματα και ταυτόχρονα να διαπραγματεύεται ζητήματα πολιτικής, ιστορίας και μνήμης».

Το υλικό από 27 μαυρόασπρες φωτογραφίες από την παιδική και νεανική ηλικία των δύο αδελφιών παρουσιάζονται με έναν ιδιαίτερα ευρηματικό τρόπο

Ανάμεσα στα έργα, ξεχωρίζει ταπεινά η επεξεργασμένη φωτογραφία του κρανίου του αδελφού της, χωρίς κραυγές, χωρίς καμιά πρόθεση μελοδραματισμού. Αντίθετα, αποτελεί μια στιβαρή δήλωση πως «αυτός ο άνθρωπος υπήρξε». Το υλικό από 27 μαυρόασπρες φωτογραφίες από την παιδική και νεανική ηλικία των δύο αδελφιών παρουσιάζονται με έναν ιδιαίτερα ευρηματικό τρόπο, με φωτισμένο φόντο από ποπ χρώματα, τονίζοντας και πάλι τη δύναμη που κρύβουν οι αναμνήσεις. Ιδιαίτερα συγκλονιστικό είναι το έργο με τίτλο «Με αγάπη Γιαννάκης» με μια τρισέλιδη επιστολή από τα φοιτητικά χρόνια του αδελφού της, παρουσιασμένη ανάποδα. Τεράστια εντύπωση «μαγνητίζει» το κεντρικό φωτογραφικό installation το οποίο αποτελείται από πανό που απαθανατίζουν τις όψεις του τραγικού σημείου του ομαδικού τάφου. Η απάντηση στην ερώτηση «πού ήσουν». Ειδυλλιακό όσο και άγριο το τοπίο, έρχεται να δώσει την «σχέση της φύσης με την ανθρώπινη ιστορία. «Λατρεύουμε τα τοπία, όμως δεν υπάρχει τοπίο χωρίς μια οδυνηρή ιστορία για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Εκεί εγγράφονται όλες οι βαρβαρότητες που έχει διαπράξει ο άνθρωπος», σημειώνει με παρέμβασή του ο Γιάννης Τουμαζής, πρώην Υφυπουργός Πολιτισμού της Κύπρου, ο οποίος εγκαινίασε την έκθεση των έργων της Λιασή στην Κύπρο.

Ένα ακόμα κολάζ με φωτογραφίες ξεχωρίζει ιδιαίτερα, που παρουσιάζει τα στεφάνια που καταθέσανε στην κηδεία οι διάφοροι φορείς, όπως τα επηρέασε ο χρόνος. «Η παρακμή των στεφανιών» όπως χαρακτηριστικά ανάφερε ο Γιάννης Τουμαζής. «Η έκθεση “Πού Ήσουν; τονίζει, είναι ένα αγωνιώδες κάλεσμα της Τούλας Λιάση. Ένα κάλεσμα στον αδελφό της, του οποίου η συνεχής τραγική απουσία την έχει καθορίσει υπαρξιακά και καλλιτεχνικά, αλλά και ένα κάλεσμα σε όλους εμάς, τους θεατές του έργου της. Ένα κάλεσμα, την απάντηση στο οποίο η ίδια επινοεί με το έργο της: όλα όσα κάνουμε, κάθε πράξη που κάνουμε, κάθε βήμα της γήινης πορείας μας πρέπει να στοχεύει στη ζωή και όχι στον θάνατο».

Παρά το γεγονός ότι ήδη από το 1975 η εικαστικός Τούλα Λιασή ζει και δημιουργεί στο εξωτερικό, αβίαστα δηλώνει: «ΑΝΗΚΩ στην Κύπρο». Ανήκει στο χωριό της, την Αγία Τριάδα της Καρπασίας, και με αυτή την έκθεση ζητά την προσοχή μας. Όλων εμάς, που δεν συνειδητοποιήσαμε τα πολιτικά παιγνίδια που παίχτηκαν τόσα χρόνια εις βάρος των συγγενών των αγνοουμένων. Δεν αντιληφθήκαμε ποτέ, τι μεγαλείο ψυχής απαιτείται για μια απόφαση να προτιμήσεις τον εγκλωβισμό στα Κατεχόμενα από την ψευδαίσθηση μιας πληγωμένης ελευθερίας. Δεν συνειδητοποιούμε πως παραμένουμε ακόμα απόντες από το ίδιο το πρόβλημα, πως δεν τολμήσαμε να αναμετρηθούμε με την ιστορία μας και πως η απόσταση από την επανένωση του νησιού όλο βαθαίνει.

Την Πέμπτη 2 Οκτωβρίου θα πραγματοποιηθούν τα εγκαίνια της έκθεσης στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης (Πειραιώς 206, Ταύρος) με μια μουσική παράλληλη εκδήλωση όπου ο εξαιρετικός Ολλανδός τρομπονίστας Jorgenvan Rijen θα ερμηνεύσει το μουσικό έργο «I was like WOW» του Jacob Ter Veldhuis. Η διάρκεια της έκθεσης θα είναι μέχρι τις 18 Οκτωβρίου 2025. Την επιμέλεια φροντίζει η σύμβουλος τέχνης Catherine Louis Nikita και για το Σπίτι της Κύπρου συντονίζει η Μαρία Ραγιά.