O Κοσμάς Ξενάκης υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους και πιο καινοτόμους Έλληνες καλλιτέχνες των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών στην Ελλάδα. Ως δημιουργός κινήθηκε με τόλμη, συνέπεια και ποιότητα σε ένα ευρύ φάσμα εκφραστικών περιοχών, πειραματιζόμενος με τη μορφή, τα υλικά, αλλά και την ίδια την έννοια του καλλιτεχνικού έργου. Η καλλιτεχνική δημιουργία του Κοσμά Ξενάκη δεν περιορίστηκε σε ένα είδος τέχνης.
«Ο Κοσμάς Ξενάκης ήταν ζωγράφος, γλύπτης, πολεοδόμος, αρχιτέκτονας, δημιουργός χάπενινγκ, συλλέκτης όχι αυτονόητων αντικειμένων, και μεταφραστής του Λόρκα. Η πολυπλοκότητα του έργου του και η πολυσχιδής προσωπικότητά του πιστεύω ότι αναδεικνύεται μέσα από αυτήν την μεγάλη αναδρομική έκθεση», μας εξηγεί ο Γιώργος Χατζημιχάλης, επιμελητής της έκθεσης.
Περισσότερο από όλα, όμως, υπήρξε ένας διανοούμενος που είδε την τέχνη πρωτίστως ως «πνευματική» έκφραση και διαδικασία απευθυνόμενη όχι μόνο στο γνώστη, τον ευαισθητοποιημένο θεατή, αλλά σε όλους, έξω από σχολές και τάσεις. Γι’ αυτό ο γιος του, Δημήτρης Ξενάκης πιστεύει πως η επιλογή και το στήσιμο των έργων στην έκθεση, από τον Γιώργο Χατζημιχάλη, αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο την ένταση και την ζωντάνια που εμπεριέχει η τέχνη του Κοσμά Ξενάκη: «Ελπίζω οι επισκέπτες, ανεξάρτητα ηλικίας και εξοικείωσης, να αισθανθούν την καλή διάθεση που εκπέμπεται και ακόμα ίσως να αφουγκραστούν την δημιουργική διαδικασία».
Το έργο του Κοσμά Ξενάκη βασίστηκε στο διάλογο αντιθετικών, αφηρημένων στοιχείων, όπως η ανοιχτή και η κλειστή φόρμα, η κίνηση και η στάση, το φως και το σκοτάδι. Ο Γιώργος Χατζημιχάλης εξηγεί ότι ο Ξενάκης επηρεαζόταν καλλιτεχνικά από αυτό που συνέβαινε ταυτόχρονα δίπλα του. Έβλεπε και μετουσίωνε αυτά που τον ενδιέφεραν σε έναν ιδιαίτερο προσωπικό λόγο και τρόπο και έτσι οι επιρροές από τον Ματίς, το Σπαθάρη, τον Τσαρούχη, το Διαμαντόπουλο και τον κυβισμό είναι εμφανείς στο έργο του. Ο Δημήτρης Ξενάκης μας αναφέρει κάποιες από τις «εμμονές» του, όπως την αγάπη για την άγρια φύση, τους λαϊκούς τεχνίτες και την τέχνη τους αλλά και για την αρχιτεκτονική και τα μαθηματικά.
Η αναδρομική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη αποτελεί την πρώτη ουσιαστική προσπάθεια να εκτεθεί συγκροτημένα το έργο του, αναδεικνύοντας το μεγάλο του εσωτερικό πλούτο, καθώς και την πρωταγωνιστική συμβολή του στην ανανέωση του εικαστικού έργου στην Ελλάδα. Η έκθεση έχει χωριστεί σε τρεις θεματικές ενότητες, τη ζωγραφική, τη γλυπτική και τα χάπενινγκ, ώστε να αναδεικνύεται η κυρίαρχη θεματολογία που απασχολούσε τον Ξενάκη.
«Στη ζωγραφική του ο Κοσμάς Ξενάκης ασχολήθηκε σε όλη την καλλιτεχνική του περιήγηση με 4 μόνο θέματα, τα οποία επιβίωναν στις αλλαγές του ζωγραφικού τρόπου προσέγγισής τους. Χασάπηδες και μοσχοφόροι είναι τα βασικά του θέματα μέχρι περίπου το 1959 παράλληλα με γυμνές γυναίκες και άνδρες, μάγκες και λαϊκές κομπανίες. Η δεύτερη, σκοτεινή αυτή, θεματολογία του είναι γυναίκες στη θάλασσα ή σε σκοτεινά δωμάτια πάντα με μια γυναίκα ξαπλωμένη μπροστά. Το τρίτο μεγάλο θέμα του που τον απαασχολεί από το 1970 ώς τον θάνατο του το 1984, είναι κορίτσια και γυναίκες σε κλειστούς χώρους ή σε οίκους ανοχής. Το τέταρτο θέμα ήταν η κατάργηση του θέματος που αρχίζει από το 1960. Όσο για την γλυπτική αυτό που κυρίαρχα τον απασχολεί μετά το 60 ήταν το φως και η σκιά , ή καλύτερα η σκιά που δημιουργείται από έναν όγκο μέσω του φωτός σε ένα ανάγλυφο έργο», αναφέρει ο επιμελητής κ.Χατζημιχάλης.
Στην έκθεση παρουσιάζονται έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, φωτογραφίες έργων του σε δημόσιους χώρους, ντοκουμέντα από τα Πολύτεχνα, υλικό για τη ζωή και την εποχή του, καθώς και τμήματα των προσωπικών του συλλογών, ενώ πολλά από τα έργα εκτίθενται για πρώτη φορά.
«Ένα παιδί ρουφάει εμπειρίες και αναπτύσσεται μέσα από το οικογενειακό του περιβάλλον χωρίς να αξιολογεί. Καθώς περνάνε τα χρόνια μόνο ανακαλύπτει περισσότερο πως σημάδεψε την προσωπικότητά του. Μεγαλώνοντας λοιπόν άρχισα να καταλαβαίνω πως δεν είναι χαρακτηριστικό όλων των γονιών να καταπιάνονται με πράγματα παράξενα, κατασκευές, ήχους και ζωγραφιές, που στις εκδρομές, αντί για τις ταβέρνες, πάνε στα καμίνια και στα σιδεράδικα να αγοράσουν εργαλεία με ακατάληπτες χρήσεις, που, όταν πάνε στην εκκλησία, δεν είναι για να προσκυνήσουν αλλά για να θαυμάσουν την εικονογραφία. Μεγάλωσα σε ένα σπίτι όπου η τέχνη ήταν παντού, όχι μόνο στους τοίχους αλλά στις συμπεριφορές» θυμάται ο γιος του Δημήτρης, και εξηγεί για το αγαπημένο του έργο «Όταν ζεις με κάτι για χρόνια, η εξοικείωση κάπως μπερδεύει την κρίση σου. Πάντως το έργο που έχω σπίτι μου, από την πρώτη αφηρημένη του περίοδο, με αναζωογονεί κάθε φορά που το βλέπω, με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το φως που πέφτει. Μπορείτε να το δείτε, βρίσκεται στο δεύτερο όροφο της έκθεσης, το πρώτο αριστερά!».
Την έκθεση συνοδεύει μονογραφία με τίτλο «Κοσμάς Ξενάκης 1924-1984», η οποία αποτελεί την πρώτη εκτενή καταγραφή του καλλιτεχνικού του έργου, έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά το θάνατό του, ο Κοσμάς Ξενάκης αποκαλύπτεται σε όλο του το μεγαλείο σε μια έκθεση που δεν απευθύνεται μόνο σε γνώστες, αλλά σε όλους.
Ο Γ. Χατζημιχάλης τονίζει: «Αν η μουσική απευθύνεται σε γνώστες της μουσικής, το θέατρο σε γνώστες του θεάτρου, το σινεμά σε γνώστες του σινεμά τότε και η ζωγραφική απευθύνεται σε γνώστες της ζωγραφικής. Στην Μπιενάλε της Βενετίας ή στην Ντοκουμέντα του Κάσελ οι επισκέπτες είναι εκατοντάδες χιλιάδες και φαντάζομαι ότι δεν είναι όλοι ειδικοί. Η έκθεση του Κοσμά Ξενάκη είναι μία έκθεση φαντασμαγορική που όλοι μας μπορούμε να δούμε και να χαρούμε!»
Επιμέλεια έκθεσης: Γιώργος Χατζημιχάλης
Βοηθός επιμελητή: Δημήτρης Ξενάκης
Τεκμηρίωση, επιστημονική έρευνα: Σπύρος Μοσχονάς
Info: 20/03-10/05, Μουσείο Μπενάκη - Πειραιώς 138, Για πληροφορίες και εισιτήρια: 210 3453111.
16°
