Είναι δυστυχώς ο κανόνας παρά η εξαίρεση να μιλάμε στο δημόσιο λόγο για ζητήματα που είναι αντικείμενα επιστημονικής μελέτης σαν να ήταν απλά ζητήματα διαίσθησης ή λογικής. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η συχνή διαπίστωση πολλών δημοσιογράφων, υπερασπιστών των δημοσκοπήσεων, ότι ο κόσμος ψηφίζει αυτό που πραγματικά θέλει και η συμπεριφορά του δεν επηρεάζεται από τις δημοσκοπήσεις.
Πώς όμως μπορούμε να ξέρουμε αν ένα πράγμα επηρεάζει κάποιο άλλο, αν δεν μετρήσουμε τη μεταξύ τους σχέση με συστηματικό τρόπο ή αν δεν ενημερωθούμε για τις συστηματικές μετρήσεις που έκαναν κάποιοι άλλοι; Με άλλα λόγια, πώς μπορούμε να γνωρίζουμε για τη σχέση δύο πραγμάτων αν δεν διαβάσουμε τα πορίσματα των επιστημονικών ερευνών;
Τι λένε, λοιπόν, τα επιστημονικά ευρήματα πάνω σε αυτό το ερώτημα; Οι πρώτες πληροφορίες έρχονται ήδη από το 1949. Τότε βρέθηκε ότι πολλοί ψηφοφόροι που ήταν αναποφάσιστοι έξι μήνες πριν τις εκλογές, αλλά έκαναν προβλέψεις για το νικητή, τελικά ψήφισαν για το άτομο που περίμεναν ότι θα κερδίσει όταν ήρθε η ώρα των εκλογών. Τις επόμενες δεκαετίες ψυχολόγοι παρατήρησαν κατ’ επανάληψη ότι τα άτομα τείνουν να συμμορφώνονται με τη γνώμη της πλειοψηφίας, ακόμη και όταν αυτή η γνώμη είναι καταφανώς λάθος, όπως στα διάσημα πειράματα του Ash.
Στο πεδίο της πολιτικής το φαινόμενο να αλλάζει κανείς τις προτιμήσεις του υπέρ του επικρατέστερου υποψήφιου, έχει πάρει την ονομασία «επίδραση του βαγονιού» (bandwagon effect). Η κυριολεκτική μετάφραση του «bandwagon» είναι το βαγόνι που μεταφέρει το θίασο του τσίρκου. Η προτροπή «πήδηξε μέσα στο βαγόνι» («jump on the bandwagon») χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 1848 στην αμερικάνικη πολιτική σκηνή όταν ο Dan Rice, ένας διάσημος κλόουν της εποχής, χρησιμοποίησε τη μουσική και το βαγόνι του τσίρκου για να τραβήξει την προσοχή του κοινού στην πολιτική καμπάνια του μετέπειτα προέδρου των ΗΠΑ Zachary Taylor. Όσο η καμπάνια του αποκτούσε μεγαλύτερη απήχηση, τόσο περισσότεροι πολιτικοί επεδίωκαν να εξασφαλίσουν μια θέση στο βαγόνι για να συνδεθούν με την επιτυχία του. Γύρω στο 1900 τα βαγόνια ήταν πλέον συνηθισμένα στις προεκλογικές εκστρατείες και η φράση «πήδηξε μέσα στο βαγόνι» είχε πια αποκτήσει υποτιμητική χροιά, καθώς υπονοούσε ότι τα άτομα θέλουν απλά να συνδεθούν με την επιτυχία, χωρίς να αναλογίζονται με ποιο πρόσωπο ή με ποιες πολιτικές συνδέονται στην πραγματικότητα.
Οι άνθρωποι, λοιπόν, τείνουν να ακολουθούν τις απόψεις τις πλειοψηφίας. Ποιος είναι όμως ο ακριβής ρόλος των δημοσκοπήσεων σε αυτό το φαινόμενο; Στην πραγματικότητα, παρότι γίνονται συχνά συζητήσεις στα μέσα ενημέρωσης σχετικά με την επίδραση που μπορεί να έχουν οι δημοσκοπήσεις στις εκλογές, οι επιστημονικές έρευνες δεν είναι μεγάλες σε αριθμό, ενώ κάποια από τα αποτελέσματα που έχουν δώσει κατά το παρελθόν δεν είναι εντελώς ξεκάθαρα. Πιο πρόσφατες έρευνες αποσαφηνίζουν ευτυχώς το τοπίο: οι δημοσκοπήσεις πράγματι επηρεάζουν τους ψηφοφόρους, αν και όχι όλους. Φαίνεται ότι υπάρχουν τρεις προϋποθέσεις για να επηρεάσουν οι δημοσκοπήσεις την εκλογική συμπεριφορά: οι ψηφοφόροι να δίνουν σημασία στις δημοσκοπήσεις, να θυμούνται τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων με ακρίβεια και να τις θεωρούν αξιόπιστες.
Μία πρόσφατη έρευνα από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια έδειξε ότι περίπου ο ένας στους δέκα μπορεί να αλλάξει την ψήφο του με βάση τα αποτελέσματα των δημοσκοπήσεων. Το ποσοστό δεν είναι μεγάλο, αλλά μπορεί αναμφισβήτητα να αλλάξει το εκλογικό αποτέλεσμα, ειδικά όταν οι διαφορές ανάμεσα στα κόμματα ή στους υποψηφίους είναι μικρές. Συνήθως αυτή η αλλαγή οδηγεί τους ψηφοφόρους στη δεύτερη επιλογή τους, ή απλά ενάντια στην επιλογή που θεωρούν χειρότερη. Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι ότι η αλλαγή ψήφου φάνηκε να είναι πιο διαδεδομένη ανάμεσα στους ψηφοφόρους που –σύμφωνα με τις δικές τους δηλώσεις– είναι λιγότερο δεκτικοί στις δημοσκοπήσεις. Μία άλλη έρευνα, από τις ΗΠΑ αυτή τη φορά, έδειξε ότι η επίδραση των δημοσκοπήσεων μπορεί να κυμανθεί από το επίπεδο της μηδενικής επιρροής μέχρι την αλλαγή της πρόβλεψης του νικητή ή μέχρι ακόμη και την αλλαγή της ίδιας της ψήφου. Το είδος της επίδρασης εξαρτάται από τις αρχικές προβλέψεις και τις αρχικές προθέσεις των ψηφοφόρων.
Πράγματι, λοιπόν, οι δημοσκοπήσεις επηρεάζουν την ψήφο, ιδίως προς την κατεύθυνση του διαφαινόμενου νικητή. Για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό; Στα πλαίσια της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν διατυπωθεί τρεις βασικοί μηχανισμοί που μπορεί να προκαλέσουν τη συμμόρφωση: (1) η κανονιστική κοινωνική επιρροή ή αλλιώς η επιθυμία των ανθρώπων να υιοθετούν τη θέση της πλειοψηφίας για να αισθάνονται αρεστοί και αποδεκτοί ή για να πιστεύουν ότι ανήκουν στην ομάδα των νικητών, (2) η πληροφοριακή κοινωνική επιρροή, ή αλλιώς το γεγονός ότι οι άνθρωποι μαθαίνουν από τη «σοφία του πλήθους» γιατί πιστεύουν ότι η ερμηνεία που δίνουν άλλοι σε αμφίσημες καταστάσεις είναι πιο ακριβής και θα τους βοηθήσει να επιλέξουν τον κατάλληλο τρόπο δράσης και (3) η επιθυμία των ανθρώπων να επιλύσουν τη γνωστική ασυμφωνία που πιθανώς βιώνουν με το να αλλάζουν την πλευρά που υποστηρίζουν προς αυτήν που πρόκειται να κερδίσει με βάση τις δημοσκοπήσεις.
Εκτός όμως από την αλλαγή της ψήφου, οι δημοσκοπήσεις έχουν βρεθεί από επιστημονικές έρευνες να επηρεάζουν τις εκλογές και με άλλους τρόπους. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί ότι αν οι δημοσκοπήσεις δείξουν μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον πρώτο και στο δεύτερο τότε αυτό μπορεί να επηρεάσει τη συμμετοχή στις εκλογές. Είναι επίσης ενδιαφέρον το γεγονός ότι κάποιοι ψηφοφόροι ενσυνείδητα λένε ψέματα στους δημοσκόπους για λόγους στρατηγικής, δηλαδή για να επηρεάσουν τους υπόλοιπους ψηφοφόρους να ψηφίσουν διαφορετικά.
Η διαίσθηση των αναλυτών που περιφέρονται στα τηλεοπτικά κανάλια σχετικά με την επιρροή των δημοσκοπήσεων έχει μικρή σημασία. Όσο και αν κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι δημοσκοπήσεις δεν επηρεάζουν το αποτέλεσμα, η επιστήμη δείχνει με σαφήνεια ότι λειτουργούν πολύ συχνά ως αυτοεκπληρούμενες προφητείες, ειδικά αν πρόκειται για μία στενή εκλογική μάχη. Η προστασία της δημοκρατίας επιτάσσει να υπάρχει ρυθμιστική αρχή που να ελέγχει τον τρόπο παρουσίασης των δημοσκοπήσεων και σαφής ενημέρωση προς το εκλογικό σώμα για το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν.
13°
