Το διαδίκτυο είναι ένα χρήσιμο εργαλείο, μπορεί όμως να γίνει κι επικίνδυνο αν το χρησιμοποιούμε αλόγιστα
Το διαδίκτυοεμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ως μία στρατιωτική εφαρμογή στις ΗΠΑ τον καιρό του Ψυχρού Πολέμου, εξελίχθηκε σε ένα δίκτυο ανταλλαγής πληροφοριών εντός μίας κλειστής κοινότητας πανεπιστημιακών ιδρυμάτων και έκτοτε προοδευτικά εξαπλώθηκε, παίρνοντας τη μορφή μιας ολοένα αναπτυσσόμενης και ευρέως απευθυνόμενης στο κοινό ψηφιακής τεχνολογίας στην υπηρεσία ποικίλων επικοινωνιακών, ενημερωτικών, ψυχαγωγικών, εκπαιδευτικών, ερευνητικών, εμπορικών κ.λπ. σκοπών. Από εργαλείο περιορισμένης χρησιμότητας και στοχευμένου αντικτύπου κατά τη γέννηση και στα πρώτα βήματά του, το διαδίκτυο έχει καταλήξει με έναν καθολικό τρόπο να αποτελεί παράθυρο στον κόσμο και προέκταση της καθημερινότητάς μας· να εξυπηρετεί την ανθρώπινη δραστηριότητα και διασύνδεση διεθνώς και να λειτουργεί ως αποθετήριο και διαμετακομιστής τεράστιων αποθεμάτων γνώσης.
Το ίντερνετ, υπό το πρίσμα της αρχής της δικτυακής ουδετερότητας σε δημοκρατικά πολιτεύματα, προσφέρει ισότιμη και ελεύθερη πρόσβαση στους χρήστες, χωρίς αυθαίρετες διακρίσεις και αποκλεισμούς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, δημιουργεί ένα αταξικό, συμπεριληπτικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο όλοι οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να εκφράζονται, να ενημερώνονται και να μοιράζονται ιδέες, να κοινωνικοποιούνται, να επικοινωνούν και να καταπολεμούν την απομόνωση, να πρωτοπορούν, να ανακαλύπτουν και να δραστηριοποιούνται επαγγελματικά, να αναπτύσσουν συνεργατική δράση, να διαμορφώνουν την προσωπικότητά τους και να συμμετέχουν στην κοινωνική και οικονομική ζωή, να δημιουργούν νέες καταστάσεις μάθησης, προσαρμογής και απόκτησης δεξιοτήτων και τόσα άλλα που, αν μη τι άλλο, περιβάλλουν το διαδίκτυο με την εκτυφλωτική λάμψη αναμφισβήτητων πλεονεκτημάτων.
Ο χαρακτηρισμός «σκοτεινά» δεν είναι τυχαίος, αφού παραπέμπει στην επιτυχία τους να περνούν απαρατήρητα και να ανιχνεύονται με δυσκολία, ενώ ο όρος «μοτίβα» νοηματοδοτεί την επαναληπτικότητα και συστηματικότητα της εμφάνισής τους. Και μην πάει ο νους σας στο ότι τα σκοτεινά μοτίβα εκδηλώνονται μόνο σε ύποπτες (π.χ. πορνογραφικού περιεχομένου) ιστοσελίδες ή ότι έχουν σχέση μόνο με το λεγόμενο «σκοτεινό διαδίκτυο» και τυπικές εγκληματικές δραστηριότητες μακριά από εμάς. Η παρουσία τους είναι διάχυτη σε υπηρεσίες που χρησιμοποιούμε όλοι με μεγάλη συχνότητα καθημερινά και, ιδίως, σε επιγραμμικές πλατφόρμες παντός τύπου, όπως μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εξ αποστάσεως αγορές, καταστήματα εφαρμογών, μηχανές αναζήτησης, ιστότοπους έρευνας αγοράς και σύγκρισης τιμών, κλπ., και μάλιστα με τρόπο που οι χρήστες, ακόμα και οι πιο εξοικειωμένοι, θεωρούν ότι είναι μέρος της κανονικής ψηφιακής εμπειρίας και, έτσι, υποτιμούν την επικινδυνότητα. Ας δούμε μερικά χαρακτηριστικά όσο και συνήθη παραδείγματα τέτοιων μοτίβων:
Πρακτικές έλξης του χρήστη (π.χ. αυτόματη αναπαραγωγή βίντεο, απεριόριστη κύλιση σε μια εφαρμογή, απρόκλητες συνομιλίες με chatbots, κ.ά.), με σκοπό τη μακρά παραμονή και τη διαρκή ανανέωση περιεχομένου.
Προεπιλεγμένα κουτάκια ή συγκεχυμένη διαμόρφωση κουμπιών, ώστε ο χρήστης να μην ξέρει ακριβώς αν, πού και για ποιο λόγο έχει χορηγήσει συγκατάθεση ή άλλα προσωπικά δεδομένα.
Ειδοποιήσεις ανάκτησης προσοχής (π.χ. λειτουργίες επιβεβαίωσης πληκτρολόγησης/ανάγνωσης μηνυμάτων σε chat εφαρμογές, απρόκλητη ενεργοποίηση φωνητικών ή γραπτών συνομιλιών, κ.λπ.), ώστε ο χρήστης να αποτρέπεται όσο το δυνατόν από την αποσύνδεση από μια εφαρμογή ή υπηρεσία.
Πρακτικές αντίστροφης χρονομέτρησης ή χρονικοί περιορισμοί περιεχομένου (όπως προσωρινά διαθέσιμες ιστορίες σε κοινωνικά δίκτυα ή δελεαστικές προσφορές αγαθών υποτιθέμενης σύντομης ισχύος), που ωθούν τον χρήστη σε γρήγορες αποφάσεις και ενέργειες, χωρίς περιθώριο αντιδραστικής ή πιο ώριμης σκέψης.
Χρήση εργαλείων εκδήλωσης συμπεριφοράς, όπως κουμπιά έκφρασης συναισθημάτων σε κοινωνικά δίκτυα (emojis), που προκαλούν ταύτιση και έντονο ψυχικό engagement του χρήστη με το περιεχόμενο που καταναλώνει.
Υποκρυπτόμενη δημιουργία προφίλ με βάση διαδικτυακές συνήθειες του χρήστη, ώστε να τον ακολουθεί σχετικό περιεχόμενο παντού και διαρκώς κατά την πλοήγηση στο ίντερνετ.
Εκπομπή συγκεκαλλυμένων διαφημιστικών μηνυμάτων μέσω μεθόδων social influencing, κατά τρόπο που ο χρήστης δεν κατανοεί πλήρως ότι στην πραγματικότητα βιώνει πρακτικές εμπορικής προώθησης προϊόντων.
Τεχνικές κλωνοποίησης νόμιμων ιστότοπων, ώστε ο χρήστης να μην μπορεί να αντιληφθεί εύκολα ότι γίνεται θύμα εξαπάτησης.
Δημιουργία ψηφιακών μέσων με τη χρήση αλγορίθμων μηχανικής μάθησης (τεχνητής νοημοσύνης) προς αντικατάσταση κειμένων, προσώπων ή φωνών σε υπάρχοντα αρχεία βίντεο και ήχου με εξαιρετικά ρεαλιστικό τρόπο, που πολύ δύσκολα διακρίνονται από τα αυθεντικά και αλλοιώνουν την πραγματικότητα του χρήστη.
Όσο κι αν δυσκολευόμαστε να το αντιληφθούμε ή αποφεύγουμε να το συνειδητοποιήσουμε, η καθοδηγούμενη υπερβολική ενασχόληση με την τεχνολογία του διαδικτύου, που είναι ένας εκ των βασικών επιδιώξεων των σκοτεινών μοτίβων, όχι μόνο κατά το προφανές μειώνει τον χρόνο που θα μπορούσε να διατεθεί σε άλλες δραστηριότητες, αλλά εμμέσως επηρεάζει τις προτιμήσεις και οδηγεί σε σταδιακή μεταβολή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, προκαλώντας προβληματικές καταστάσεις οικονομικής όσο και ψυχολογικής φύσης: Από υποκλοπή προσωπικών στοιχείων, ανάληψη ανεπιθύμητων συμβατικών δεσμεύσεων και ώθηση στον υπερκαταναλωτισμό, έως ψυχαναγκασμό, εκτεταμένο εθισμό και παθολογική κοινωνική αποξένωση (μέχρις εγκλωβισμού της κοινωνικότητας αποκλειστικά στα εικονικά όρια του διαδικτύου). Πρόκειται για αναγνωρισμένα προβλήματα της σύγχρονης εποχής που απαιτούν ολοκληρωμένη αντιμετώπιση, τόσο σε κατασταλτικό-νομοθετικό όσο και σε προληπτικό-αυτορρυθμιστικό επίπεδο. Εξαιρετικά επικίνδυνη συνέπεια για την κοινωνία συνολικά είναι και η πιθανότητα χειραγώγησης των πληροφοριών που διακινούνται μέσω διαδικτύου, αφού έτσι είναι δυνατόν να υπονομευθούν δημοκρατικοί θεσμοί και διαδικασίες, θολώνοντας ή κατευθύνοντας την κρίση των πολιτών προς συγκεκριμένες επιλογές.
Στο στόχαστρο της νέας νομοθεσίας, που ενσωματώνεται στη νομική τάξη των κρατών-μελών της Ένωσης, βρίσκεται η καταπολέμηση της διακίνησης παράνομου περιεχομένου και της παραπληροφόρησης μέσω ιδιαίτερα επικίνδυνων deep fake τεχνικών, η καλύτερη ιχνηλασιμότητα των εμπόρων στις επιγραμμικές αγορές, καθώς και η εξασφάλιση της λειτουργίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των διαδικτυακών μηχανών αναζήτησης με έντιμο και διαφανή τρόπο που δεν θα εγκυμονεί κινδύνους, ιδίως για τους πιο ευάλωτους ανήλικους Το mystery shopping και οι έρευνες-σκούπα (market sweeps) είναι επιπρόσθετα εργαλεία στη διάθεση των Αρχών που εφαρμόζονται κατά τον έλεγχο ιστοσελίδων για τον εντοπισμό σκοτεινών μοτίβων και άλλων, εν γένει, παραβάσεων της νομοθεσίας προστασίας καταναλωτών κατά τις διαδικτυακές αγορές.
Όλα αυτά με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι εμείς οι χρήστες θα έχουμε πρωτίστως συνειδητοποιήσει πόσο σημαντική είναι η αποστείρωση -κατά το δυνατόν- της ψηφιακής μας ενασχόλησης από την παρείσφρηση αθέμιτων εξωτερικών παρεμβάσεων και «διαδικτυακών σειρήνων» που μας επιτίθενται καθημερινά υποδορίως και διακυβεύουν την κυβερνοασφάλειά μας σε έναν διαδικτυακό κόσμο που, κατά τα λοιπά, είναι απολύτως χρήσιμος, απαραίτητος και ευεργετικός στην καθημερινότητά μας.
16°
