Οι γνωσιακές προκαταλήψεις, η ενίσχυση των απόψεων και των πεποιθήσεών μας και η βιολογία του εγκεφάλου μας.
«Facts First» είναι το σύνθημα μιας καμπάνιας του CNN που υποστηρίζει ότι «αν και από τη στιγμή που διαπιστωθούν τα γεγονότα, μπορούν να σχηματιστούν απόψεις, το πρόβλημα είναι ότι αυτός ο ισχυρισμός δεν επιβεβαιώνεται από την έρευνα». Οι μελέτες γνωστικής ψυχολογίας και νευροεπιστήμης έχουν καταλήξει πως όταν πρόκειται για την πολιτική συμβαίνει το αντίθετο: οι άνθρωποι σχηματίζουν απόψεις βασισμένες σε συναισθήματα, όπως ο φόβος, η περιφρόνηση και ο θυμός· όχι σε γεγονότα. Συχνά, τα καινούργια δεδομένα δεν αλλάζουν τη γνώμη των ανθρώπων οι οποίοι έχουν την τάση να αγκιστρώνονται στις πεποιθήσεις τους που αρχίζουν να διαμορφώνονται κατά την παιδική ηλικία καθώς κοινωνικοποιούνται σε ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο. Η ιδεολογία ενισχύεται με την πάροδο του χρόνου από τις κοινωνικές ομάδες στις οποίες κινείται το κάθε άτομο, από τα μέσα ενημέρωσης που επιλέγει, αλλά ακόμη και από τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου του. Όλα αυτά επηρεάζουν το πώς βλέπει τον εαυτό του και πώς αλληλεπιδρά με τον κόσμο.
Για πολλούς ανθρώπους, μια πρόκληση στην κοσμοθεωρία τους μοιάζει με επίθεση στην προσωπική τους ταυτότητα και μπορεί να τους κάνει να σκληρύνουν τη θέση τους. Σε έναν ιδανικό κόσμο, οι λογικοί άνθρωποι που συναντούν νέα στοιχεία τα οποία έρχονται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις τους θα αξιολογούσαν τα γεγονότα και θα άλλαζαν τις απόψεις τους αναλόγως. Αλλά γενικά τα πράγματα δεν πάνε έτσι στον πραγματικό κόσμο. Εν μέρει φταίει μια γνωσιακή προκατάληψη που μπορεί να εμφανιστεί όταν οι άνθρωποι συναντούν δεδομένα που έρχονται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις τους: αντί να επανεκτιμούν αυτό που πίστευαν μέχρι τώρα, τείνουν να απορρίπτουν τα δεδομένα που απειλούν να τους διαψεύσουν. Οι ψυχολόγοι αποκαλούν αυτό το φαινόμενο επίμονη πεποίθηση κι ο καθένας από μας μπορεί να πέσει θύμα αυτού του ριζωμένου τρόπου σκέψης. Η παρουσίαση γεγονότων ―είτε μέσω των ειδήσεων, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είτε μέσω συνομιλιών κατ’ ιδίαν― που υποδηλώνουν ότι οι τρέχουσες πεποιθήσεις τους είναι λανθασμένες προκαλεί στους ανθρώπους αίσθημα απειλής. Αυτή η αντίδραση είναι ιδιαίτερα έντονη όταν οι εν λόγω πεποιθήσεις ευθυγραμμίζονται με τις πολιτικές και προσωπικές μας ταυτότητες: πολλοί άνθρωποι ταυτίζουν τον πολιτικό τους προσανατολισμό με την ίδια τους την ύπαρξη. Ακόμα και επιμέρους ζητήματα, όπως η κλιματική αλλαγή και η στάση έναντι των παιδικών εμβολιασμών μπορεί να αποτελεί στοιχείο ταυτότητας, να γίνεται σημαία μιας προσωπικότητας.
Υπάρχει και μια άλλη γνωσιακή προκατάληψη που μπορεί να εμποδίσει την αλλαγή γνώμης: η προκατάληψη της επιβεβαίωσης. Είναι η φυσική τάση να αναζητούμε πληροφορίες ή να ερμηνεύουμε τα πράγματα με τρόπο που να υποστηρίζει τις υπάρχουσες πεποιθήσεις μας. Η αλληλεπίδραση με ομοϊδεάτες και μέσα ενημέρωσης με τα οποία συμφωνούμε ενισχύει την προκατάληψη επιβεβαίωσης. Το πρόβλημα με αυτή την προκατάληψη είναι ότι μπορεί να οδηγήσει σε λάθη κρίσεως, επειδή μας εμποδίζει να δούμε μια κατάσταση από πολλές οπτικές γωνίες.
Μια δημοσκόπηση του 2016 της Gallup παρέχει ένα καλό παράδειγμα αυτής της προκατάληψης. Σε μία περίοδο δύο μόνο εβδομάδων κατά τις αμερικανικές εκλογές του 2016, τόσο οι Ρεπουμπλικανοί όσο και οι Δημοκρατικοί άλλαξαν δραστικά τις απόψεις τους για την κατάσταση της οικονομίας ― προς αντίθετες κατευθύνσεις. Η Gallup ρώτησε τους ψηφοφόρους γύρω από το πού πιστεύουν ότι οδεύει η οικονομία λίγο πριν και αμέσως μετά τις προεδρικές εκλογές της 8ης Νοεμβρίου 2016. Μόλις ένας Ρεπουμπλικανός αναδείχτηκε πρόεδρος, οι Ρεπουμπλικανοί ανέφεραν μια πολύ πιο ευνοϊκή άποψη για τις προοπτικές της οικονομίας, ενώ οι Δημοκρατικοί έγιναν πιο απαισιόδοξοι. Λίγο πριν από τις εκλογές το 49% των Ρεπουμπλικανών πίστευαν ότι η οικονομία πήγαινε κατά διαόλου, ενώ μετά τις εκλογές, ξαφνικά, το 81% την έβλεπαν σε θαυμάσια κατάσταση. Κι όμως, τίποτα δεν είχε αλλάξει στην οικονομία μέσα σε λίγες μέρες. Αυτό που είχε αλλάξει ήταν ότι είχε εκλεγεί νέος πολιτικός αρχηγός.
Οι γνωσιακές προκαταλήψεις είναι προβλέψιμα μοτίβα στον τρόπο που σκεφτόμαστε και που μας εμποδίζουν να αλλάξουμε γνώμη. Μερικοί από τους βασικούς τρόπους λειτουργίας του εγκεφάλου μας λειτουργούν εναντίον μας σε αυτό το μέτωπο. Ο εγκέφαλός μας είναι σκληρά καλωδιωμένος για να μας προστατεύει, αλλά αυτή η περίπλοκη καλωδίωση μπορεί να οδηγήσει στην ενίσχυση των απόψεων και των πεποιθήσεών μας, ακόμη και όταν είναι λανθασμένες. Η νίκη σε μια λογομαχία εκλύει πλημμύρα ορμονών, συμπεριλαμβανομένης της ντοπαμίνης και της αδρεναλίνης, στον εγκέφαλό μας, πράγμα που συμβάλλει στο αίσθημα ευχαρίστησης που νιώθουμε στο σεξ, στο φαγητό, στο τρενάκι του λούνα παρκ. Είναι μια απόλαυση που επιζητούν πολλοί άνθρωποι. Επιπλέον, σε καταστάσεις έντονου στρες ή δυσπιστίας, το σώμα μας απελευθερώνει μια άλλη ορμόνη, την κορτιζόλη, η οποία μπορεί να παραβιάσει τις προηγμένες διαδικασίες σκέψης, τις εκτελεστικές λειτουργίες του εγκεφάλου μας. Η αμυγδαλή του εγκεφάλου μας, η οποία ελέγχει την έμφυτη αντίδραση μάχης ή φυγής όταν νιώθουμε ότι απειλούμαστε, γίνεται πιο ενεργή και στο πλαίσιο της επικοινωνίας, τείνουμε να υψώνουμε τη φωνή μας και να μην ακούμεε τον συνομιλητή μας. Αυτές οι χημικές ουσίες διαπερνούν το σώμα μας και μπαίνοντας σε αυτή τη νοοτροπία, είναι δύσκολο να ακούσουμε την άλλη άποψη.
Αλλά, παρά τις γνωσιακές προκαταλήψεις και τη βιολογία του εγκεφάλου που καθιστούν δύσκολη την αλλαγή άποψης, υπάρχουν τρόποι να βραχυκυκλώσουμε αυτές τις φυσικές συνήθειες. Χρειάζεται προσπάθεια για να έχουμε ανοιχτό μυαλό. Το μυστικό είναι να μαθαίνουμε καινούργια πράγματα και να μην αφήνουμε τον εαυτό μας να επηρεάζεται από ακραίες καταστάσεις. Για παράδειγμα, αν ακούγαμε τους πολυάριθμους γιατρούς και τους αξιωματούχους δημόσιας υγείας που περιέγραφαν ως ασφαλή τα εμβόλια και δεν δίναμε προσοχή σε κάποιον περιθωριακό γιατρό που έλεγε το αντίθετο σε ένα podcast, δεν θα είχαμε το αντιεμβολιαστικό κίνημα που είχαμε.
Επίσης, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με την επανάληψη: οι επαναλαμβανόμενες δηλώσεις συχνά θεωρούνται πιο αληθινές από τις νέες πληροφορίες, ανεξάρτητα από το πόσο ψευδής μπορεί να είναι ο ισχυρισμός. Οι χειριστές των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και οι πολιτικοί το γνωρίζουν πολύ καλά.
Η παρουσίαση πραγμάτων με τρόπο μη συγκρουσιακό επιτρέπει στους ανθρώπους να αξιολογούν νέες πληροφορίες χωρίς να αισθάνονται επίθεση. Το να προσβάλλετε άλλους και να υποδηλώνετε ότι κάποιος είναι ανίδεος ή παραπληροφορημένος, ανεξάρτητα από το πόσο λανθασμένες είναι οι πεποιθήσεις του, θα κάνει τα άτομα που προσπαθείτε να επηρεάσετε να απορρίψουν το επιχείρημά σας. Αντίθετα, αν δοκιμάσουμε να κάνουμε ερωτήσεις που οδηγούν το άτομο να αμφισβητήσει αυτό που πιστεύει, οι πιθανότητες επιτυχίας είναι μεγαλύτερες.
19°
