Σκέψεις γύρω από μια ευρωπαϊκή γεωγραφία των πάνω και των κάτω

Με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης και με τους χαρακτηρισμούς από μερίδα του τύπου και λαϊκιστές πολιτικούς για τους «τεμπέληδες Έλληνες» και τους «άκαρδους Γερμανούς» ξύπνησαν στην Ευρώπη τα φαντάσματα ισοπεδωτικών στερεοτύπων. Οι Νότιοι καταγράφονται στην ευρωπαϊκή συλλογική συνείδηση ως «τεμπέληδες» και «ελαφρόμυαλοι» ενώ οι Βόρειοι ως «ψυχροί» και «αυταρχικοί».

Σε περιόδους κρίσης βέβαια αυτό είναι αναμενόμενο. Η ευθύνη για ότι κακό συμβαίνει ανήκει πάντα στους «άλλους». Έτσι ανασύρουμε τα στερεότυπα για να αποκλείσουμε τους «άλλους» από τη ζωή μας και από το μέλλον μας. Οι Βορειοευρωπαίοι δεν θέλουν να πληρώνουν τους τεμπέληδες και αναξιόπιστους Νότιους και εκείνοι με τη σειρά τους δεν θέλουν τους ξένους που τους επιβουλεύονται και απειλούν την εθνική τους κυριαρχία. Τα εθνικιστικά και αποσχιστικά κινήματα ανέβηκαν στην Ευρώπη, και η πολιτική τόσο των κρατών μελών όσο και της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει φανεί αναποτελεσματική στην αντιμετώπιση της. Το ρήγμα ανάμεσα στον πλούσιο Βορρά και στον φτωχό και καταχρεωμένο Νότο έχει ήδη συντελεστεί καθιστώντας αβέβαιο το μέλλον της Ενωμένης Ευρώπης.

Μπορεί εκεί που απέτυχε η πολιτική να πετύχει η τέχνη και ο πολιτισμός; Μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα καταρρίπτοντας τα συντηρητικά στερεότυπα που θέλουν τον ανώτερο Βορρά να υποτιμάει τον κατώτερο Νότο; Μπορεί η τέχνη να δημιουργήσει τη νέα αφήγηση της Ευρώπης που θα διαμορφώσει και τη νέα πολιτισμική ταυτότητα των νέων ευρωπαίων πολιτών;

Την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα προσπαθεί να δώσει το διακρατικό καλλιτεχνικό εγχείρημα Actopolis του Ινστιτούτου Γκαίτε και του Ιδρύματος Urbane Kunste Ruhr. Πρόκειται για ένα καλλιτεχνικό project που επιχειρεί να ενώσει οχτώ πόλεις σε κρίση (Μαρντίν, Άγκυρα, Αθήνα, Βελιγράδι, Σαράγεβο, Ζάγκρεμπ, Βουκουρέστι, Ομπερχάουζεν) με σκοπό να ονειρευτούν το αύριο και να το δημιουργήσουν.

Η Προσωρινή Ακαδημία Τεχνών (ΠΑΤ) υλοποιεί το project Actopolis στην Αθήνα με μια σειρά διαλέξεων για το Νότο με τον τίτλο “The Soft Power Lectures”. Η ΠΑΤ ιδρύθηκε το 2013 από την Ελπίδα Καραμπά και είναι μια κινούμενη ακαδημία τεχνών αλλά συγχρόνως και ένα project. Στο πλαίσιο αυτών των διαλέξεων η ΠΑΤ επισκέφτηκε το Πάντειο Πανεπιστήμιο και στη διάρκεια του μαθήματος Ανθρωπολογία και Τέχνη παρουσίασε στους φοιτητές video-διάλεξη με «σκέψεις γύρω από μια ευρωπαϊκή γεωγραφία των πάνω και των κάτω».

Ο αφηγητής Ιορδάνης Χατζηγιαβούσογλου , δείχνοντας το χάρτη της Ευρώπης με το Βορρά πάνω και το Νότο κάτω, μας προτρέπει να σκεφτούμε τον τρόπο που κοιτάζουμε το χάρτη και τι μπορεί να σημαίνει αυτό. Ενδεικτικά αναφέρει: «Αν δοκιμάσουμε να ανιχνεύσουμε τις συνδηλώσεις των ‘πάνω’ και των ‘κάτω’ είναι εύκολο να διαπιστώσουμε πως το πάνω νοείται με θετικό πρόσημο και το κάτω με αρνητικό. Χρησιμοποιούμε το ανώτερο και το κατώτερο ως δείκτες ποιοτικής διάκρισης για να χαρακτηρίσουμε το οτιδήποτε. Από την οικονομική πορεία μιας χώρας μέχρι το επίπεδο μόρφωσης ή την σχεδιαστική δεινότητα κάποιου υποκειμένου[…] Ο Βορράς είναι όντως /φυσικά/πραγματικά και αναπόφευκτα ανώτερος του Νότου σε όλα τα επίπεδα. Χαίρει μιας αδιαμφισβήτητης οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικής υπεροχής που ενώ την έχει κερδίσει με το σπαθί του ταυτόχρονα του έχει χαριστεί. Αυτή η φυσική υπεροχή του Βορρά έχει σε κάθε περίπτωση και μια αποκλειστικά γεωπολιτική εκδοχή. Όταν επιτέλους σταματήσουμε να πιπιλάμε την καραμέλα της υψηλής γεωπολιτικής σπουδαιότητας που δήθεν απολαμβάνει η Ελλάδα λόγω της γεωγραφικής της θέσης ίσως μπορέσουμε να διακρίνουμε το αυτονόητο. Σκεφτείτε την περίφημη κάθοδο των Δωριέων ή τον ορμητικό τρόπο με τον οποίο οι Ινδοευρωπαίοι ξεχύθηκαν από το Βορρά προς το Νότο και τώρα προσπαθήστε να φέρετε στο μυαλό σας οποιαδήποτε σπουδαία ιστορική διαδρομή αντιστρόφως. Σωστά δεν υπάρχει.»

Παρακάτω ο δημιουργός της video-διάλεξης, Πάνος Σκλαβενίτης, έντεχνα αφήνει τους χάρτες και οδηγεί τον ομιλητή να επικεντρωθεί στο υποκείμενο. Εξετάζει όχι μόνο τις διαφορές στην ανατομία «που λόγω του αναθεματισμένου μεσογειακού ήλιου οι νότιοι είναι πιο κοντοί από τους κατοίκους της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης» αλλά και τις διαφορές στο «πνευματικό μπόι».

Σχολιάζοντας τον τίτλο της έκθεσης Documenta «Μαθαίνοντας από την Ελλάδα» θα πει: «Πως είναι δυνατόν ο μικρόνους να διδάξει τον ευφυή; Νομίζω πως μέρος των καλών προθέσεων των διοργανωτών αποτελεί μια ιδιότυπη στοργή, για τον φύση και θέση λιγότερο ικανό «άλλο». Για να ισχυροποιήσει το επιχείρημα αναφέρεται στο βιβλίο του Γερμανού περιηγητή Heinz Kleistheller «Στα λημέρια των λύκων- ταξιδιωτικές εμπειρίες». Γράφει λοιπόν ο Γερμανός περιηγητής: «Αυτοί οι βρωμεροί χωριάτες είναι θλιβεροί μέσα στην ακατάσχετη δουλοπρέπεια τους. Δεν παρουσιάζουν έστω εκείνη την ελάχιστη αξιοπρέπεια που θα περίμενε κανείς ότι αναλογεί ακόμη και στους έσχατους εκπροσώπους του ανθρώπινου είδους. Δεν πρέπει ποτέ να κάνεις το λάθος να τους εμπιστευτείς. Μην σε ξεγελάσουν τα ξεδοντιάρικα χαμόγελα τους. Μπορεί να είναι ανίκανοι σε όλα αλλά όχι στην ατιμία. Είναι ήδη πολύ διασκεδαστικό να αναλογίζεσαι αυτούς τους πίθηκους υπό το πρίσμα της ιστορίας τους. Πόσο μάλλον όταν οι ίδιοι την αγνοούν». Για την καθιερωμένη επίσκεψη των περιηγητών της εποχής στην Ακρόπολη ο Heinz Kleistheller γράφει: «Είναι απορίας άξιον το πώς οι ποιητές μας, οι φιλόσοφοι και γενικά οι πνευματικοί άνθρωποι της Γερμανίας θαμπώνονται απ’ αυτό το άθλιο κοτέτσι […] Μιλάμε για ένα θλιβερό βράχο στο κέντρο μιας παραγκούπολης, έρμαιο στην τύχη του να σαπίζει κάτω από τον πιο αμείλικτο ήλιο. Ένα ερείπιο που περιδιαβαίνοντας το, πρέπει να είσαι οπλισμένος με σπάνια οξυδέρκεια για να καταφέρεις να υποθέσεις το ένδοξο παρελθόν του[…] Ίσως δεν είμαι ο πλέον αρμόδιος για κάτι τέτοιο, όμως προτείνω η Ευρώπη να αποσυνδεθεί άμεσα από τις επικίνδυνες αφηγήσεις που θέλουν την αρχαία Ελλάδα βάση του δυτικού πολιτισμού. Νομίζω ότι θα έπρεπε να αναζητήσουμε τις ρίζες μας στους σπουδαίους πολιτισμούς των Αιγυπτίων και των Σουμερίων, να επαναδιατυπώσουμε τις διαδράσεις αυτών με τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αφήνοντας τελείως απ’ έξω την ελληνική γελοιότητα».

Είναι προφανές βέβαια ότι η video-διάλεξη είναι κατασκευασμένη. Οι ιστορικές ανακρίβειες και τα ανύπαρκτα συγγράμματα Γερμανών περιηγητών έχουν ως στόχο την αποδόμηση των στερεότυπων που όλοι αναπαράγουμε. Οι καλλιτέχνες μέσα από την προκλητική αφήγηση του Νότου- είναι αλήθεια με ακραίο αρκετές φορές τρόπο- επιδίωξαν να αναδείξουν τις λανθάνουσες συμπεριφορές που κρύβουμε μέσα μας, συμπεριφορές που πολλές φορές είναι και ρατσιστικές. « Και εμείς ακόμη βλέπουμε υποτιμητικά τους πιο Νότιους από μας» προβληματίστηκε μια νεαρή φοιτήτρια.

Η Ευρώπη δεν έχει να διαχειριστεί μόνο την οικονομική κρίση για να μείνει ενωμένη, αυτό ίσως αποδειχτεί το ευκολότερο. Πρέπει να καλλιεργήσει την ευρωπαϊκή ταυτότητα των πολιτών δίπλα και ισότιμα με την εθνική τους ταυτότητα. Για να το πετύχει αυτό θα πρέπει να αφήσει πίσω της τον κακό της εαυτό και το αμαρτωλό παρελθόν της και να στρέψει το βλέμμα της στο μέλλον. Πρέπει να πολεμήσει τα βαθιά συντηρητικά στερεότυπα και να δημιουργήσει ένα νέο πολιτισμικό και αξιακό σύστημα. Και ο ρόλος της τέχνης για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση θα είναι μάλλον καθοριστικός.

Η τελική παρουσίαση του προγράμματος της ΠΑΤ «The Soft Power Lectures» θα κορυφωθεί σε μια εκδήλωση στο γήπεδο μπάσκετ του Παντείου Πανεπιστημίου, την ερχόμενη Τρίτη 31 Μαΐου στις 7 το απόγευμα. Στην εκδήλωση θα παρουσιαστούν κείμενα, διαλέξεις και έργα τέχνης που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο της συμμετοχής της ΠΑΤ στο πρόγραμμα ACTOPOLIS. Η εκδήλωση αναμένεται να έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον καθώς θα δούμε πως τα καλλιτεχνικά έργα διερευνούν την εξωτική Αθήνα της κρίσης και της δημιουργικότητας.