Η Αθήνα ξανασυστήνεται: Τα τοπόσημα του 21ου αιώνα

Tοπόσημο είναι ένα φυσικό ή τεχνητό σημείο που ξεχωρίζει στον χώρο, είτε λόγω της μορφής του είτε λόγω της ιστορικής, πολιτιστικής ή κοινωνικής του αξίας. Στην αρχιτεκτονική και την πολεοδομία, τοπόσημο είναι κάθε έργο που καθορίζει την ταυτότητα μιας περιοχής και λειτουργεί ως σταθερό σημείο αναφοράς. Ένα κτίριο, ένα πάρκο, μια στοά ή μια γέφυρα, που συμβολίζει κάτι ευρύτερο από τη λειτουργία του. Δεν είναι μόνο η εικόνα, αλλά και το βίωμα. Δεν είναι μόνο τα μνημεία, αλλά και οι χώροι καθημερινής εμπειρίας.

Η Αθήνα του 21ου αιώνα αρχίζει να συγκροτεί τη δική της νέα γενιά τοποσήμων. Πέρα από τα αιώνια αρχαία μνημεία της, που φωτίζουν την ανθρωπότητα, και τις βυζαντινές εκκλησίες, που σφράγισαν την ταυτότητά της, η πόλη διαμορφώνει το δικό της αστικό λεξιλόγιο μέσα από επαναχρησιμοποιημένα εργοστάσια, πολυλειτουργικά συγκροτήματα, σύγχρονα μουσεία, ανακαινισμένα ξενοδοχεία, παραθαλάσσια πάρκα και σημεία συνάντησης που αποκτούν σταδιακά χαρακτήρα. Κάποια από αυτά εντυπωσιάζουν με την κλίμακα ή την αρχιτεκτονική τους. Άλλα, πιο διακριτικά, κερδίζουν τον ρόλο τους μέσα από τη χρήση, τη γειτονιά, την προσβασιμότητα ή τη νέα τους αποστολή.

Τοπόσημα μιας πόλης που ξαναγεννιέται: Η Αθήνα του σήμερα

Το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, που ξεκίνησε την πορεία του στον χρόνο το 2016 με την υπογραφή του Ρέντζο Πιάνο, είναι ίσως το πιο ολοκληρωμένο δείγμα μιας τέτοιας σύγχρονης θεώρησης. Φιλοξενεί την Εθνική Βιβλιοθήκη και τη Λυρική Σκηνή, διαθέτει ένα εκτενές πάρκο, πεζοδρόμους, θέα στο φαληρικό μέτωπο και δέχεται χιλιάδες επισκέπτες κάθε ηλικίας καθημερινά, αποτελώντας δημόσιο χώρο και πολιτιστικό φάρο μαζί.

Λίγο πιο νότια, ο Riviera Tower στο Ελληνικό, που αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2026, αποτελεί ήδη το υψηλότερο κτίριο στην Ελλάδα, έχοντας φτάσει κατασκευαστικά στον 32ο όροφο (από τους 50 συνολικά), έρχεται να μεταφέρει τον ορίζοντα της πρωτεύουσας προς τα πάνω, με ύψος 200 μέτρων. Το Experience Park, που έχει ήδη ανοίξει στο Ελληνικό στο πλαίσιο της αστικής ανάπλασης που είναι σε πλήρη εξέλιξη από τη LAMDA Development, έχει δεχτεί πάνω από 2 εκατομμύρια επισκέπτες. Θα αποτελεί μέρος του Μητροπολιτικό Πάρκου, συνθέτοντας σταδιακά έναν κήπο του μέλλοντος, έναν παραθαλάσσιο χώρο πρασίνου, εμπειρίας και τεχνολογίας, που φιλοδοξεί να εξελιχθεί σε ένα από τα μεγαλύτερα στην Ευρώπη και στον κόσμο.

Η έννοια του τοποσήμου δεν περιορίζεται στην κατασκευή, περιλαμβάνει και την επανατοποθέτηση. Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, που στεγάζεται στο παλιό εργοστάσιο της ΦΙΞ και λειτουργεί πλήρως από το 2020, δείχνει τον δρόμο: ένα βιομηχανικό κέλυφος μετατράπηκε σε διεθνές μουσείο. Το ίδιο και η ανακαινισμένη Εθνική Πινακοθήκη, η οποία διαθέτει πλέον σύγχρονη αισθητική, τεχνολογική υποδομή και νέα εκθεσιακή δυναμική.

Στον άξονα της Συγγρού, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, που άνοιξε το 2010, έχει καθιερωθεί ως τόπος συνάντησης για τις παραστατικές τέχνες, τη σύγχρονη σκέψη και τον κοινωνικό διάλογο. Αντίστοιχα, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες αποκατάστασης και ανακαίνισης του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου – Βιβλιοθήκη και Τυπογραφείο της Βουλής, από τον Οργανισμό ΝΕΟΝ. Από τα συνολικά 19.000 τ.μ. του κτιρίου, μεγάλο μέρος καταλαμβάνει σήμερα η Βιβλιοθήκη και το Τυπογραφείο της Βουλής. Στον χώρο φιλοξενούνται εκθέσεις σύγχρονης τέχνης, αποτελώντας πρότυπο κοινωνικής επανάχρησης με έμφαση στη δημόσια λειτουργία.

Η Τεχνόπολη στο Γκάζι, εγκατεστημένη στον χώρο του παλιού εργοστασίου φωταερίου, είναι ενεργή από το 1999. Με το Βιομηχανικό Μουσείο Αερίου και πλήθος εκδηλώσεων, ενώνει την ιστορική μνήμη με την καινοτομία. Στον αντίποδα, στον Πειραιά, ο Πύργος, που επί δεκαετίες παρέμενε αστικό φάντασμα, ανακαινίστηκε πλήρως και παραδόθηκε το 2024 ως συγκρότημα γραφείων, καταστημάτων και δημόσιων χώρων.

Στην ίδια λογική, το The Ilisian, ένας πολυδιάστατος προορισμός στη θέση του πρώην Hilton, θα συνδυάζει πολυτελές ξενοδοχείο (Conrad Athens), ιδιωτικές κατοικίες, εστιατόρια και καταστήματα υψηλού επιπέδου. Θα περιλαμβάνει επίσης το καινοτόμο members’ club House of NYNN, 5.500 τ.μ., που ήδη ξεκίνησε τη λειτουργία του με ψυχαγωγία, εργασία και ευεξία, σηματοδοτώντας το νέο lifestyle στην Αθήνα.

Τα τοπόσημα όμως δεν αφορούν μόνο τον πολιτισμό και την αρχιτεκτονική υψηλού προφίλ, μπορεί να είναι και τοπικοί κόμβοι εμπειρίας. Το εμπορικό χωριό των Σπάτων, με τον συνδυασμό του Designer Outlet Athens, του πρώτου και μεγαλύτερου εκπτωτικού χωριού στην Ελλάδα, και του όμορου Smart Park, αποτελεί μια μικρο-πόλη αγορών και αναψυχής με πλατείες, παιδότοπους και χώρους εστίασης. Στον ίδιο άξονα, η Μαρίνα Φλοίσβου, που λειτούργησε το 2002, δεν είναι μόνο λιμάνι για super yachts. Είναι ένας χώρος περιπάτου, πολιτιστικών εκδηλώσεων και σύνδεσης της Αθήνας με τη θάλασσα, με πάνω από 3.000.000 επισκέπτες ετησίως.

Παράλληλα, βρίσκεται σε εξέλιξη μια μεγάλη διαδικασία αστικής αναγέννησης, που αφορά δεκάδες σημεία της πόλης. Το παλιό εργοστάσιο της Viohalco στον Ταύρο μετατρέπεται, από τη Noval Property, σε σύγχρονο συγκρότημα με κατοικίες, ξενοδοχείο, food hall και, για πρώτη φορά, έναν οργανωμένο χώρο πολιτισμού και ψηφιακών τεχνών (Art District), σε μια περιοχή που μέχρι πρότινος θεωρούνταν περιθωριακή.

Το νέο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, με επέκταση 30.000 τ.μ., νέα υπόγεια εκθετήρια και έναν σύγχρονο αστικό κήπο, θα συνομιλεί με το Πολυτεχνείο και το Ακροπόλ στην Πατησίων, σχηματίζοντας έναν νέο πολιτιστικό άξονα. Τέλος, πλήθος κτιρίων και ιστορικών στοών, από το Μινιόν και το Μέγαρο Σλίμαν, μέχρι την ιστορική έδρα της Εθνικής Ασφαλιστικής, το Αρχοντικό Σερπιέρη, τη στοά Αρσακείου και τους κινηματογράφους Αττικόν και Απόλλων, μπαίνουν σε φάση μεταμόρφωσης. Αλλού για φιλοξενία, αλλού για εστίαση, εμπορική χρήση ή κατοικία. Πρόκειται για μια σιωπηλή αλλά ουσιαστική επανάσταση στην καρδιά της πόλης.

Και δεν είναι μόνο αυτά. Στην εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του ψηφιακού τουρισμού, νέα σημεία αναφοράς δημιουργούνται αυθόρμητα από τους ίδιους τους επισκέπτες. Hot spots, όχι απαραίτητα τοπόσημα με την αυστηρή έννοια, γίνονται ένα παγκάκι με θέα τον Λυκαβηττό, μια λαϊκή αγορά στην Κυψέλη, ένα μικρό καφέ στο Παγκράτι, ένα πάρκο που δεν γνωρίζουμε καν εμείς οι Αθηναίοι, αλλά το αναζητά πλέον ο διεθνής τουρίστας. Οι πόλεις αποκτούν εικόνες και βιωματικές διαδρομές που δεν σχεδιάστηκαν εξαρχής ως τοπόσημα, αλλά εξελίσσονται σε τέτοια, μέσα από την εμπειρία, τη διάδοση και την κοινή αφήγηση.

Η Αθήνα δεν αλλάζει μόνο με θεαματικά έργα, αλλάζει και μέσα από συρραφές παρεμβάσεων, επαναχρήσεων και επιλογών που υπηρετούν τη λειτουργικότητα, την αισθητική, την ποιότητα ζωής. Τα νέα της τοπόσημα δεν φτιάχτηκαν για να φωτογραφηθούν, φτιάχτηκαν για να ζήσουν μέσα τους οι κάτοικοι και οι επισκέπτες, κι αυτό είναι ίσως το πιο αισιόδοξο σημάδι της αστικής της ωρίμανσης.