Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων

Ρακένδυτος και απεριποίητος, σχεδόν πάντα με το ίδιο παλιό πανωφόρι, αγαπώντας το κρασί και ζώντας σε τρώγλες, αλλά και ο σπουδαιότερος Έλληνας συγγραφέας στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα. Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) έζησε περίπου 20 χρόνια στου Ψυρρή, και αυτή είναι μια ξενάγηση στα βήματά του με την Αρτέμιδα Σκουμπουρδή, με αφορμή την κυκλοφορία του νέου της, ενδέκατου κατά σειρά βιβλίου, με τίτλο «Ψυρρή, η γειτονιά των ηρώων», από τις εκδόσεις Πατάκη.

Στο κελί των Αγίων Αναργύρων

Δώσαμε ραντεβού μια μέρα νωρίς το μεσημέρι έξω από τον βυζαντινό ναό των Αγίων Αναργύρων, ο οποίος χτίστηκε τον 11ο αιώνα και ανακαινίστηκε το 1651 από τον ιερέα Δημήτριο Κολοκύνθη. «Αν φτάσεις νωρίτερα, ζήτησε από τη νεωκόρο να σου δείξει το κελί όπου έζησε ο Παπαδιαμάντης», μου είχε πει στο τηλέφωνο η ξεναγός και αθηναιογράφος Άρτεμις Σκουμπουρδή. Μπαίνοντας στον ναό, στα αριστερά υπάρχει μια πόρτα που οδηγεί σε μια αυλή που μυρίζει βασιλικό. Εκεί, στο τέρμα της αυλής, σε μια κάμαρα ούτε 10 τετραγωνικά μέτρα, με ένα ακόμα πιο μικρό πατάρι όπου είχε το κρεβάτι του, πέρασε κάμποσα από τα χρόνια της ζωής του ο Σκιαθίτης εθνικός μας συγγραφέας. Να θυμάστε ότι ο ναός είναι ανοιχτός καθημερινά έως τις 2 το μεσημέρι και πως η νεωκόρος, η ευγενέστατη κυρία Χρυσούλα, είναι πάντα πρόθυμη να δείξει στον περαστικό το κελί  όπου θρυλείται ότι έζησε ο Παπαδιαμάντης. Η ίδια αυτή αυλή, αναφέρει η συγγραφέας, υπήρξε το κοιμητήρι αγωνιστών που σκοτώθηκαν στις μάχες της Αθήνας στην Επανάσταση του 1821, πολλοί από τους οποίους ήταν Ψυρριώτες. Έμειναν εκεί μέχρι το 1837, όταν τα οστά τους μεταφέρθηκαν στο Πρώτο Νεκροταφείο. «Τι κρίμα», σημειώνει η Άρτεμις Σκουμπουρδή, «να μην έχει μεριμνήσει κανείς να υπάρξει μια μικρή επιγραφή που να γράφει ότι εδώ ήταν το κοιμητήρι των ηρώων».

Στα ανήλιαγα υπόγεια της οδού Αριστοφάνους

Περαστικοί τουρίστες τραβούσαν φωτογραφίες – ποιος ξέρει εάν έχουν ακουστά για τον Παπαδιαμάντη. Ποιος ξέρει αν και οι ιθαγενείς θαμώνες της γειτονιάς γνωρίζουν ότι ο Παπαδιαμάντης περπάτησε κάποτε στους ίδιους δρόμους. Εκεί, σε ένα από τα καφέ της πλατείας Ηρώων, η Άρ. Σκουμπουρδή άρχισε να διηγείται με τον δικό της μοναδικό τρόπο: «Στου Ψυρρή, τη γειτονιά των ηρώων, πρωταγωνιστεί ένας άλλος “ήρωας”, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ο πρώτος εθνικός συγγραφέας του νεότερου ελληνισμού έζησε πάνω από 20 χρόνια εδώ. Εδώ βίωσε “τον σταυρόν του μαρτυρίου του”, όπως ο ίδιος γράφει. Μέσα σε ασκητικά αναχωρητήρια της παλαιάς γειτονιάς, άλλοτε στο κελί των Αγίων Αναργύρων ή σε γειτονική τρώγλη, άλλοτε πάλι στην οδό Καλαμιώτη στης κυρα-Αχιλλέαινας, μα πιο πολύ παρέμεινε σε ένα ανήλιο κελί μιας αυλής της οδού Αριστοφάνους. Ο ίδιος το περιγράφει παραστατικά στο διήγημά του “Ο γείτονας με το λαγούτο”: “…έξ-επτά δωμάτια χαμόγεια, εις γραμμήν, όλα παμπάλαια, τρώγλαι, άλλα χωρίς παράθυρα, όλα σχεδόν με σαθρούς τοίχους… Υπήρχον δύο ή τρεις μπεκιάρηδες, μια οικογένεια με πέντε ή έξι παιδιά, μια νέα ζωντοχήρα, Κατερνιώ η Πολίτισσα, ξενοδουλεύουσα, ζώσα κατά το φαινόμενον ολομόναχη. Και το μέσα δωμάτιον εις τον μυχόν της αυλής, κατείχεν η σπιτονοικοκυρά κυρα-Γιάνναινα, χήρα με την κόρην της, την Δημητρούλαν. Η μάνδρα με τα πενιχρά οικήματα έκειτο εις τινα πάροδον, ανάμεσα στους Ψυρρή και στου Τάτση”».

«Ο Παπαδιαμάντης», συνεχίζει η Άρτεμις Σκουμπουρδή, «ο “δράκος του Ψυρρή”, όπως τον αποκαλούν οι λογοτέχνες κι άλλοι θαυμαστές του –που τον ψάχνουν στην ταβέρνα του Καχριμάνη, στην οδό Σαρρή, αλλά και σε άλλα καπηλειά της φτωχογειτονιάς–, ο μέγιστος των διηγηματογράφων, βλέπει και ζει τα ανθρώπινα με εγκαρτέρηση και θρησκευτικό σκεπτικισμό. Εργαζόταν σκληρά ολημερίς, και το βράδυ, μετά από μεγάλη κρασοκατάνυξη, αφηνόταν στην απομόνωση της πενιχρής καμαρούλας (πρόκειται για μια από τις τρώγλες που κατοίκησε –στην οδό Αριστοφάνους 24– και περιγράφει αυτοσαρκαζόμενος στο διήγημά του “Ψυχοκόρη”: “Απεσυρόμην οπωσούν ενωρίς, περί την ενδεκάτην το θέρος, τον χειμώνα προ της δεκάτης ώρας. (…) Επέστρεφα εις το κελλίον μου κ’ εκοιμώμην. Όταν δεν έβρεχεν, ήμην πολύ στεγνός εις την φωλεάν μου. Έκαμνε μεγάλας και συχνάς βροχάς επί δύο και τρία έτη που εζάρωνα κ’ εμαζευόμην εκεί. Ευτυχώς, καθίζησης καμμία εδάφους δεν έγινεν επί των ημερών μου εις τα υψώματα εκείνα, ώστε να κατέρρεεν όλον το κελλίον μαζί με τον οικήτορα, αλλ’  έπλεον επί πέντε και έξι ώρας εις τον λιμνάζοντα χείμαρρον και πάλιν ευτυχώς συνέβη να μη στάζη εις την γωνίαν, όπου είχα βάλει την κλίνην. (…) Πλην δόξα τω Θεώ, δεν συνέβη να πέση όλη η οροφή διά νυκτός πέραν του προσκεφάλου μου, όπως το είχον πάθει μιαν φοράν, τρία ή τέσσαρα έτη πριν, εις ένα δρόμον του Αγ. Αθανασίου, εκείθεν του Ψυρρή – νομίζω επιγράφεται οδός Αριστοφάνους. Ο παλαιός κωμικός, αν αισθάνωνται ακόμη τίποτε αι σκιαί εις το ασφοδελόν λειμώνα, βεβαίως θα εγέλα με το πάθημα που έπαθα σιμά εις τον φερώνυμον δρόμον του…"».

Η (μόνιμη) εποχή της ανέχειας

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δεν βγάζει χρήματα από τα γραφτά του, παρά ελάχιστα. Ευτυχώς που ο Γιάννης Βλαχογιάννης του αναθέτει να κάνει μεταφράσεις   από τα αγγλικά στα ελληνικά, για να εξοικονομεί τα  –ελάχιστα– προς το ζειν, σημειώνει η συγγραφέας. Κι όπως γράφει στο βιβλίο της, στην ενότητα με τίτλο «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Ο κοσμοκαλόγερος του Ψυρρή», «ο νομπελίστας Σεφέρης θεωρεί τον Παπαδιαμάντη τον μεγαλύτερο Νεοέλληνα πεζογράφο, αλλά και ο δεύτερος κατά σειρά νομπελίστας, ο Ελύτης, μας προτρέπει να τον μνημονεύουμε όταν μας βρίσκει το κακό, όταν θολώνει ο νους μας… Μια γνήσια εικόνα του μέγιστου αυτού πνευματικού οδηγού μας παρουσιάζει ο λογοτέχνης Δημήτριος Χατζόπουλος: “Ο κ. Παπαδιαμάντης, ο εκ της νήσου Σκιάθου συγγραφεύς, ο ιδιόρρυθμος, ο εκκεντρικός, ο Μποέμ, ο Μένιππος φιλόσοφος, ο άνθρωπος των καπηλειών και των τρωγλών, ο θαυμάσιος τύπος, ο ειλικρινής χαρακτήρ, ο περιφερόμενος συχνάκις ανά τας αθηναϊκάς οδούς με το τετριμμένον και ξεθωριασμένον επανωφόριον, με τα διπλά καταρρακωμένα πανταλόνια, με την ράβδον παραμάσχαλα και την χείρα αιωνίως επί του στήθους… με τ’ άφθονα μαύρα ακτένιστα μαλλιά, με το πλατύγυρον λερωμένον ημίψηλον, με την είρωνα φίλοινον φυσιογνωμίαν του… ο ζων μετά ενός ποτηριού οίνοι και ενός κυπέλλου ζύθου, με τα σιγαρέττα του εις το πλάι, ο χρυσός αυτός άνθρωπος…”».

Περί τα τέλη του 19ου αιώνα προς τον 20ό, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης μαζί με τον συνονόματο εξάδελφό του Αλέξανδρο Μωραϊτίδη (1850-1929) συχνάζουν και ψάλλουν στη βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Αναργύρων. Φαίνεται πως είναι μια εποχή οικονομικής δυσπραγίας για τον κοσμοκαλόγερο Σκιαθίτη, ώστε να φιλοξενείται σε ένα μικρό σκοτεινό κελί, στον αυλόγυρο του ναού. Τη φιλοξενία, μεταξύ των χρόνων 1885 και 1895, παραχωρεί από συμπόνοια ο συμπατριώτης του και νεωκόρος Νήφων. Μέσα σε αυτόν τον ανήλιαγο στενό χώρο, ο σπουδαίος λογοτέχνης θρυλείται πως έγραψε το μεγαλύτερο μέρος της "Φόνισσας", για πολλούς το κορυφαίο έργο του».

Μόνιμος θαμώνας στο καπηλειό του Καχριμάνη

Μια παρένθεση από τα χρόνια του Παπαδιαμάντη στου Ψυρρή, για να μας διηγηθεί η Άρ. Σκουμπουρδή, ήταν τα χρόνια που φιλοξενήθηκε στη Δεξαμενή στο Κολωνάκι. «Πράγματι, κάποια από τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Παπαδιαμάντης φιλοξενήθηκε στην περιοχή της Δεξαμενής, όπου βρέθηκε ανάμεσα σε φιλολογικούς κύκλους. Εκεί, στο καφενείο της Δεξαμενής, κάποια στιγμή ο Παύλος Νιρβάνας κατάφερε να τον πείσει να τον βγάλει μια φωτογραφία. Ο Παπαδιαμάντης με τα πολλά δέχτηκε, χωρίς βέβαια να κοιτάει το φακό. Πρόκειται ίσως για τη μοναδική φωτογραφική μαρτυρία που απεικονίζεται ο Παπαδιαμάντης μόνος του».

Πίσω στου Ψυρρή και ο λόγος και πάλι στη συγγραφέα: «Το πλέον προσφιλές στέκι του Παπαδιαμάντη υπήρξε αναμφισβήτητα η μπακαλοταβέρνα του Καχριμάνη (Σαρρή 15 και Αγίων Αναργύρων). “Στου Καχριμάνη το καπηλείον, όπου εγίνοντο άφθονοι σπονδαί εις τον Διόνυσον, εσύχναζον και τινες Ιταλοί σιμά εις τους δικούς μας, με τους οποίους είχον φιλικάς σχέσεις… Τρεις άνθρωποι, τρία θρησκεύματα, τρεις φυλαί. Ως κοινόν γνώρισμα είχον μεγάλην κλίσην εις τα γιουβέτσια…”. Αυτά γράφει ο “ερημίτης του Ψυρρή”, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, στο τελευταίο του διήγημα “Ο αντίκτυπος του νου” (1910), το οποίο δεν προλαβαίνει να ολοκληρώσει. Έχοντας ως σημείο αναφοράς το αγαπημένο του στέκι, το οινομαγειρείο του Τριπολιτσιώτη Δημήτρη Καχριμάνη, έγραψε εδώ ένα εξαιρετικό αντιρατσιστικό κείμενο. Επί 25 χρόνια θαμώνας στου Καχριμάνη, ο μοναχικός Παπαδιαμάντης μέσα εκεί έτρωγε ελάχιστα και έπινε πολύ, κοκκινέλι και ρετσίνα. Κυρίως, όμως, μελετούσε τους χαρακτήρες των άλλων πελατών. Το “καπηλείον” του Καχριμάνη αποτελούσε για τον άριστο των λογοτεχνών ένα κοινωνικό σπουδαστήριο: “(…) Εκεί επωλείτο η ευθυμία. Με είκοσι ή τριάντα λεπτά ηγόραζε τη μεγάλην δόσιν, μέγα ποσόν ευθυμίας. Με εξήντα λεπτά ηγόραζον ολόκληρον την ευθυμίαν”. Και είναι γεγονός πως ο Παπαδιαμάντης καθημερινά επεδίωκε “ολόκληρον την ευθυμίαν” που του στέρησε η ζωή. Η διονυσιακή μυσταγωγία τον συνεπαίρνει και αυτοσαρκάζεται, όταν περιγράφει με πόση ευκολία κατέρχεται τη μεγάλη κλίμακα που οδηγεί στην υπόγεια ταβέρνα του Καχριμάνη, ενώ, αντιθέτως, πόσο βασανίζεται να την ανέλθει μετά το πέρας της οινοποσίας. Το 1980 το παλαιό κτίριο άλλαξε ιδιοκτησία και δυστυχώς, κατά την ανακαίνιση, χάθηκε η πρότερη μορφή του και η γνωστή σκάλα του Παπαδιαμάντη. Ευτυχώς, όμως, έμειναν και διασώθηκαν οι ανωτέρω μνήμες. Ο Παπαδιαμάντης, ατημέλητος και ρακένδυτος, κυκλοφορούσε στα στενοσόκακα του Ψυρρή, ανάμεσα στους απλούς λαϊκούς ανθρώπους, που τον αγαπούσαν και τον θαύμαζαν. Όπως ο αμαξάς ο Στέφανος, ο μανάβης ο Νικόλας Μπούκης και πλήθος άλλοι άγνωστοι “ήρωες” του αγώνα της ζωής. Κάποτε η μικρή κόρη του μανάβη του είπε: “Συ, μπαρμπα-Αλέξανδρε, ψέλνεις τα τραγούδια του Θεού…”. Κι αυτόν τον τίτλο χρησιμοποίησε για το επόμενο αθηναϊκό του διήγημα. Έτσι, λοιπόν, έζησε ο Παπαδιαμάντης και πέρασε στην αιωνιότητα, γράφοντας και ψέλνοντας “τα τραγούδια του Θεού” στου Ψυρρή».

 Περαστικός και θαμώνας του Ψυρρή για πολλά χρόνια, όταν έπιασα στα χέρια μου το πολύτιμο βιβλίο της Αρτέμιδος Σκουμπουρδή «Ψυρρή, η γειτονιά των Ηρώων», γούρλωσα τα μάτια μου όπως τα παιδιά όταν παίρνουν το δώρο που περιμένουν. Η Άρτεμις Σκουμπουρδή ερευνά τη γειτονιά ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ενώ στις αρχές του 2000 είχε εκδώσει ένα ακόμη βιβλίο για του Ψυρρή. Αυτό εδώ, όμως, είναι κάτι διαφορετικό. Όπως η ίδια λέει, ύστερα από γράψιμο που κράτησε 22 μήνες, πολλές φορές από τις 7 το πρωί έως τα μεσάνυχτα, μέσα σε 664 σελίδες, με πλήθος φωτογραφιών, σκίτσων και πληροφοριών, οδηγεί τον αναγνώστη σε ένα ταξίδι στον χρόνο. Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερις μεγάλες ενότητες: «Ταξίδι στον χρόνο και στην ιστορία», που ξεκινά από την αρχαιότητα και φτάνει μέχρι τον 17ο αιώνα, «Οι Αθηναίοι στην εξέγερση του ’21», που αποτελεί την πληρέστερη ίσως σύγχρονη μελέτη για την Επανάσταση του 1821 στην Αθήνα, «Αναγέννηση, παρόν και μέλλον του Ψυρρή», με αναφορές που ξεκινούν από την εποχή μετά την Επανάσταση έως και τις μέρες μας, και «Εκκλησίες, μνημεία και άνθρωποι στου Ψυρρή», με πληροφορίες που ίσως δεν θα διαβάσετε πουθενά αλλού και που σε κάθε περίπτωση δεν θα βρείτε συγκεντρωμένες σε ένα μόνο βιβλίο.